27.04.1925
Neðri deild: 65. fundur, 37. löggjafarþing.
Sjá dálk 1641 í B-deild Alþingistíðinda. (865)
9. mál, vatnsorkusérleyfi
Sveinn Ólafsson:
Það hefir yfirleitt verið fremur hljótt um þetta frv. frá þingbyrjun alt til þessa, miklu hljóðara en á fyrirfarandi þingum. Það getur ekki stafað af því, að þm. líti svo á, að málið sje lítilsvert og litlu skifti, hvernig fer um frv.; ekki mun heldur svo ástatt, að þeir álíti það svo gallalaust, að ekki þurfi á það að líta. Hitt mun vera orsökin, að hugirnir hafa beinst miklu meir að öðrum viðfangsefnum og ekki gefið sjer eða haft tíma til þess að sinna þessu máli. Jeg hafði búist við, að hjer kæmu fram margar brtt. frá ýmsum þingmönnum, en sú hefir ekki orðið reyndin. Annars lít jeg svo á, að óumflýjanlegt sje að gera á þessu frv. þrjár breytingar í verulegum atriðum, til þess að það geti orðið að tilætluðum notum og til þess yfir höfuð að rjett sje að gera það að lögum. Jeg er hv. frsm. (JK) sammála um það, að nauðsyn sje að koma á lögum um notkun vatnsorku. Þau lög þurfa að útiloka þá hættu, sem nú stendur opin, að útlendingar, sem hafa í höndum verðmætustu vatnsrjettindin, geti gripið til þeirra án íhlutunar löggjafarvaldsins. En það er ekki útilokað, að þeir gætu það með leppuðum fyrirtækjum. Allir vita, að á þeirra höndum er mikið af verðmætustu vatnsrjettindum landsins. Það er álit mitt, og jeg held jeg megi segja meiri hl. vatnanefndarinnar frá 1919, að viðhafa beri alla gát um það að leyfa stórfeldar vatnsvirkjanir í þessu landi. Aðaltilgangurinn með því að setja sjerleyfislög um vatnsorkunýtingu hlýtur að vera hjer, eins og annarsstaðar, það tvent, að takmarka rjett einstaklinganna til þess að ráða yfir stórfeldum vatnsrjettindum, sjerstaklega þar, sem svo háttar til sem hjer, að yfirráðin eru í einstakra manna höndum, og í öðru lagi að setja ítarlegar reglur um virkjanirnar, sem álíta má nauðsynlegar fyrir einstaklinga og hlutaðeigandi hjeruð, eða þjóðfjelagið yfirleitt. Nú virðist mjer þetta frv. ekki vera sjerlega ítarlegt um þessa hluti. Öryggisákvæði þess fyrir hjeruð og einstaklinga virðast mjer óljós og tæp og miklu tæpari en tíðkast hjá öðrum vatnsiðjuþjóðum, svo sem Norðmönnum og Svíum. Í raun og veru er mjög auðsæilegt, að frv. er ekki eins ítarlegt og vera bæri eða hliðstætt við samkynja lög Norðmanna og Svía, nje heldur sniðið eftir vatnalögunum frá 1923. Frv. sjálft er forngripur frá þeim tíma, er deilt var um eignarrjettinn á vatni og vatnsrjettindum og óvíst var, hvað ofan á yrði. Nú er sú deila til lykta leidd, og því er viðhorfið alt annað. Þegar nú búið er að lögfesta vatnsrjettindin landeigendum til handa, eins og gert var með vatnalögunum 1923, verður að sjálfsögðu að samræma þessa löggjöf við þá, sem búið er að lögfesta. Allir sjá, að ekki má byggja þessa löggjöf á gagnstæðri stefnu þeirri, sem lögfest var. Jeg hefi fyrir þessa skuld, til þess að færa frv. nær tilgangi sínum, ef verða mætti, og gera það nothæfara, leyft mjer að bera fram nokkrar brtt. Þær lúta allar að þeim þrem atriðum, sem jeg fyr nefndi, fyrst og fremst að því að samræma þessi lög við gildandi vatnalög, í öðru lagi að því að leggja sjerleyfisveitingarnar að meira leyti undir Alþingi, en að minna leyti undir stjórnina, og í þriðja lagi að því að útiloka svo sem hægt er of stórfeld eða skaðleg vatnsiðjufyrirtæki útlendinga, sem nú hafa eignarumráð mikilla vatnsrjettinda hjer á landi. Brtt. mínar lúta allar að þessu þrennu, og engu öðru en þessu þrennu.
