26.02.1926
Neðri deild: 15. fundur, 38. löggjafarþing.
Sjá dálk 578 í C-deild Alþingistíðinda. (2273)
39. mál, stöðvun á verðgildi íslenskra peninga
Flm. (Tryggvi Þórhallsson):
Við höfum heyrt það utan að okkur, þingmenn, síðustu dagana, að þingið væri enn tíðindalítið. Má vera, að svo sje og verði.
En ef þingið ber gæfu til að afgreiða það mál, sem hjer liggur fyrir, svo að vel sje, takist því að finna ráð til að festa verðgildi peninganna og koma í veg fyrir hinar skaðlegu afleiðingar lausgengisins, sem orðið hafa þjóðinni þungbærari en alt annað á undanförnum árum, takist því að gera nú þær ráðstafanir í gengismálinu, sem sá dómur sögunnar verður síðar á lagður, að hafi verið hinar farsælustu fyrir alda og óborna — þá hygg jeg, að engum komi til hugar að kalla þetta þing tíðindalítið, heldur þvert á móti.
Jeg hika ekki við að fullyrða, að þetta er langstærsta og þýðingarmesta málið, sem fyrir þinginu liggur nú. Jeg gæti haft þau ummæli, að allur landslýður mætti standa á öndinni meðan beðið er eftir úrslitum þess, því að það snertir beint og óbeint hvern einasta einstakling í landinu. — Hvað gert verður eða ógert látið í máli þessu, mun koma fram í afleiðingum, sem merkjast munu á hverju einasta heimili á Íslandi, nú og um langa framtíð.
Mál þetta snertir ekki eingöngu útgerðarmanninn, hagsmuni hans og afkomu, þó að flestum komi hann fyrst í hug, því að á stærstum upphæðum veltur fyrir honum í þessu efni. Mun jeg ekki tala um það langt mál, því að mig brestur kunnugleik, en verð að fara eftir frásögn annara. Er fullyrt, að mikill þorri útgerðarmanna landsins hafi tapað til muna á árinu sem leið, vegna lausgengisins, þó að það væri yfirleitt ágætt aflaár. Er fullyrt, að enginn útgerðarmaður geti nú hugsað um framtíð útgerðarinnar öðru vísi en með ugg og ótta. Enginn, hversu bjartsýnn sem hann er, geti búist við, að útgerðin beri sig á þessu ári, eins og horfur eru. Og allir útgerðarmenn verði að gera ráð fyrir þeim möguleika — verði enn stefnt sem hingað til í gengismálinu — að verða að gefast upp við atvinnureksturinn á árinu.
Mál þetta snertir ekki heldur eingöngu hagsmuni og afkomu bóndans, þótt hann muni koma mönnum næst í hug. Bændastjettin hefir árum saman verið undir þær afleiðingar lausgengisins seld, að allar hinar stórfeldu gengissveiflur, hvort heldur til lækkunar eða hækkunar, hafa borið þannig að yfirleitt, að hún hefir beðið tjón af. Þó að árferði væri yfirleitt víðast um land, á árinu sem leið, ágætlega gott, hefir bændastjettin, er á heildina er litið, safnað skuldum, svo miklu munar. Miklu alvarlegri afleiðingar eru þó vafalaust framundan, ef stefnt er enn í sömu átt, svo sem dæmi sanna um erfiðleika bænda hjá sambandsþjóð okkar. Í annan stað vofir yfir landbúnaðinum kyrstöðu hættan, sem vegna núverandi ástands er honum hættulegri en alt annað. En yfir ungu kynslóðinni í sveitum, ungu bændunum, þeim, sem mestar framtíðarvonirnar eru bundnar við, vofir hættan að standast ekki hinar þungu, ranglátu byrðar, sem stafa af gengishækkuninni. Það er fyrirfram vitað, að þeir verða þá margir að flosna upp.
