10.05.1921
Neðri deild: 66. fundur, 33. löggjafarþing.
Sjá dálk 470 í C-deild Alþingistíðinda. (3057)
79. mál, sveitarstjórnarlög
Frsm. (Pjetur Ottesen):
Jeg hafði búist við skýringu frá hv. flm. (J. S.) á þessu innskoti, þar sem hann ætlar sjer að tryggja það, að þegar svo stendur á, að jarðir hafa runnið undir yfirráð kauptúna, þá sje hægt fyrir hreppinn að ná tekjum af þessum jörðum. Eftir sveitarstjórnarlögunum er nú hægt að gera þetta. Þeir menn eru allir útsvarsskyldir að nafninu til, því að allar jarðir eru að einhverju leyti í byggingu einhvers manns; hitt er undantekning. En það er iðulega ekki nema að nafninu til, sem þeir, er ábúðarrjettinn hafa, eru útsvarsskyldir, þegar þeir lána allar landsnytjarnar. Þá eru það þeir, sem þær nytjar hafa, sem fleyta rjómann ofan af, meðan verið er að eyðileggja jarðirnar og flytja alt út úr hreppnum. En eftir frv. er ómögulegt að leggja útsvar á slægjuafnot þeirra manna. Því verður ekki í móti mælt.
Það eru að vísu, eins og jeg áður drap á, nokkuð aðrir staðhættir hjer en í Skagafirði hvað þetta snertir, en ræða hv. flm. (J. S.) virtist öll vera miðuð við staðhætti eins og þeir eru þar. En það ber á fleira að líta, en slík mál sem þessi krefjast víðsýnis og þess, að litið sje á það, sem þjóðarheildinni sje hagkvæmast og vörn í.
Jeg skal nú til frekari skýringar koma fram með ástæður fyrir því, hver nauðsyn hreppum, einkum þeim, sem eru í nánd við stóra kaupstaði, er slíkra ákvæða, og benda á það, sem rangt var í orðum hæstv. fjrh. (M. G.) um gjaldþol hreppanna.
Sjerhverja jörð má telja gjaldstofn í hreppsfjelaginu, og hvað þessi gjaldstofn getur borið fer eftir jarðargæðunum, en þau fara aftur á móti ekki minst eftir því, hvernig jörðin er setin. Nú er reynslan sú um flestar eða allar þær jarðir, sem þannig eru setnar, að megnið af heyskapnum, ef ekki allur heyskapurinn, er fluttur burt af jörðunum, og þær jarðir fara í niðurníðslu og órækt, og loks ef til vill alveg í eyði. Til þessa eru mörg dæmi. En á þennan hátt rýrna jarðirnar eða hverfa alveg sem gjaldstofn fyrir hreppsfjelagið.
Það hefir reynst svo, að minsta kosti í námunda við kauptún, og þó einkum kaupstaði, þar sem tiltölulega auðvelt er að koma heyinu á markaðinn, að það er ekkert sambærilegt, hvað það eru fljótteknari peningar fyrst í stað að selja heyið, en reka venjulegan búskap á slíkum jörðum. Þetta freistar manna, og því er nú komið sem komið er, um meðferð og notkun jarða hjer á næstunni og víðar.
Því verður hverju hreppsfjelagi að gefast færi á því að skattleggja slíkan atvinnurekstur í samsvörun við þann arð, er hann gefur, og jafnframt taka tillit til þess, sem gjaldstofninn — jörðin — rýrnar við þessa meðferð, en þetta er því aðeins hægt, að það sje atvinnurekandinn, sem greiðir útsvarið, því venjulega er ekki tekið meira eftirgjald eða leiga fyrir þær jarðir eða landsnytjar, sem þannig er með farið, en þegar um verulega ábúð er að ræða.
Þar sem því er nú þannig háttað, að heil hreppsfjelög eru háð þessum búsifjum — þessari hættu — þá vænti jeg þess, að hv. deildarmenn liti svo á, að það sje ekki einasta rjett, heldur blátt áfram nauðsynlegt og sjálfsagt, að slík ákvæði sjeu í lögunum, sem hjer um ræðir, og nú eru í þeim. Það má benda á það, hvílíkt ósamræmi það er, að maður, sem hefir, þó að ekki sje nema að nafninu til, ábúðarrjett á jarðarskika, sem ef til vill er ekki nema hálft eða heilt jarðarhundrað að dýrleika, er útsvarsskyldur, en svo er annar maður, sem hefir á leigu, ef til vill mikið lengri tíma, engjastykki, sem gefur af sjer 3–400 hesta af heyi, að hann skuli ekki þurfa að borga grænan eyri í útsvar í því hreppsfjelagi.
