26.02.1923
Neðri deild: 6. fundur, 35. löggjafarþing.
Sjá dálk 784 í C-deild Alþingistíðinda. (2537)
15. mál, afnám biskupsembættisins
Sigurður Stefánsson:
Frv. þetta er í raun og veru ekki nema áframhald á sparnaðartilraunum þingsins í fyrra. Þá komu raddir fram um það að fækka embættum og draga úr ýmsum kostnaði ríkissjóðsins, en þær raddir fengu ekki áheyrn hjá hæstv. stjórn, þótt hún, er hún tók við völdum, hefði haft sparnað á öllum sviðum hæst á prógrammi sínu og jafnframt lofað því að grafa sig gegnum alt embættakerfi landsins og fjárhag þess, til þess að finna hagkvæmari sparnaðarleiðir en sparnaðarnefndin á þinginu í fyrra fann. Frá stjórnarinnar hálfu mátti því búast við áhrifameiri sparnaðartillögum á þessu þingi en sparnaðarnefndin á þinginu í fyrra gat í þingmönnunum komið með. En hvað er svo um öll hin mörgu sparnaðarfrumvörp á þessu þingi? Í mínum augum eru þau flestöll svo illa undirbúin og vanhugsuð, að furðu gegnir. Eitt af þessum frumvörpum er frv. það, sem hjer liggur fyrir, og sem 4. þm. Reykv. (MJ) hefir tekið svo rækilega til bænar, að þar stendur ekki steinn yfir steini.
Sparnaðartillögur stjórnarinnar eru ólíkar tillögum sparnaðarnefndar síðasta þings að því leyti, að þær spara ekkert um langan tíma. Tillögurnar á þingi í fyrra fóru fram á hraðan sparnað, en þessi sparnaður, sem stjórnin hugsar sjer, bætir ekkert úr yfirstandandi fjárhagsböli. Hjer dugar ekkert kák í lækningatilraunum á fjárhagsböli þjóðarinnar. En þessar sparnaðartilraunir stjórnarinnar eru ómyndarkák, þær koma að engu gagni, fyr en þá eftir 10–20 ár, í fyrsta lagi, vegna þess, að í flestöllum þeim embættum, sem stjórnin vill leggja niður, sitja nú ungir menn, sem ekkert er hægt að hreyfa við. Stjórninni fer hjer líkt og lækni, sem gefur sjúklingi meðal, en segir honum jafnframt, að hann skuli ekki búast við neinum bata af því fyr en eftir 10–20 ár. Það hefði jafnvel ekki farið ver á því fyrir stjórninni að koma ekki með neinar sparnaðartillögur en bjóða þinginu upp á sumar þessar svo kölluðu sparnaðartillögur sínar, eins og t. d. þetta frumvarp.
Jeg skal játa, að sem presti hinnar íslensku þjóðkirkju í 40 ár er mjer þetta frv. tilfinningamál. En hitt má þó meira fyrir mjer, ef jeg gæti sjeð, að embættið mætti að skaðlausu missast, mundi jeg fylgja því. Jeg játa, að losa má biskup að skaðlitlu við ýms veraldleg störf. En að leggja biskupsembættið gersamlega niður, tel jeg óhæfu í kristinni þjóðkirkju, sem ríkið á að vernda og styðja, og þeir fulltrúar, sem samþykkja slíkt, vita ekki, hvað þeir eru að gera. Engin skynsamlega ástæða er til að svifta þjóðkirkjuna hinu andlega forræði; til þess liggur of mikið andlegt verðmæti að baki biskupsembættinu. Embættið er sagt óþarft; en jeg get nefnt ýms önnur miklu óþarfari störf og ný embætti, sem meiri sparnaður væri í að leggja niður. (Forsrh. SE: Hvaða embætti eru það?). Biskup þýðir umsjónarmaður, en mörg hin nýrri störf eru einnig umsjónarmannastörf, sem stjórnin hefir hrúgað upp að þarflausu og kosta þjóðina miklu meira fje, og öll óþörf. (Forsrh. SE: Jeg skil það ekki). Jeg vona, að hæstv. forsrh. skiljist það síðar.
Hverjir hafa átt mestan þátt í að draga úr biskupsvaldinu? Ekki íslenska þjóðin. Það gerði erlenda valdið, sem saug merg og bein úr þjóðinni, eða löggjafarvald hennar, fyr og síðar. Það hefir gengið best fram í því að rýra vald biskups og reif algerlega niður veraldlegt vald hans. Hjer er stjórn hins íslenska fullvalda ríkis að ganga inn á þessa braut erlenda valdsins.