Mál þetta snertir ekki heldur eingöngu fjármálamanninn eða stjórnandann, hvort heldur hann á sæti í landsstjórn eða bankastjórn eða er einn í hóp löggjafanna á Alþingi. Jeg fullyrði um þessa menn alla, að þeir hljóta að finna á sjer hvíla heljarþunga ábyrgðarinnar í þessu mikla alvörumáli. Enginn þeirra getur verið óhræddur við hinar margháttuðu afleiðingar lausgengisins. Jeg fullyrði, að enginn okkar, sem sæti eigum á þessari virðulegu samkomu, getur verið óhræddur um, að vegna lausgengisins vofi yfir hrun atvinnuveganna, og þar af leiðandi fyrst og fremst það, að bankarnir rísi ekki undir þeim töpum, sem þeir verða fyrir, og því næst stórfeld þurð á tekjum ríkisins og einstaklinga, með þeim afleiðingum, sem slíkri þjóðarógæfu er samfara.
Mál þetta snertir einnig mjög hagsmuni og afkomu þeirra aðilja í þjóðfjelaginu, sem hingað til hafa látið tala og rita, af sinni hálfu, móti þeirri leið, sem hjer er bent á að fara, til þess að losna við hættur lausgengisins.
Nefni jeg þar fyrst til verkamennina. Hafa þeir þegar margir fengið að þreifa á einni afleiðing gengishækkunarinnar, atvinnuleysinu. Veit jeg og, að flestir þeirra, og allir hinir góðgjörnustu, hugsa óglaðir til hinna harðvítugu kappdeilna, sem orðið hafa og áfram hljóta að verða á lausgengistímum, þótt þeir að sjálfsögðu sjeu þeir drengir, að svíkja ekki fjelagsskap sinn. Hver einasti hygginn verkamaður hlýtur að vita, að þessar afleiðingar vofa yfir í miklu stærri stíl, ef áfram verður haldið að hækka krónuna, — og því hlýtur hann því samfara að vera kvíðinn um afkomu sína og sinna.
En síðast nefni jeg innistæðueigendur, sem við fyrstu sýn virðast hafa mest einhliða hagsmuna að gæta af að reynt sje að klífa brattann. því að, ef það er rjett, að gengishækkunarleiðin liggi yfir lík atvinnurekendanna, — hvar er þá tryggingin fyrir, að sú hækkun, sem nú er orðin, verði annað en gengissveifla? Hvar er tryggingin fyrir, að ekki komi á næstunni ný gengissveifla niður á við, hversu langt niður á við veit enginn. Jeg hygg, að margir þeirra skilji, hvað í húfi er í þessu efni. Jeg hygg, að mörgum þeirra þyki betri ein kráka í hendi en tvær í skógi. Jeg hygg líka, að margir þeirra vilji ófúsir taka við ranglátum gróða, sem í mjög mörgum tilfellum mundi falla þeim í skaut með áframhaldandi gengishækkun.
Um öll lönd Norðurálfunnar hefir verið þrautrætt um þetta mál í ræðu og riti undanfarið. Og upp á síðkastið hefir það einnig verið mjög rætt á okkar landi. Deilurnar hafa staðið um það hjer, eins og annarsstaðar, þó að allir verði að játa, að aðalatriðið sje það, að losna við lausgengið og fá verðfasta peninga.
Með því að bera fram þetta frumvarp bendi jeg á ákveðna leið. Alþingi leggur sinn úrskurð á, hvort það álítur, að þetta sje rjetta leiðin.
En mjer er það kært, að geta bent á, að það er ekki einungis mín sannfæring, að þá leið beri að fara, sem hjer er bent á. Kunnustu og vitrustu sjerfræðingar erlendir í fjármálavísindunum hafa árum saman bent lausgengisþjóðunum á að fara þessa leið. Jeg hrósa happi yfir að mega fylgjast með þeim, sem hafa fullkomnasta þekkinguna.
Jeg játa hinsvegar afdráttarlaust, að þá sjerþekking, sem æskileg væri þeim, er ber fram slíkt mál, á jeg ekki. Jeg hefi ekki öðlast slíka sjermentun.
En jeg gerist samt svo djarfur að bera það fram og tel skyldu mína að bera það fram:
1. í trausti hinna erlendu fræðimanna, sem jeg hefi vikið að,
2. af því að jeg er skipaður í gengisnefndina og taldi mjer skylt að inna af hendi þann undirbúning málsins, sem síðasta Alþingi fól gengisnefnd að vinna.
3. af því að jeg óttaðist, að ef jeg yrði ekki til þess að bera málið fram, þá yrði það ógert látið, — en sannfæring mín knúði mig til að gera það, sem jeg gæti, ef sannast mætti, að betra er að veifa röngu trje en öngu. —
Þessi almennu inngangsorð læt jeg svo ekki vera lengri, enda þótt mál þetta sje svo merkilegt, að það verðskuldaði hina rækilegustu framsögu.