Hv. flm. frv. (J. S.) talaði út frá staðháttum norður þar og sagði, að jeg mætti ekki miða við sjerstakar ástæður eða aðstöðu hjer syðra. Jeg held, að þetta sje alment við alla stærri kaupstaði, og sýnist mjer þá, að rjettara muni að miða löggjöfina við hin stærri atriðin, en ekki hin minni, sem hv. flm. (J. S.) nefndi.
Hv. flm. sagði einnig, að það væri hart að skattleggja heyskap manna, þó að þeir heyjuðu nokkra hesta handa skepnum sínum. Er það rjett, að alt horfir öðruvísi við, þegar um slíkt smáræði er að ræða, enda munu fæstar hreppsnefndir hirða um, þegar svo á stendur, að leggja útsvar á svo smávægileg afnot, þó að það sje fullkomlega rjett í sjálfu sjer. Þetta atriði skiftir því litlu máli, en mitt atriði hefir stórvægilega þýðingu.
Þá sló hv. flm. (J. S.) á þann strenginn, að þetta væri hart fyrir fátæka kaupstaðarbúa, er afla þyrftu hollrar fæðu fyrir börn sín, sem eigi mundu geta notið hennar með öðru móti. En til þessa er því að svara, að þau hjeruð, sem slík gæði leggja til kaupstaðanna, ættu að mega njóta einhvers góðs af því. Um mennina á harðbalakotunum, sem þyrftu að fá slægjur og hv. flm. (J. S.) aumkaði sig mjög yfir, er það að segja, að oft eru jarðir þær góðar til útbeitar og þar landkostir góðir, og getur þá oft staðið svo á, að þar geti verið um skifti að ræða, á t. d. slægjum og vor- og haustgöngu og upprekstri á sumrum. En annars eru þetta alt smávægileg aukaatriði.
Það er nú orðið algengt nú á síðari tímum, að ýmsir lausamenn leika lausnin hala með stórar hjarðir af kvikfjenaði og láta bændur sæta afarkostum um vinnu sína. Sýnist mjer, að ekki sje sjerlega vandfarið með menn þessa og gjarnan mega þeir eitthvað láta af mörkum. Er það og sanngjarnt, að gjaldið skiftist niður á milli þeirra hreppsfjelaga, sem þeir reka atvinnu sína í.
Hv. flm. (J. S.) sagðist þekkja dæmi þess, að menn hefðu orðið að borga 5 kr. undir hestburðinn. Má vel vera, að þetta sje rjett, en engin dæmi þekki jeg þess, að menn hafi orðið að sæta slíkum afarkostum. Bendir þetta til þess, að Skagfirðingar muni ekki vera mjög hörundssárir að nota sjer neyð annara manna, og er þetta ef til vill nokkur ráðning á því, hvílíkri óánægju þetta hefir valdið norður þar.
Þá gat hv. flm. (J. S.) þess, að þrátt fyrir það, þó þessi skifting ætti sjer stað á atvinnurekstrinum, þá minkaði ekki skattgjaldsþörfin í því hreppsfjelagi, sem maðurinn ætti heimili í, en hann yrði ófærari til að borga. Jeg held, að þetta geti nú einmitt horft öfugt við, því að fæst af þessum mönnum fá heyskap handa skepnum sínum, heldur eru þetta aðall. menn, sem þykir betur borga sig að fást við þetta og selja heyið heldur en fara í kaupavinnu. Er því sennilegt, að þessir menn verði færari gjaldendur eftir en áður í sínum hreppi, að því leyti sem þetta er arðvænlegra en kaupavinnan. En auk þess er það órannsakað mál, hvort þeir menn, sem heyja handa skepnum sínum, t. d. reka kúabú og sækja fóðrið í aðra hreppa, njóta ekki svo góðs af þessum atvinnurekstri eða að hann sje þeim svo arðvænlegur, að þeir hafi miklu breiðara bak til gjaldabyrði en ella myndi. Það eru allar líkur til, að svo sje.