Áður var að vísu stundum eigi farið með þetta vald eins og skyldi. En biskupsvaldið hefir lengst af verið þyrnir í augum erlendra kúgara, vegna þess, að það var þjóðlegt. Íslenska stjórnin tekur nú þetta til fyrirmyndar að feta trúlega í fótspor þeirra, og verði henni það að góðu.
Það verður því ekki sagt hið sama um uppruna biskupsembættisins og annara gamalla embætta á Íslandi. Þau eru flest stofnuð í fyrstu af erlendu valdi. Það er runnið undan hjartarótum þjóðarinnar sjálfrar á gullöld þjóðar vorrar. Því var ekki á sínum tíma hrófað upp af lausagopaskap eða labbakútum, heldur stofnað af stórvitrum, þjóðræknum, íslenskum höfðingjum, sem báru hag kristninnar í landinu fyrir brjósti sjer. Að vísu var það í fyrstu ekki stofnað til þess að fá kirkjunni veraldlegt vald í hendur, heldur af nauðsyn kristninnar á andlegri forstöðu.
Frá því biskupsembættið var stofnað, 1056, höfum við verið svo heppnir, að margir biskupanna hafa verið stólpar kristindómsins, og sje jeg ekki að íslenska kirkjan sje í nokkru færari um það nú að missa þessa forustumenn en fyr á öldum. Íslenska þjóðin hefir haft ómetanlegt gagn af biskupsembættinu; bestu menn þjóðarinnar hafa alloftast stutt það af alefli, þótt veraldlegt vald biskupsins hafi jafnan verið þyrnir í augum erlenda valdsins. Hin íslenska klerkastjett hefir ávalt verið frjálslyndari og víðsýnni en andlegrar stjettar menn hjá öðrum þjóðum og borið menningu þjóðarinnar á herðum sjer, og hefir hinn andlegi þroski hinna mörgu ágætismanna, sem setið hafa á biskupsstóli, ekki átt hvað minstan þátt í því.
Jeg vil ekki niðra kristindómsástandinu í landinu nú, en fullyrði, að engu minni nauðsyn sje á andlegum forustumanni kirkjunnar nú en áður. Og jeg neita því, að kristindómurinn sje nú orðinn „inutile pondus terrae“, eða úrelt þing, og biskupsembættið þar af leiðandi óþarft.
Jeg veit, að þeir menn, sem telja hina upplýstu kynslóð nútímans vaxna frá kristindóminum, telja þetta embætti óþarft. En þó hefir engin rödd komið frá þjóðinni um afnám þess, það er öðru nær en að þjóðarviljinn hafi lýst sjer í því að vilja rýra vald biskups, auk heldur afnema hann. Þó að máttlausar raddir hafi komið fram um það á þingi, hafa þær ekkert bakhjarl haft hjá þjóðinni.
Hæstv. forsrh. (SE) segir það ekki vera tilætlun stjórnarinnar ,að leggja niður eða rýra andlegt vald biskupsins. Er ekki frumvarp hennar þó um afnám biskupsembættisins ? Eða hvernig les stjórnin sitt eigið frumvarp Öðru vísi en nokkur heilvita maður getur lesið það. (Forsrh. SE: Andlegu forstöðuna, forsæti synodus o. fl. hefir vígslubiskupinn í Skálholtsbiskupsdæmi). Ef vígslubiskupar eiga að taka við andlegri forustu íslensku þjóðkirkjunnar, verður verkahringur þeirra allur annar en nú er og miklu umfangsmeiri og víðtækari. En hvað verður þá um sparnaðinn hjá hæstv. stjórn? Hann verður tóm orð, eins og háttv. 4. þm. Reykv. (MJ) tók fram, nema þeir nýju biskupar eigi að vinna launalaust.
Veraldlegt vald biskups er lítið, það játa jeg, en andlegt vald hans, yfirsýn og eftirlit, er ákaflega þýðingarmikið, og verður ekki varpað fyrir borð, nema til stórtjóns fyrir kirkjuna.
Sparnaðartal stjórnarinnar er því ryk eitt, sem þyrlað er í augu almennings, til að gera frumvarpið girnilegra. Það lítur út fyrir, að stjórnin hafi farið líka leið við samning þess og þingmenn, er þeir gripu til þess, sem næst liggur við samning nýrra lagafrumvarpa, að skrifa þau upp úr gömlum Alþingistíðindum, án umhugsunar eða undirbúnings.