Um ástæðurnar fyrir samræmingu við vatnalögin virðist ekki þörf að tala langt mál. Háttv. frsm. (JK) drap lítillega á þetta og taldi frv. samræmilegt við vatnalögin eins og það nú er. Jeg get ekki fallist á þá skoðun, en nokkrar af brtt. mínum lúta að því að færa þetta í lag. Jeg veit, að uppi er enn þessi gamla deila um eignarrjettinn á vatnsorkunni. En jeg lít sjálfur svo á, að vatnalögin frá 1923 hafi skorið úr því máli til fullnustu. Ef einhverjir hv. þm. eru í vafa um þetta, bið jeg þá að líta yfir 14., 15., 16., 39., 49., 53., 54. og 65. gr. vatnalaganna. í þessum greinum er sjerstaklega viðurkendur eignarrjettur landeigenda á vatnsrjettindum og skýrt með lögnámsákvæðum, hvernig rjettindunum er háttað, þó að víðar sje á það minst. En það er einmitt af þessum greinum ljóst, í sambandi við frv., sem nú liggur fyrir, að þegar stórfeld vatnsrjettindi safnast á eins manns hendur, er sú hætta ávalt nærri, að slíkur maður, með leppmensku eða á annan hátt, geti reist þjóðfjelagiuu hurðarás um öxl.
Það eru sjerstaklega ákvæðin um eignarumráðin eftir 49. gr. 1. lið vatnalaganna, sem hjer er ráðgert að takmarka þannig, að yfirráð sjeu ekki óháð yfir meiru en 500 hestöflum.
Það er af vatnalögunum sjálfum augljóst, sjerstaklega af 15. og 16. gr., að vatnsrjettindin geta gengið kaupum og sölum og þannig safnast á einstakra manna hendur.
Jeg skal ekkert um það segja, hvort þetta takmark, 500 hestöfl, er á rjettum stað. Í Noregi eru 1000 hestöfl undanþegin sjerleyfi. Hjer er þjóðfjelagið minna og fyrirtækin smáfeldari, og þess vegna líklega nær hæfi að hafa töluna 500.
Jeg skal svo, áður en jeg lýk máli mínu, minnast á brtt. mínar hverja fyrir sig.
Frv., sem fyrir liggur, er, eins og hv. frsm. (JK) tók fram, hið sama og lá fyrir þinginu 1923 og þá komst gegnum 2. umr. í Ed. En á því þingi var því breytt frá því, sem verið hafði 1921. Jeg er í miklum vafa um það, hvort þær breytingar hafa verið til nokkurra bóta. Sumar þeirra, svo sem breyting 2. gr., hafa jafnvel fremur gert frv. óljósara og óaðgengilegra en það áður var. Yfirleitt hefi jeg enga bót fundið í breytingunum frá 1923. 4. gr. t. d. virðist mjer lakari en hún var áður. Þar hefir sem sje verið bætt við nýjum 18. lið, sem mjer virðist hafa haft ógnarlitla þýðingu. Ennfremur hefir verið bætt við 12. gr. einum tölulið, þeim 7., sem jeg sje ekki betur en fari í bága við vatnalögin sjálf, 49. gr. En nú hefi jeg ekki lagt til, að þessir liðir verði feldir niður, hvorki 18. liður af 4. gr. nje heldur 7. liður af 12. gr., heldur hefi jeg lagt til, að gerðar verði breytingar á þeim til samræmis.
