22.03.1924
Neðri deild: 30. fundur, 36. löggjafarþing.
Sjá dálk 469 í D-deild Alþingistíðinda. (3316)
92. mál, þegnskylduvinna
Flm. (Magnús Jónsson):
Mál það, sem jeg hefi leyft mjer hjer að hreyfa, er, eins og hv. þm. er kunnugt, alls ekki nýtt. Væri það víst allstór bók, ef safnað væri saman öllu því, sem um það hefir verið skrifað, með og móti, á okkar tungu. En samt má svo segja, að megnið af þeim umræðum hafi verið ákaflega lítils virði, og það án efa skaðað málið mikið, hvað það hefir verið rætt af miklum æsingi frá báðum hliðum. Annarsvegar hafa staðið þeir, sem telja með þessu vera einskonar þrælkun innleidda með þjóðinni, sem myndi fyrr eða síðar sliga hana. Hinsvegar hefir áherslan verið lögð á þau miklu uppeldisáhrif, sem þegnskylduvinnan hefði í för með sjer, að hún gerði menn vitrari, stundvísari og starfsamari. Þannig hefir bæði sókn málsins og vörn komist út í öfgar. Sömuleiðis held jeg, að það hafi spilt fyrir framgangi málsins að forvígismenn þess hafa viljað fara nokkuð geist af stað. Þeir hafa reist áætlanir sínar um það og talað um það á mjög breiðum grundvelli, svo mönnum hafa ofboðið þeir stóru flokkar, sem til vinnunnar skyldu safnast, og það vinnuafl, sem atvinnuvegirnir færu þannig á mis við. Þá hafa menn einnig horft í þann kostnað, sem þetta fyrirkomulag hefði í för með sjer fyrir ríkið í verkfærakaupum og verkstjórahaldi. Og síðast en ekki síst hefir mönnum fundist það varhugavert að steypa þegnskylduvinnunni yfir þjóðina með þvingunarlögum og draga menn þannig nauðuga viljuga í þrældóm.
Talsvert hefir líka viljað bera á því, að hin raunverulega hagsmunahlið málsins hefir verið látin víkja fyrir hugsjónahlið þess, meira verið lagt upp úr þeim umskapandi áhrifum, sem þegnskylduvinnunni var ætlað að hafa á menn heldur en hinni hagsmunalegu þýðingu þess. Og ýmislegt hefir inn í málið blandast, sem hefir tafið fyrir því. Við flm. þessarar þáltill. höfðum fyrst hugsað okkur að leggja fyrir þingið frv. um þetta efni, og höfðum þegar lagt allmikla vinnu í að semja það, en í því frv. gerðum við okkur far um að sneiða hjá þeim ágöllum, sem orðið hafa málinu til helst til mikils farartálma. Og okkur var það ljóst, að málinu væri svo best borgið, að sem hægast væri í það farið. Því fer till. okkar aðeins fram á undirbúning þegnskylduvinnunnar, og verði lög um það sett, þá sje þar aðeins um að ræða heimild til að koma á þegnskylduvinnu, til þess að sýslufjelög hefðu stuðning af þeim lögum, ef þau teldu þetta fyrirkomulag vera til hagsbóta fyrir sig. Menn geta því verið rólegir, þó lög yrðu gefin út, bygð á þessum grundvelli, því ekki er hætt við, að rasað yrði neitt um ráð fram eða vinnunni dembt á að fólkinu fornspurðu, þar sem meirihl. þyrfti í hverju hjeraði til að koma henni á þar. Er þá auðsætt, að málið stendur og fellur með því, hvern hug menn bera til þess.
Auk þessa ætlumst við til, að aðeins lítið svæði verði tekið fyrir í einu. Heimildina má því aðeins veita einu sýslufjelagi fyrst um sinn. Orsök þessa er sú, að við teljum tilraunina svo viðurhlutamikla, að nauðsyn beri til, að sem fylstrar varúðar sje gætt. En það er mikill munur, hvort þá er byrjað í smáum stíl eða heilt bákn er sett upp alt í einu, áður en nokkur reynsla er fengin fyrir því, hvernig það muni gefast. En reynist nú fyrirkomulagið illa, þá er sýslufjelaginu innan handar að hætta því. Og þó kostnaður nokkur hefði orðið að tilrauninni, þá myndi vinnan, sem fjekst í aðra hönd, vega þar á móti.
