16.07.1919
Neðri deild: 8. fundur, 31. löggjafarþing.
Sjá dálk 1022 í C-deild Alþingistíðinda. (3617)
42. mál, vatnalög
Sveinn Ólafsson:
Ræða hv. þm. Dala. (B. J.) gaf ekki tilefni til langra andmæla. Mig langar þó að fara um hana nokkrum orðum.
Jeg hygg, að það hafi hlotið að vera af misgáningi hjá hv. þm. (B. J.), er hann sagði, að meiri og minni hluti fossanefndar hefðu verið sammála um 1. kafla vatnalaganna. Hann hefir sennilega átt við 2. kaflann. En það er samt ekki rjett, að nefndin hafi unnið þar óskift, því að hún klofnaði einmitt um ákvæði, sem standa í 2. kafla frv. Minni hl. gat ekki komið fram brtt. sínum um hann; þær voru feldar af meiri hl., og það var ákvarðandi.
Annars sagði hv. flm. (B. J.) ýmislegt fleira, sem ástæða er til að athuga. Hann kvað að vísu ekki skýrt að orði, er hann bar saman stefnu meiri og minni hl. í fossamálinu. En helst virtist mega ráða það af orðum hans, að nefndarbrotin greindi að eins á um aukaatriði. Á þessa kenningu get jeg ekki fallist. Því að það er þó aðalatriði málsins, eins og öllum er líka ljóst, hvort umráðarjetturinn yfir vatninu er hjá einstökum mönnum eða ríkinu. Aðrar Norðurlandaþjóðir hafa gert sjer þetta ljóst, áður en þær settu lög um slík efni. Það er þess vegna ekki rjett, að nefndin sje óklofin, eða hafi klofnað á aukaatriði. Það er engum vafa undirorpið, að nefndin hefir klofnað á mikilsverðu undirstöðuatriði. Jeg skal ekki tefja tímann með að ræða þetta atriði frekar að þessu sinni. Jeg býst við, að hv. þingdm. verði það síðar ljóst, að klofningurinn var óumflýjanlegur.
Hins vegar finst mjer rjett, að jeg láti frv. fylgja nokkur kveðjuorð inn á ókunna landið, þ. e. í hendur nefndar þeirrar, sem um það á af fjalla, og veita því bjargir, eða þá nábjargir.
Mjer finst það bera vott um töluverða einurð hjá meiri hl., að bera fram slíkt frv., sem hjer liggur fyrir. Það er bygt á grundvelli, sem lög landsins viðurkenna ekki, reist á þeirri röngu kenningu, að einstaklingarnir hafi ekki eignarrjett á vatninu, heldur að eins mjög takmarkaðan notarjett, en vatnið sje ríkiseign. Þetta er að vísu ekki tekið beinlínis fram í frv. meiri hl., en óbeinlínis er það viða látið koma í ljós. Jeg vil benda þeim, sem ekki hafa enn fengið færi á að kynna sjer vel frv. meiri hl., að athuga sjerstaklega 2., 10., 11., 12., 17., 51. og 54. gr., og ráða þeim til að bera þessar greinar saman við hliðstæðar greinar í frv. minni hl. Við slíkan samanburð munu þeir komast að þeirri niðurstöðu, að það er ekkert smáatriði, sem nefndarbrotunum ber á milli. Jeg ímynda mjer, að röskun meiri hl. á fornum eignarrjetti verði þeim mönnum töluvert viðkvæm, sem hafa talið sig eiga, og efunarlaust eiga, vatnsrjettindi á jörðum sínum, eftir eldri og yngri lögum. Jeg verð að halda því fram, að þessi röskun fari beint í bág við 53. gr. stjórnarskrárinnar, sem lýsir þennan rjett helgan. (E. A.: Þessi grein er ekki til). Það er 50. gr. í gömlu stjórnarskránni, en 53. í þeirri nýju, frá 1915, sbr. þingmannahefti það, er hjer liggur fyrir oss. (E. A.: Hún er heldur ekki til. B. J.: Ætli það sje ekki einhver önnur stjórnarskrá, sem hv. þm. (Sv. Ó.) er að vitna í). Sama hættan getur vofað yfir öðrum eignum einstaklinganna, t. d. landseignarrjetti, húseignarrjetti, eða hverjum öðrum rjetti sem vera skal.