Um brtt. mínar er það að segja, að breytingin við 2. gr. lýtur að því að tryggja það, að aðeins íslenskir þegnar, sem eiga yfir vatnsrjettindum að ráða, geti án sjerleyfis virkjað 500 eðlishestöfl, þó með þeirri takmörkun, að ef fallvatnið, sem virkjað er úr, hafi meiri orku en þetta, þá verði um leyfi að sækja, vegna þess að þá má vel vera, að sú minni háttar virkjun spilli þeirri meiri, sem síðar þarf að gera, ef á að nota hana; hinsvegar ætlast jeg til, að með þessu verði útilokað, að útlendingar, sem eiga hjer yfir vatnsrjettindum að ráða, geti notað þau án sjerstaks leyfis. Þess vegna tek jeg það fram, að aðeins íslenskir ríkisþegnar geti notað þau kvaðalaust. Önnur efnisbreyting er eigi gerð á þessari gr., nema að því leyti sem jeg legg til, að heimild stjórnarinnar til að leyfa sveitarfjelögum að virkja fram yfir 500 hestöfl er hjá mjer bundin við 2500 hestöfl. Það getur verið álitamál, hvort þetta takmark er á rjettum stað, en það virðist vera rjett að hafa einhver takmörk, og ef takmarkið virðist hjer of lágt, mætti breyta því til 3. umr.; en víðast hvar mun vera svo ástatt, að sveitarfjelög þurfi ekki að nota meira, þótt það geti komið fyrir, þar sem um bæi er að ræða eða stór og fjölmenn hjeruð, en þá mun virkjunin oftast standa í sambandi við einhvern atvinnurekstur, sem sjerleyfi þarf til.
Þá er brtt. við 4. gr.; hún er ekki í öðru falin en því, að orðalagi er dálítið vikið við og bætt inn í orðunum um heimildir umsækjanda til vatnsrjettinda þar og landsafnota. Það á bersýnilega við í því sambandi, að nafn vatnsfallsins komi þar fram og heimildir þess, sem um leyfið sækir, til vatnsrjettindanna. Annars mætti líta svo á, að ekki þyrfti neinar heimildir fyrir vatninu til virkjunar. Það verður, að mínu viti, að standa þarna berum orðum, að sá maður, sem um leyfið sækir, hafi heimildir á því vatni, sem hann ætlar að nota.
Þá eru breytingarnar undir stafliðunum b og c við sömu gr., við 7. og 18. tölulið í gr. Stafliður b er aðeins orðabreyting til skýringar. Stafliður c er um það, að fært verði markið úr 500 hestöflum upp í 1000, þar sem talað er um þá undanþágu, sem stjórnin má veita frá umfangsmiklum kostnaði við undirbúning og áætlun um virkjun. Mjer virðist alveg óþarft að setja markið svo lágt sem 500; þar sem kröfumar eru svo miklar og margháttaðar, áður en nokkurt leyfi er fengið, þá finst mjer ekki ástæða til að heimta þetta fyrir jafnlítið og 500 hestöfl.
Þá er 3. brtt., við 7. gr. Þar er farið fram á það, að sjerleyfisveiting af hendi stjórnarinnar sje bundin við 10 þús. hestöfl, en ekki við 25 þús., eins og í frv. er. Mjer finst yfir höfuð að tala svo lítil reynsla fengin í þessu landi um það, hver áhrif stærri virkjanir geti haft, að rjett sje, að Alþingi ráði því í slíkum tilfellum, hvenær virkjanir sjeu leyfðar. Jeg tel með því móti öryggið meira heldur en þegar stjórnin ákveður leyfið.
Þá er 4. brtt. mín, við 11. gr., og lýtur að því að stytta sjerleyfistímann úr 75 árum niður í 50 ár, sem lagt er til í frv. að sjerleyfistíminn verði. Jeg held, að þessi breyting sje í raun og veru alveg sjálfsögð. Vatnsiðjuþjóðirnar, sem næstar okkur búa og til skamms tíma höfðu miklu lengri sjerleyfistíma, jafnvel 99 ár, eru nú horfnar frá því og hafa fært sjerleyfistímann niður í 40 og 50 ár.
Árið 1917 var tíminn hjá Norðmönnum styttur niður í 50 ár, mig minnir úr 75 árum, sem áður var, og það er þjóð, sem reynslu hefir um þetta efni, og virðist rjett að byggja á henni.