Þetta frumvarp er hreinasta árás á þjóðkirkjuna. Jeg tel það sama og að kasta þjóðkirkjunni út á gaddinn að fleygja henni í arma landsstjórnarinnar. Að minsta kosti býst jeg varla við, að hún myndi sæta góðum örlögum undir verndarvæng þeirrar stjórnar, sem ber álíka hlýjan hug til kirkjunnar og þessi hæstv. stjórn, sem sýnir biskupsembættinu banatilræði. Jeg tel það varla munu verða til eflingar heilbrigðu kristindómslífi í landinu, að málum kirkjunnar sje algerlega varpað í hendur stjórnarinnar, sem annaðhvort getur verið áhugalaus um öll kirkju- og kristindómsmál eða jafnvel beint fjandsamleg í kirkjunnar gerð. Hitt er ólíkt, að hafa þau mál í höndum þess manns, sem hefir helgað líf sitt því að vera sífelt á verði fyrir kirkjuna og styðja og vernda kristindóminn í landinu.
Þótt þau lög og fyrirmæli, sem fjalla um starfsemi biskups, sjeu fáorð, þá er þar býsna margt, sem liggur bak við sum störf biskupsins, t. d. vísitasiustörfin, sem eru afar þýðingarmikil. Það verður ekki tölum talið, sem biskupar þessa lands hafa gert kristindómslífi þjóðarinnar til eflingar á þeim ferðum; öll þau vandkvæði milli presta og safnaða, sem þeir hafa leyst og sem ella hefðu haft hinar skaðvænlegustu afleiðingar fyrir kristindómslífið. Jeg tel það mjög illa farið, ef allri tryggingu er kipt burtu fyrir því, að kirkjan í framtíðinni fái unnið sitt þýðingarmikla verk í andlegum efnum, eins og hún hefir gert til þessa.
Þá tel jeg þetta frv. óverjandi árás á helgustu minningar þessarar þjóðar. Óverjandi líka sökum þess, að ekkert verður sparað við afnám þessa embættis. Það væri sök sjer, ef hæstv. stjórn hefði komið fram með frv. um aðskilnað ríkis og kirkju. Þar gat þó verið um sparnað að ræða fyrir ríkissjóðinn; þá var biskupsembættið fallið burt af sjálfu sjer sem ríkisembætti. Fyrir slíkt frv. myndi jeg ekki áfellast hæstv. stjórn svo mjög, þótt jeg hins vegar væri því andvígur. En hitt er óverjandi, á meðan kirkjan á annað borð er á vegum ríkisins, að ætla sjer að rýja hana svo og svifta hana öllu sjálfstæði. Jeg verð jafnvel að hallast að því, að skárra væri fyrir kirkjuna að ganga algerlega úr sambandi við ríkið en að vera undir vernd þess að nafninu til, en þola þó þá niðurlægingu að vera forstöðulaus í fjötrum ríkisins.
Jeg lít svo á, að í þessu frv. komi fram stakt ræktarleysi hæstv. stjórnar við kirkju og kristindóm. Einnig ber aðferð hæstv. stjórnar vitni um dæmafátt virðingarleysi fyrir íslenskum prestum og söfnuðum. Ekki virðist henni hafa svo mikið sem dottið í hug að leita álits prestastjettarinnar, guðfræðisdeildar háskólans eða safnaðanna úti um landið áður en hún samdi frv. En hvar er sjálfsagt að skjóta löggjafaratriðum undir úrskurð og vilja presta og safnaða, ef ekki í slíku máli sem þessu? Það hefði þó verið hægðarleikur að skjóta málinu undir úrskurð hjeraðsfundanna, þar sem bæði prestar og safnaðafulltrúar áttu kost á að ræða það. En því var ekki að heilsa hjer, að þeim væri sýnd slík virðing. Hæstv. stjórn hefir bara hugsað sjer að slengja frv. svona inn á þingið og sjá hverju fram færi. Samkvæmt sparnaðarskrafi hennar í fyrra mætti búast við, að hún gerði öll þessi sparnaðarfrumvörp að „kabinett“-spursmáli. En mjer þykir nú reyndar eins líklegt, að hún láti sjer lynda, þótt þau verði öll feld. Það er eftir annari ráðabreytni hennar. (Forsrh. SE: Er nú háttv. þm. farið að langa enn á ný til að komast að?). Jeg er viss um, að ef þetta mál hefði verið lagt undir hjeraðsfundi landsins, þá hefði ekki eitt einasta atkvæði orðið með því að afnema biskupsembættið. Svo rótgróið er það orðið með þjóðinni. Og svo ant mun hinni andlegu stjett hjer á landi enn þá um virðingu sína, að hún vilji ekki láta taka af sjer höfuðið og lofa valdstjórninni að leika sjer með höfuðlausa þjóðkirkju. Jeg segi höfuðlausa, því ekki er unt að sjá á þessu frv., að það sje meiningin að endurreisa biskupsembættið í neinni nýrri mynd. Enda væri þá ekki um neinn sparnað að ræða, en af sparnaðarástæðum mun þó frv. fyrst og fremst eiga að vera komið fram.