Jeg býst við, að það hafi litla þýðingu að deila við meiri hl. um þær röksemdir, sem hann hefir fram borið fyrir því, að vatnið hafi verið og sje ríkiseign. En þá kenningu tel jeg svo mikla fjarstæðu, að ekki taki tali að þræta um hana. Jeg er að vísu ekki lögfróður, og skal því leiða hjá mjer lögskýringahártoganir meiri hlutans að þessu sinni. Jeg vil að eins benda, máli mínu til stuðnings, á lögbækurnar fornu, t. d. Grágás, 208. kap. og víðar, landsleigubálk Jónsbókar, 56. kap. og víðar, fossalögin svo nefndu frá 22. nóv. 1907, lög um forkaupsrjett leiguliða frá 1905, lög um töku Glerár til notkunar Akureyrarbæ frá 1905, og yfirleitt að öðru leyti þau fyrirmæli um notkun vatns, sem fyrir koma í lögum fyr og síðar. En einkanlega vil jeg þó ráða mönnum til að lesa um þetta efni greinargerð þá um 2. kafla, er fylgir vatnalagafrv. minni hl. fossanefndar, og ennfremur nýútkomna ritgerð eftir minni hl. mann nefndarinnar, Guðmund sýslumann Eggerz. (B. J.: Er hann fossanefndarmaður minni hl. ? Mjer sýnist standa hjerna í Bláskinnu, að hún sje frá fossanefndarmanni minni hl., svo að þetta hlýtur þá að vera eitthvert annað fossanefndardýr). Þessi ritgerð er að ýmsu leyti nýnæmisleg og sker skýrt úr um þennan rótnæma ágreining nefndarhlutanna. — Það er eitthvað nýstárlegt við þetta frv. meiri hl. fleira en kenningin um eignarumráð ríkisins yfir vatni á löndum einstakra manna, og má þar fyrst nefna það, að engin greinargerð fylgir frv., því að jeg tel ekki þessar línur á þgskj. 69 vera neina greinargerð. Jeg man ekki eftir, að nokkur milliþinganefnd hafi látið svo frá sjer fara frv., að því fylgdu ekki rækilegar ástæður, og síst af öllu frv. um svona stórfenglegt efni. Bæði mjer og fleirum er hin mesta forvitni á að vita, hvernig greinargerð þessi á að verða, hvernig meiri hl. rökstyður nýmælin. Mjer heyrðist hv. flm. (B. J.) gefa í skyn, að hennar væri von bráðlega, en geta það þá ekki orðið tálvonir, að þetta rætist? Er ekki kominn tími til, að slík greinargerð birtist nú, þegar málið er komið til umræðu, eða á hún að bíða þangað til búið er að ráða málinu til lykta? Þörfin fyrir nákvæma greinargerð er þó því meiri hjer, sem þetta mál er eitt af þeim allra stærstu og afleiðingaríkustu viðfangsefnum Alþingis.
Annað er það mjög eftirtektarvert í sambandi við þetta frv., að það brýtur gersamlega í bág við þá skoðun, sem orðið hefir ofan á og ráðið stefnunni í vatnalögum annara þjóða á Norðurlöndum, þeirri, að viðurkenna eignar- og umráðarjett landeiganda að vatninu, svo sem hiklaust er gert með Finnum, Svíum og Norðmönnum. Það er sjerstaklega mjög eftirtektarvert nú, þegar sú stefna er uppi, að samræma sem mest löggjöf þessara þjóða. Það er vegna þessarar stefnu, að hjá oss er komin á laggirnar svo nefnd lögjöfnunarnefnd. En hjer er nú í frv. tekið gönuskeið út frá þessari lögjafnaðarstefnu og lagt til, að vatnalöggjöf vor hafi endaskifti á fornri rjettarundirstöðu og spyrni við löggjöf frænda vorra á Norðurlöndum. Jeg þarf ekki að fjölyrða um það, sem öllum er kunnugt, að Norðurlandaþjóðirnar þrjár, Norðmenn, Svíar og Finnar, hafi bygt á þessum margviðurkenda rjetti landeiganda og viðurkent hann í löggjöfinni. Hvers vegna hafa þeir gert þetta? Ekki af því, að þeir hafi ekki sjeð, að það gæti verið að mörgu leyti heppilegra, að umráð vatnsins væri í höndum ríkisins, heldur en að rjettur einstaklingsins væri viðurkendur. En þeir hafa litið svo á, að þessi forni rjettur væri með öllu óvefengjanlegur, að hann nyti og yrði að njóta verndar, að hann mætti takmarka í þarfir þjóðfjelagsins, en ekki afnema. Allir vita, að eignarrjetturinn er ein af máttarstoðunum undir þjóðfjelagsskipuninni, og þar sem hann hverfur fer óstjórn á eftir. í staðinn kemur þá rjettur hins sterka, hnefarjetturinn. (E. A.: Berjast menn um loftið?). Jeg veit ekki til, að löndin hafi sett lög um notkun loftsins.
