25.07.1919
Neðri deild: 16. fundur, 31. löggjafarþing.
Sjá dálk 1106 í C-deild Alþingistíðinda. (3678)
80. mál, sérleyfi til hagnýtingar á orkuvötnum og raforku
Flm. (Sveinn Ólafsson):
Frv. á þgskj. 123 hefi jeg leyft mjer að bera fram með það fyrir augum, að lögleitt verði frv. í sömu átt, og nál. minni hl. vill vera láta, og einnig með það fyrir augum, að hjer kunni að koma upp meiri háttar vatnsvirkjanir á næstunni. Frv. er bygt á þeim vatnsrjetti, sem ríkir í landinu, og ríkt hefir, og gæti þess vegna staðist og náð fram að ganga, þó að vatnalögin gengju ekki fram, því að það gerir ráð fyrir samskonar skipun í vatnamálum og ríkt hefir í landinu að fornu og nýju. Það er ekki af því, að jeg æski eftir stóriðjunni inn í landið, eða vilji bjóða henni heim, að jeg kem fram með frv. þetta, heldur af því, að jeg býst við, að hjá henni verði ekki komist til lengdar. Það eru nú þegar fram komnar svo háværar raddir um, að hrinda beri þessum stórgróðafyrirtækjum af stað, að þing og stjórn mun vart geta staðið í móti, og verða að láta undan. Ef jeg mætti sjálfur kjósa, vildi jeg láta stóriðjuna bíða enn um stund. Jeg held, að hún samþýðist illa innræti voru og uppeldi þjóðarinnar á liðnum öldum; held, að við sjeum illa fallnir til að vera stóriðjuþjóð. Einhæfi stóriðjunnar á illa við okkur, sem erum meiri náttúrubörn en frændþjóðirnar og þann eiginleika tel jeg líka bestu vörnina gegn illum og útlendum áhrifum. Eins og menn sjá, fylgir eigi greinargerð frv. á þgskj. 123, en hana geta menn lesið í nál. minni hl. fossanefndar, bls. 71–80.
Með frv. er stefnt að því, að stemma stigu fyrir einræði einstaklinganna um hagnýtingu vatnsorku í stórum stíl, og frv. að því leyti samstætt því frv., sem flutt var hjer næst á undan. En að öðru leyti er margt, sem greinir þau að, og margt ólíkt í þeim, enda eru þau bygð á gersamlega ólíkum undirstöðum, þar sem meiri hl. byggir á því, að ríkið eigi vatnsrjettindi öll, en minni hl. á því, að einstaklingurinn eigi þau rjettindi, hver á sínu landi. Jeg hefi ekki gert ráð fyrir, að ríkinu væri nein nauðsyn að hlutast til um minni háttar virkjun á fossum, og setti þess vegna lágmarkið fyrir því, hve nær leita þyrfti sjerleyfis, við 500 eðlishestorkur. Svo litla virkjun virðist mjer ríkið muni geta látið afskiftalausa, nema að því er kemur til eftirlits vegna öryggis, alveg eins og jeg geri ráð fyrir, að ríkið fáist ekki um, þótt einstakir menn hafi eimskip í förum með 500 hestafla vjel fram með ströndum landsins, eða setji upp versksm. með 500 hestafla gufuvjel. Auðvitað má deila um það, hvar lágmark orkunnar til sjerleyfisveitingar skuli sett. Jeg geri ráð fyrir, að framför sú í iðjuaðferðum, sem bólað hefir á síðari árin, kunni að leiða til breytinga á þesslegum ákvæðum, þegar stundir líða. En sje á þetta litið frá sjónarmiði nútímans, þá virðist engin þörf eða ástæða til að takmarka frjáls umráð landeiganda framar í þessu efni en jeg hefi lagt til að gert verði. Meiri hl. hefir gert ráð fyrir, að ríkið taki strax í taumana, þegar komin eru 200 hestöfl, og hann ætlar í hverju tilfelli hinni svo nefndu vatnastjórn að skamta landeigendum vatnsnotin úr hnefa, láta hann að eins fá að nota það, sem heimilisþörf hans krefur, og þó aldrei meira en 200 hestöfl, hvernig sem á stendur, nema hann fái sjerleyfi.
Annars má enn fremur bæta því við um samanburðinn á þessum tveim frv., að meiri hl. frv. er mjög langdregið, tyrfið og fult af kínverskri smásmygli, en alstaðar á þetta almáttuga vatnamálaráðuneyti, sem meiri hl. vill skapa, að vera með nefið niðri í hverri lækjarsprænu.
Mitt frv. er hins vegar mjög óbrotið og stutt, sniðið að mestu eftir lögum Norðmanna um sama efni, þótt ekki sje það eins langt. Eftir því, sem jeg hefi best getað, hefi jeg breytt ákvæðunum og lagað þau eftir íslenskum staðháttum, enda hygg jeg, að þau nái yfir öll þau „praktisku tilfelli“, sem okkur mæta á næstu árum.
Af því, að þetta er 1. umr., skal jeg ekki fara frekar út í einstök atriði, en verð þó að drepa á eitt, sem jeg legg mikla áherslu á og tekið er fram í 3. gr. Það er um, hvernig með skuli fara, þegar sótt er um leyfi til vatnsvirkjunar, sem fer fram úr 40000 hestöflum. Jeg legg til, að sjerleyfi til slíkrar virkjunar geti því að eins fengist, að 2 þing leyfi, og fari fram kosning milli þeirra þinga. Álít jeg sjálfsagt, að þjóðin skeri úr um það með atkvæðagreiðslu, hvort slíkt fyrirtæki leyfist, og álit tryggingnna ófullnægjandi fyrir því, að eitt þing, sem ef til vill er kosið vegna annars máls, gæti nauðsynlegrar varúðar.
Sá möguleiki er nefnilega til, að nokkrir menn í þinginu vildu styðja að slíkri sjerleyfisveitingu kjördæma sinna og legðu þannig málinu lið af afsakanlegum ástæðum, en þeim til stuðnings gætu svo komið veikar sálir þingsins, sem gullið hefði glapið, og þannig fengist meiri hluti með leyfisveitingu, sem þjóðinni væri þvert um geð og jafnvel hættuleg.
Einhver kann að segja, að þetta sje ill getsök í garð þingsins, en sagan geymir eitthvað þessu líkt, og er aldrei fyrir að synja, að slíkt geti fyrir komið, en ákvæðið um tveggja þinga samþykki ætti að aftra því, að þannig yrði svikist að þjóðinni með sjerleyfi. Jeg vil því með engu móti missa þetta ákvæði úr frv., og tel það eina örugga hemilinn við hættulegum sjerleyfisveitingum.
Vil jeg svo mælast til, að frv. verði vísað til fossanefndar og umr. frestað.