Jeg skal svo verða við þeim tilmælum hæstv. stjórnar, að gefa henni skýringu á orðum mínum um umsjónarmannastörfin nýju. Það sem jeg átti þá við, var þetta, að það væri heldur undarlegt, að á sama tíma og hæstv. stjórn vill, sökum sparnaðar, afnema þennan eina umsjónarmann kirkjunnar, er hún að nauðsynjalausu að hrúga saman legíó af umsjónarmönnum í búðarholum og vínkjöllurum, sem kosta ríkissjóð mörg biskupslaun. Þar hefir hún efni á að ausa út, ekki tugum, heldur jafnvel hundruðum þúsunda úr ríkissjóði. Það virðist, samkvæmt skoðun hæstv. stjórnar, nauðsynlegt að hafa fjölda umsjónarmanna með kútum og kirnum, ámum og uxahöfðum hinna svo kölluðu spönsku vína, en á hinu finst henni riða minna, að hafa hjer andlegan umsjónarmann islensku þjóðkirkjunnar. Að vísu var sú undanþága frá aðflutningsbanninu, sem þingið samþykti í fyrra, ekki beint gerð í gróðaskyni, en hins vegar var þó ekkert á móti því, að gera ríkinu mat úr sölu vinanna, og það var að sjálfsögðu aldrei tilætlun þingsins, að sala spönsku vínanna yrði gerð að fjeþúfu fyrir vildarmenn stjórnarinnar. Heyrt hefi jeg, að rígefldur karlmaður sje hafður til þess bara að líma miða á flöskur og fái 2 kr. og 40 aura um klukkutímann fyrir. Sagt er líka, að einn umsjónarmaðurinn, sem af sumum er kallaður „yfirsmakkarinn“, fái á 7. þúsund krónur í kaup fyrir að smakka á vinunum áður en þau eru seld.
Hjer við bætist svo enn, að þetta frv. gengur í berhögg við flest það, sem Alþingi hefir hingað til gert í kirkju- og kristindómsmálum síðan það fjekk löggjafarvald. Því það verður ekki annað sagt en að Alþingi hafi verið fremur hlynt kirkjumálunum og látið sjer ant um veg kirkjunnar. Einn vott þess tel jeg lögin, sem samþykt voru 1921 um biskupskosningu. Í þeim er ákveðið, að klerkar landsins skuli ráða miklu um, hver kjörinn er til biskups. En hjer er óneitanlega um spor að ræða í áttina til að auka veg og sjálfstæði kirkjunnar. Ýmislegt má og benda á í safnaðarlöggjöfinni, sem horfir í sömu átt.
Mjer þykir það næsta undarleg skoðun hjá hæstv. stjórn að ætla, að andlegum málum kirkjunnar sje betur borgið, þótt þeim sje af handahófi kastið í vígslubiskupana.
Öðru máli væri að gegna, ef stjórnin vildi stofna tvo biskupsstóla hjer á landi með sama valdi og biskupinn nú hefir, t. d. í Skálholti og á Hólum. Það minti á hinn fyrra veg og vald þessa elsta embættis íslenska ríkisins, er biskuparnir voru bæði andlegir og veraldlegir leiðtogar prestastjettarinnar.
En að vilja afnema þennan eina biskup, sem við höfum, nær ekki nokkurri átt. Þótt jeg hefði aldrei í hempu komið, myndi jeg aldrei hafa ljeð atkvæði mitt til slíks fyrirtækis. Og að síðustu vil jeg skora á hæstv. forsrh. (SE), að upplýsa það, hvar í veröldinni hann getur bent á þjóðkirkju án biskups, og hvar hann veit þess dæmi, annarsstaðar en hjer, að stjórnir ríkjanna sjeu að seilast eftir þeim andlegu yfirráðum.