Í þriðja lagi höfum við, eins og jeg hefi áður tekið fram, aðeins borið fram tillögu um undirbúning þegnskylduvinnunnar. Það er því kominn þrefaldur varnarmúr gegn því, að þingið fari með þjóðina út í voða.
Án þess að jeg vilji neita því, að þegnskylduvinnunni getur orðið mikill stuðningur að hugsjónahlið málsins, þá verð jeg þó að játa, að fyrir mjer er það fyrst og fremst hagsmunamál. Og jeg er þess fullviss, að þó það hafi verið hugsjónahlið málsins, sem fyrt knúði það af stað, þá verður það þó hin „praktiska“ þýðing þess, sem ber það uppi, fyr og síðar.
Þá held jeg ekki, að verkefnanna sje langt að leita. Við eigum alstaðar hálfgerð mannvirki, brautir, sem enda eins og botnlangar, brýr og hús og hafnir, og ótal aðrar verklegar framkvæmdir, sem bíða eftir fje. Við höfum reyndar vegamálastjóra ásamt aðstoðarmönnum og viðeigandi skrifstofukostnaði, en brautirnar standa í stað. Þetta má þó alls ekki skiljast sem álas til vegamálastjóra, sem væri ástæðulaust. En það sýnir, hvað margt er eftir að gera, og hve mjög oss skortir föng til þeirra framkvæmda, sem þjóðin bíður eftir.
Og það er fleira en akbrautir, sem ýmist bíður hálfgert eða ógert. Ótal mörg afskekt hjeruð vantar tilfinnanlega síma. Og þó þeim sje það jafnvel lífsnauðsyn, og það sje sú eina samgöngubót, sem hægt er að veita þeim, þá lenda flestar beiðnir í þá átt í pappírskörfu hv. fjvn. Og þó hafnir hafi verið áætlaðar, þá verður skipunum ekki lagt við uppdrætti í Tímariti verkfræðingafjelagsins. Og allar þessar framkvæmdir munu eiga langt í land, ef bíða skal fjárframlaga til þeirra frá ríkinu.
Við vitum, að þingmönnum er ekki ósjaldan borin hreppapólitík á brýn, og það er enda ótæmandi mælska, sem fer hjá hv. þm. til þess að telja raunir hjeraða sinna. En við þessu er í sjálfu sjer ekkert að segja. Það sýnir aðeins, að þeir þekkja best, hvar skórinn kreppir að, sem hafa hann sjálfir á fætinum. Og það sýnir, hvað það er óendanlega margt, sem bíður þess, að hafist sje handa. En slíkum framkvæmdum á þegnskylduvinnan að koma að notum. Og jeg ætlast líka til, að hún geti verið prófsteinn á það, hvað hjeruðin vilja á sig leggja í þessu efni.
Silfur og gull á ríkissjóður ekki, og því er það mjög takmarkaður skerfur, sem hann getur lagt fram til verklegra framkvæmda. En þó er fje til í landinu, handbært fje. Það er mannsaflið. Og einmitt út frá þessu sjónarmiði teljum við, að mál þetta sje verulegt hagsmunamál.