5. brtt. er við 12. gr., í tveimur stafliðum, við 7. tölulið. Legg jeg til þá breytingu, að fyrir 200 komi 500 hestöfl, og geri jeg það vegna þess, að jeg álít, að ákvörðunin um 200 hestöfl geti ekki samrýmst við 49. gr. vatnalaganna nje heldur 2. gr. þessa frv. (Atvrh. MG: Alveg rjett). En það leiðir af því, sem jeg áður hefi sagt um þennan 7. lið 12 gr., að fella verður niður seinni hluta þessa töluliðar, eins og lagt er til í staflið b.
Þá er 6. brtt., hún er við 15. gr., 2. tölulið hennar; legg jeg þar til, að orðaður sje um sá töluliður á þann hátt, að þegar talinn verður fram kostnaður, sem sjerleyfishafi má byggja á matið á þeirri orku, sem hann lætur úti í almenningsþarfir, þá verði honum leyft að telja fram vatnsrjettindin eigi síður en lóðirnar, því að það er auðsjeð, að þau muni engu síður verðmæt en lóðir, sem notaðar eru við virkjunina. Allir vita, að óbygt land, sem ekki er í grend við bæi, er ekki í háu verði. Aftur er það kunnugt, að vatnsrjettindi, jafnvel með því lága verði, sem á þeim var þegar þau voru seld útlendingum, eru verðmeiri, og það er vitaskuld, að við ákvörðun á verðinu á orkunni verður sjerleyfishafi að hafa leyfi til að telja þau fram eins og annan stofnkostnað, sem ákveður gjaldið, þótt sjerleyfið sjálft sje undanskilið og hann fái ekki að meta það.
Um 7. brtt. mína get jeg verið fáorður. Hv. allshn. hefir í raun og veru fallist á hana; hún hefir lagt til, að upphaf 21. gr. verði orðað öðruvísi en það er í frv., ekki þó alveg eins og jeg legg til, en jeg get fullkomlega fallist á till. hennar, og tel hana jafnvel betur orðaða en mína.
Þá er 8. brtt. hjá mjer, við 33. gr. Hún hefir misprentast að vissu leyti. Þar á að standa 33. gr., 2. tölul. d., en þetta d hefir fallið burt í prentuninni; annars hljóta menn að finna þau tilvitnuðu orð í gr. Þar er lagt til, að fyrir „landareignir og mannvirki“, eins og þar stendur, komi: landareignir, vatnsrjettindi og mannvirki. Þarna er sem sje um það að ræða, hvað skuli til greina koma og hvað gjalda skuli, þegar orkuverið er tekið af eiganda og lagt undir ríkið, áður en sjerleyfistíminn er á enda. Honum má þá greiða ákveðinn hluta af þeim kostnaði, sem hann hefir haft, og úr því að greiða á honum ákveðið gjald fyrir landeignir þær, sem hann hefir notað og keypt, þá hlýtur það að vera jafnrjettmætt, að hann fái tiltölulegan hluta af verði vatnsrjettindanna, sem hann líka hefir keypt.
Um 9. brtt. hefir hv. frsm. (JK) að nokkru leyti talað; hún er við 36. gr. og lýtur að því að útiloka það, að útlendingar, sem telja sig ráða yfir vatnsrjettindum hjer, geti fengið sjerleyfi til að nota þau öðruvísi en eftir ákvörðun Alþingis. Mjer skildist á hv. frsm. (JK), að hann væri mjer sammála um það, að þessi brtt. ætti rjett á sjer, og jeg skal líka taka það fram, að jeg legg meiri áherslu á hana en nokkra aðra af brtt. mínum.
Nú þykist jeg hafa sýnt hv. frsm. og öðrum, að jeg ætlaði hvorki, nje heldur hefi gert það, að vekja upp gamlan draug út af eignarrjettarþrætu, eins og hann kvað að; mjer finst þess ekki þurfa, en hitt er alt annað mál, að jeg tel sjálfsagt að hafa þessi lög samræmanleg við þau lög, sem eru undirstaða þeirra og eiginlega marka básinn um það, á hverju eigi að byggja í þessu efni. Jeg skal svo láta útrætt um þetta að sinni og vonast til þess, að hv. þdm. hafi fylgst með, þótt eitthvað hafi glapið, að svo miklu leyti, að þeir hafi þegar áttað sig á, hvert þessar brtt. stefna og hvað í þeim felst.