Löggjöf Norðurlanda að fornu og nýju er í aðalatriðum sú sama og hjer hefir gilt, og að því er Noreg snertir, þá er hans forna löggjöf um vatnsrjettindi gersamlega eins og hjá oss. Öllum er vitanlegt, að vor fyrsti landsrjettur er frá Noregi kominn, og að löggjöf vor hjelst í hendur við þá norsku langt fram eftir öldum, og af því er ljóst, að ef vjer eigum að byggja vatnalög vor á þeim forna landsrjetti, þá ber að sama brunni fyrir oss og Norðmönnum.
Þessar þjóðir, sem jeg áður nefndi, hafa haldið þessum ákvæðum sinna fornu laga, af því að þær hafa talið ómögulegt að nema þau úr gildi, og af því, að þær bera virðingu fyrir þeim forna rjetti og erfikenningum feðra sinna. Þær vita, að bylting á þessum rjetti, eða afnám eignarumráðanna á þessu sviði, er háskaleg og óheilbrigð. En þessar þjóðir hafa líka sjeð og fundið aðrar leiðir til að tryggja ríkinu nauðsynlega íhlutun um yfirráð vatnsins og gæta heilla almennings. Eins og kunnugt er, hafa þær reist einræði einstaklinganna skorður með breytilegum sjerleyfislagaákvæðum, sem stefna að þessu marki, að fyrirbyggja hættu misbeitingar eignarrjettarins, ríkinu eða almenningi til skaða.
Það þriðja, er jeg tel sjerstaklega einkennilegt við frv. þetta, er búningur þess, er það, hve tyrfið og flókið það er. Flestum lagagreinum er skift í marga töluliði, og töluliðunum aftur í marga stafliði, og sífeldlega vitnað fram og aftur um samanburð á efni laganna, svo að efnið verður að elta aftur og fram, kafla úr kafla og grein úr grein, og verður þetta líkt og fara um völundarhús í svartnættismyrkri. Það getur vel verið, frá sjónarmiði sumra lögfræðinga, nauðsynlegt að búa lög út á þennan hátt, og líklega á það að bera vott um lögvísi og hagleik höfundanna, að svona er með farið. En jeg get fullyrt, að fyrir allan almenning er þessi framsetning til mesta óhagræðis, og virðist í þeim einum tilgangi höfð, að torvelda ólögfróðum mönnum lestur laganna og eftirbreytni eftir þeim.
Hv. flutnm. (B. J.) hjelt því fram, sem jeg hefi mótmælt, að hjer væri mjög lítill og óverulegur munur á stefnum, meiri hl. og minni hl. Nú verða hv. þingdm. að vega þetta og meta með sjer, gera sjer ljóst, hvort hann er óverulegur eða ekki, og ef hann er verulegur, þá í hverju hann liggur. Það verður mönnum ljósara, er þeir hafa lesið bæði frv. með greinargerð. Jeg segi ekki „greinargerð um“, því að eins og jeg tók fram áður, fylgir frv. meiri hl. allsendis engin greinargerð.
Jeg verð að telja það mjög einkennilega fullyrðingu í þessu sambandi hjá hv. flm. (B. J.), að eignarrjetturinn sje spurning út af fyrir sig og skifti ekki miklu máli. Jeg get búist við, að flestir telji það skifta nokkru máli, hvort þeir eiga sjálfir hestinn sinn og geta notað hann að vild, eða einhver angurgapi getur að ósekju tekið hann frá eiganda, þegar honum sýnist.
Hv. flm. (B. J.) heldur því líklega fram, að meiri hl. ætli landeigendunum svo rífleg afnot vatns til heimilisþarfa, að þörf þeirra verði ætið fylt. Þetta hefði skilist, ef landsstjórnin hefði með þessu verið að skamta af sínu, en af því hjer er verið að ráðstafa því, sem ekki er ríkis eign, og ætlast til, að alt það vatn, eða vatnsnot, sem umfram er heimilisþörf, verði endurgjaldslaust tekið og fengið öðrum í hendur, þá verður verra um varnir.
Það var einmitt þessi áformaða vatnstaka án endurgjalds, sem nefndina klauf, en ekki takmarkanirnar að öðru leyti, sem landeigandi hefði orðið að sæta.
Annars verð jeg að segja það um þessa skömtun meiri hl. á vatni til heimilisnota, svo hjákátleg sem hún er í landi, sem hefir ofurgnægð vatns, að skamturinn getur orðið landeiganda alt of lítill. Hámark þeirrar vatnsorku, er meiri hl. ætlar honum, er 200 hestorkur. Það er nú alls eigi dæmalaust, að á einni landareign búi 4–6 hundruð manna, og mætti þá hart virðast, ef landeigandi eða landeigendur mættu ekki fá að nota meira en 1/2 eða 1/3 hestorku fyrir mann hvern, án þess að fá til þess leyfi stjórnarinnar eða Alþingis og gjalda sjerleyfisgjald.