En það er mikið undir því komið, hvernig af stað er farið. Því fjellum við flm. frá því að leggja frv. fyrir þingið, þrátt fyrir allmikinn undirbúning og þrátt fyrir það, að við treystum hv. þingi vel til að laga það, sem helst kynni að vera ábótavant í því. En þar sem vandasamt mál er á ferðinni, eins og þetta, þá er oft svo margt smávegis, sem mönnum skýst yfir í byrjun, en sem betur mætti fara. Og þótt nokkur reynsla sje fengin um þegnskylduvinnuna í sumum löndum öðrum, þá yrði samt að búa til margar nýjar reglur. Annarsstaðar hefir þessi skylda kallað menn saman til manndrápa, og er auðvitað mikil reynsla fengin þar um það, hvernig hægast sje að ná mönnum saman. Aðeins í Búlgaríu og Bayern er innleidd þegnskylduvinna, lík þeirri, sem hjer er gert ráð fyrir, og er mjer ekki um annað kunnugt, en að hún hafi þar gefist vel. En best er að hrapa ekki að neinu. Takist illa til í byrjun, þá verður það auðvitað til að seinka fyrir málinu. Að það verði nokkurntíma svæft að fullu, hefi jeg ekki trú á. Og tækist byrjunin að von minni vel, ef menn yndu sjer við vinnuna og kæmu frá henni með örvandi endurminningar og sveitin sæi, að hún ætti fögur mannvirki eftir vinnuna, þá er jeg viss um, að ekki liði á löngu áður en hún yrði tekin upp um land alt.
Aðeins ein veruleg mótbára gegn þegnskylduvinnunni er fyrir hendi, sú, að fátæku fólki myndi reynast örðugt að afljúka vinnunni. Jeg skal játa, að þessi mótbára hefir talsvert við að styðjast, og jeg fæ vel skilið, að vinnan komi þungt niður, t. d. á ekkju, sem byggi með syni sínum. En hvernig er þetta, þar sem herskyldan er lögleidd? þar eru menn teknir að heiman ár eftir ár, án nokkurs tillits til kringumstæðnanna. Og í útlöndum er eingöngu unnið að því, sem ekki sjest eftir, eða þá ófriði, sem eyðileggur meira en nokkuð annað. Jeg get því ekki skilið það, að við hjer á Íslandi gætum ekki leyst þetta spursmál, sem allar þjóðir aðrar hafa leyst. Það getur að vísu orðið allbagalegt í einstökum tilfellum, og þyrfti að finna heppilega leið til þess að gera það sem ljettast. Hjer er um það að ræða að verja þessum kröftum þjóðinni til hagsmuna. Þessir menn, sem teknir væru til vinnunnar eitt sumar, væru að gera sig sjálfa starfhæfari, læra verk betur en áður og vinna að framkvæmdum í sinni sveit, sem hvort sem væri yrði að vinna, leggja vegi, gera brýr og koma upp húsum, sem alt væru beinir hagsmunir fyrir sveitarfjelagið, auka lífsþægindi og verðgildi hjeraðsins, þar sem vinnan er unnin. Þetta verður að athuga, þegar verið er að tala um það, að ekki dugi að taka svo og svo mikinn vinnukraft frá sumarframleiðslunni, að hjer er um verk að ræða, sem verður að vinna hvort sem er, og það að sumrinu. Spurningin er þá aðeins um það, hvort þau eigi að vinna á kostnað ríkisins eða með þegnskylduvinnu. En vinnan er alveg jafnt tekin frá sumarframleiðslunni, hvort sem er.
Jeg vona, að hv. deild leyfi það, að þetta mál fái fram að ganga. Af því getur engin hætta stafað, nema ef telja skyldi þá litlu fjárveitingu, sem fram á er farið. En jeg held, að hjer sje um svo stórt hagsmunamál að ræða, að hún sje hverfandi lítil. Það er að vísu til þess ætlast, að nefndin vinni kauplaust, og jeg er viss um, að hægt er að fá nóga áhugasama menn til þess. En það er ómögulegt að vinna slíkt starf án þess að hafa ofurlítið fje. Brjefaskriftir kosta nokkuð, og ekki er ólíklegt, að nefndin þurfi að útvega sjer eitthvað af bókum. En það er ekki sanngjarnt, að hún verði að leggja fram til þess fje úr sínum vasa, auk þess sem hún vinnur kauplaust. En ef til vill nær sá kostnaður ekki þeirri upphæð, sem tiltekin er af okkur flm., og í öllu falli er hjer um hámarksupphæð að ræða, og því ekkert að óttast frá því sjónarmiði.
Að svo mæltu fel jeg málið velvild deildarinnar.