Ber það til fyrst, að jeg hefi látið fylgja frumvarpinu alllanga greinargerð, sem allir, sem hjer eru staddir, hafa átt kost á að lesa, sem viljað hafa. Vísa jeg um öll aðalatriði til hennar og vil ekki þreyta menn með endurtekningum.
Í annan stað hygg jeg, að það skifti nú mestu máli, að mál þetta fái rækilega meðferð í nefnd, en hitt sje miður nauðsynlegt, a. m. k. á þessu stigi málsins, að hafa um það langar umræður.
Í þriðja lagi vil jeg, a. m. k. að sinni, gera mitt til, að sem minstar deilur verði um málið. Jeg vil forðast að gefa nú tilefni til þess, — eins og jeg beinlínis reyndi að forðast það í skýrslu þeirri, er frumvarpinu fylgir. Jeg álít málið svo afleiðingaríkt og alvarlegt, bæði fyrir einstaklinga og þjóðarheildina, að jeg vil ekki verða til að blanda inn í það flokkadeilunum. Jeg álít mál þetta svo stórt mál, að það eigi að vera yfir flokkadeilurnar hafið. Vil jeg sjerstaklega benda á, að þar sem rás viðburðanna hefir orðið sú, að flestir fulltrúar aðalatvinnuvega landsins hjer á Alþingi hafa skifst í tvo stjórnmálaflokka, — en hljóta, að mínu viti, að eiga samleið um þetta mál, og ber skylda til að setja þetta mál öllum ofar, — þá vildi jeg ekkert segja, sem klyfi, heldur gera alt af minni hálfu til þess, að samvinna gæti tekist.
En jeg verð að taka fram nokkur einstök atriði, bæði um skýrslu þá, sem frumvarpinu fylgir, og um frumvarpið sjálft.
Um söguna, sem jeg segi um rekstur gengismálsins á árinu sem leið, vil jeg taka þetta skýrt fram.
Sú saga er ekki nema ófullkomin saga, því að jeg tók ekki með annað en það, sem jeg komst ekki undan að segja. Jeg tók það eitt með, sem nauðsynlegt var að taka með til að gera skiljanlegar og rökstyðja þær tillögur, sem jeg bar fram fyrir landsstjórnina á síðast liðnu hausti.
Jeg vík í þeirri sögu ekkert að aðstöðu fulltrúa landsstjórnarinnar og bankanna í gengisnefndinni til gengishækkunarinnar, nje að því, hvernig það bar að, að hin gríðarlega mikla gengishækkun hófst. Fulltrúar atvinnuveganna höfðu ekki atkvæði um sjálfa gengisskráninguna, — illu heilli — þess vegna vildi jeg ekki verða til þess að segja þá sögu. Hefði jeg gert það, hefði jeg og ekki komist hjá að leggja þungan dóm á framkomu landsstjórnarinnar, en á þessu stigi málsins vildi jeg reyna að komast hjá að vekja miklar deilur, eins og jeg hefi áður sagt. — Jeg geri ráð fyrir, að þessi saga málsins hljóti að koma fram, og þá mun jeg gera grein fyrir minni skoðun. Nú vildi jeg ekki verða til að brjóta þann ís. En jeg endurtek, að það er mikil saga, sem er enn ósögð almenningi í þessu máli.
Enn vil jeg víkja að því, að jeg er sannfærður um, að það var mikil ógæfa, að fulltrúar atvinnuveganna fengu ekki að hafa atkvæðisrjett um skráning gengisins. Jeg er sannfærður um, að hefðu þeir haft þann rjett, þá væri máli þessu nú öðruvísi og betur komið. Jeg er sannfærður um, að málið hefði þá verið sett svo á oddinn, að ekki hefði verið hægt að komast hjá að gera einhverjar ráðstafanir til að hindra það, sem nú er fram komið.