En þá er önnur hlið á þessu máli, sem ekki er betri, og hún er sú, að landeigandi á þennan hátt getur orðið beittur argasta órjetti af þeim herrum, er komast kynnu í þá svo nefndu vatnastjórn. Hún virðist eftir frv. skilmálalaust geta tekið hvert fallvatn á landi einstaks manns kauplaust, og afhent gæðingum sínum til nota og meðferðar og þannig haft ráð landeiganda í hendi sjer og gert hann sjer háðan eða skapað honum afarkosti.
Jeg skal nú ekki þreyta hv. deild með því að fjölyrða sjerstaklega mikið um þetta. Verður sennilega oftar eitthvað á það minst. En það er þó eitt atriði enn í þessu sambandi, sem jeg verð að minnast á. Því hefir verið haldið fram oft og allábærilega af blöðum hjer og ýmsum mönnum, að þessi stefna meiri hl. væri frambærileg, holl og góð, af því að hún miðaði að því að leysa úr læðingi það vatnsafl, sem selt væri. Landsmenn fengi aftur þau vötn, er búið væri að afhenda útlendingum. Þetta væri sjálfsagt góð og vel frambærileg ástæða, ef hún væri rjett. En þó að hún væri rjett, væri hún þó ekki einhlít til að fella úr gildi eignarrjett manna á vatnsafli í löndum þeirra. En sannleikurinn er sá, að hún er ekki rjett. Stefna meiri hl. nær ekki þessu marki, og getur ekki náð, því að þó að frv. þessu líkt yrði að lögum, yrðu þó aldrei úr gildi feldir lögmætir samningar áður gerðir. Það gæti að vísu komið undir úrskurð dómstólanna, en menn getur naumast greint á um það, hvern dóm þeir myndu þar á leggja. Jeg vil þá og benda á í þessu sambandi, að mjer er kunnugt um það, að einn maður úr meiri hl. fossanefndar lýsti því yfir við landsstjórnina, að gefnu tilefni, næstl. vetur, að tilgangur meiri hl. væri ekki að rifta gerðum samningum um kaup eða leigu á vatnsrjettindum í heimalöndum, heldur að láta sitja við það, sem komið væri.
Jeg get líka mjög vel skilið, að meiri hlutinn sjái sjer ekki fært að kollvarpa gerðum samningum um þetta, þótt margar leiðir kunni að vera honum færar.
En annars mætti vel segja, að ef nú ætti að reyna áð ná sjer niðri á þeim, sem hafa ógætilega fargað vatnsrjettindum sínum, með því að taka bótalaust vatnsrjettindin af þeim, sem ekki hafa selt þau, þá væri það engu betra en að hengja saklausan Grikkja fyrir sekan Gyðing.
Jeg veit vel, að eignarrjetturinn á þessu eða öðru sviði nær aldrei lengra en þjóðin vill láta hann ná, — veit, að hver frjáls og fullvalda þjóð getur sett þau lög um eignarrjettinn, sem hún vill, — jafnvel afnumið eignarrjettinn með öllu. En áður en við strikum yfir helgi eignarrjettarins og snörum á brautu 53. gr. stjórnarskrárinnar, væri þó vissulega rjett að spyrja þjóðina, hvað hún legði til málanna. Vilji hún afhenda ríkinu, án endurgjalds, meira eða minna af sínum fornu óðulum, þá er vissulega ekkert því til fyrirstöðu. En að taka óðulin traustataki er víst nokkuð djarft, — og ef nokkru sinni er á þjóðaratkvæði þörf, þá held jeg, að þess sje þörf um þetta atriði.
Að þessu sinni skal jeg ekki fjölyrða um þetta frekar eða þreyta hv. deild. Ef að líkindum lætur, mun einhvern tíma síðar að sama efni horfið.
NEFNDARKOSNING.
Þá var kosin nefnd í málið, og var það 7 manna nefnd. Hlutfallskosning var viðhöfð. Komu fram 4 listar, merktir A, B, C og D.
Kosnir voru í nefndina:
Af A-lista: 4. Bjarni Jónsson.
Af B-lista: 1. Sigurður Sigurðsson,
5. Björn Stefánsson.
Af C-lista: 3. Sveinn Ólafsson,
7. Þorleifur Jónsson.
Af D-lista: 2. Gísli Sveinsson,
6. Björn Kristjánsson.