Enn gat háttv. flm. (J. S.) þess, og vildi vefengja þau orð mín, að það væri sýnilega andi sveitarstjórnarlaganna að leggja á allan sjálfstæðan atvinnurekstur. Nefndi hann máli sínu til stuðnings dæmi úr sveitarstjórnarlögunum, sem sanna átti undantekninguna.
Er það rjett, að þessi undantekning er í lögunum, en var aðeins sett þar vegna staðhátta hjer, og getur hv. þm. Barð. (H. K.) borið vitni um það með mjer, að þetta var meiningin með undanþágunni. Er reglan því ekki brotin, þótt ákvæði þetta sje í lögunum, því það er alt annars eðlis í sjálfu sjer, að útsvarsskylda nái ekki til þeirra manna, sem róa við sama flóa eða fjörð og leggja aflann á land aðeins um stundarsakir, en flytja hann í burtu von bráðar og verka heima hjá sjer. Þessi afli er veiddur í hinum stóra almenning, sjónum, en í hinu tilfellinu er verið að flytja í burtu verðmæti úr hreppunum, sem þar er aflað, og þar með teknir í burtu bjargræðis- og framleiðslumöguleikar hreppsbúa, sem því nemur. Verður heldur ekki á móti því mælt, að þetta sje andi sveitarstjórnarlaganna, og gæti jeg lesið margt upp úr þeim, sem sannaði þetta ótvírætt.
Hæstv. fjrh. (M. G.) fann ástæðu til þess að árjetta orð hv. flm. (J. S.), enda mun hann eiga sinn þátt í frv. Er það dálítið einkennilegt, því aðstaða hæstv. ráðherra (M. G.) hlýtur að vera nokkuð örðug, því að hann var eindreginn stuðningsmaður þessarar skýringar minnar á þinginu 1919. En þar sem hann var þetta, þá skýtur það óneitanlega dálítið skökku við að vilja nú skjóta ákvæði inn í lögin, sem útilokar tilganginn með breytingunni 1919, og meira til. Veit jeg, að ef hæstv. fjrh. (M. G.) ætti að dæma eftir lögum þessum, þá mundi honum ómögulegt að ná tekjum af slægjuafnotum í einu einasta tilfelli.
Hæstv. fjrh. (M. G.) sagði, að það væri hart, að menn, sem heyjuðu fáa hesta handa skepnum sínum, yrðu að borga mikið útsvar af því. Um það er nú eigi að ræða, að menn borgi mikið útsvar, því útsvarið fer auðvitað eftir því, um hvað mikið er að ræða, og sýnist mjer, að óverjandi sje að skjóta jafnskaðlegu ákvæði og þessu inn í lögin, til þess að komast hjá öðru eins smáræði. Þykir mjer kenna hjer nokkurs ístöðuleysis hjá hæstv. fjrh. (M. G.), að hann skuli verða sem reyr af vindi skekinn, þegar hann finnur goluþytinn frá þeim Skagfirðingum. Ber jeg kvíðboga fyrir því, að ef Skagfirðingar ybbast nokkuð við skattalögunum, sem þetta þing hefir á prjónunum, þá muni hæstv. fjrh. (M. G.) rjúka upp til handa og fóta og krefjast breytinga á skattalöggjöfinni, eftir því sem vindurinn blæs hjá þeim þar norður frá.
Jeg gleymdi að geta þess í framsöguræðu minni, að hv. 2. þm. N.-M. (B. H.) skrifaði undir nál. með fyrirvara. Vildi hann gera lítið úr þeirri tryggingu, að skjóta mætti málinu til sýslunefnda. Mundu þær tregar til afskifta og breytinga.
Eftir minni þekkingu á sýslunefndum eru þær ætíð reiðubúnar til að skerast í leikinn, ef þær halda, að einhver hreppsbúi hafi orðið fyrir ranglæti, og rjetta hluta hans. Eru þessi ummæli hv. þm. (B. H.) ámæli á sýslunefndirnar, og er það leiðinlegt, ef þær eiga það skilið austur þar; hjer veit jeg að þær eiga það ekki.