Í sambandi við skýrslu mína vil jeg loks geta þess, að hagstofustjóri hefir skotið því að mjer, í fullri vinsemd, að jeg, á bls. 10 í skýrslunni, segi of mikið um verksvið hans í þessu máli. Orð mín eru þessi: „Hagstofustjóri var boðaður á fund gengisnefndarinnar 4. des., og honum falið að rannsaka, hvert væri hið raunverulega (innra) verðgildi íslensku krónunnar.“ Hann telur sitt verkefni ekki hafa verið svona víðtækt, heldur hafi hann aðeins tekið að sjer að finna vísitölu heildsöluverðs fyr og nú. En þessi umræddu orð mín hefi jeg skrifað í samræmi við það, sem stendur bókað í gerðabók gengisnefndarinnar. Þar stendur:
„.... Spurði form. hagstofustjóra, hvort hann vildi útbúa og láta nefndinni í tje ýms gögn viðvíkjandi innra verðgildi íslensku krónunnar á yfirstandandi tíma, og tjáði hagstofustjóri sig fúsan til þess.“ Þarna ber ekki í milli, og tel jeg því frásögn mína í samræmi við bókunina, þó að mig hinsvegar reki nú ekki minni til, að hagstofustjóri ljeti slík orð falla á nefndarfundinum, sem hann nú ber fram.
Út af síðari kafla skýrslu minnar, — þeim, sem ræðir um rökin fyrir því að festa verðgildi krónunnar, — vil jeg einkum taka fram tvö atriði.
Eftir að jeg hafði ritað skýrslu mína, barst mjer í hendur merkilegt rit, sem snertir þetta efni — skýrsla gengisnefndarinnar norsku. — Vil jeg beina því til þeirrar nefndar, sem væntanlega fær þetta mál til meðferðar, að kynna sjer þá skýrslu rækilega. Þó að norsk króna hafi nú síðustu dagana hækkað, er það einróma álit nefndarinnar, og færir hún fyrir því þung og mörg rök, að festa beri verðgildi norsku krónunnar — í bili að minsta kosti. Og mjer finst það skína út úr hverri línu, að sú festing eigi að verða endanleg, þótt ekki sje sagt berum orðum. Sömu stefnu hefir þjóðbankinn norski tekið. Er okkur Íslendingum þarft að veita eftirtekt aðgerðum Norðmanna, sem hafa svipaðasta aðstöðu okkar, af Norðurlandaþjóðunum.
Í öðru lagi vil jeg leggja alveg sjerstaka áherslu á þau atriði, sem jeg hefi tekið fram í tillögum mínum og röksemdum í þessu máli, um sjerstöðu þá, sem okkar land hafi í gengismálinu. Það er mín bjargföst sannfæring, að eins og menning okkar er sjerstök, saga, atvinnuvegir og þjóðaraðstaða öll, — eins sje þetta mál svo sjerstaklega vaxið hjá okkur, að það sje beinn háski að heimfæra til okkar margt það, sem kann að eiga við í þessu efni í Danmörku og Svíþjóð. Við verðum að sníða stakkinn eftir okkar vexti. Mjer virðist það augljóst og óhrekjanlegt, að lausgengið er margfalt hættulegra okkar ungu og fámennu þjóð en nokkurri þjóð annari.
Þá skal jeg víkja að frv. sjálfu og geta þess fyrst, að inn í það, eins og það er prentað hjer í deildinni, hafa slæðst tvær villur. Í upphafi 7. gr. er tvítekið orðið „laga“, og í upphafi 3. gr. er prentað „árlega rannsókn“, en á að vera „ítarlega rannsókn“. Er sú villan bagalegri og kann að hafa vilt einhverjum sýn, sem ekki hefir athugað frumvarpið til hlítar.
Vitanlega er það svo, að það getur orkað mjög tvímælis um ýms atriði í framkvæmd málsins, hversu kveða skal á um þau. Jeg hefi hjer tekið þá meginreglu að leggja sem mest á vald gengisnefndar, en jeg skýt því til hv. fjárhagsnefndar, sem væntanlega fær frumv. til meðferðar, að athuga það atriði rækilega. Þau atriði, sem mest orka tvímælis, eru ákvæði 3, og 4. greinar. Nefni jeg þar til fyrst það viðkvæma atriði málsins: ákvörðun verðgildis krónunnar. Þar fer jeg eftir tillögum útlendra fræðimanna um slík efni, Það er vitanlega ekkert vit, að ætla sjer að festa verðgildi krónunnar á öðrum grundvelli en þeim, að nákvæm rannsókn skeri úr því, hvert sje hið raunverulega verðgildi peninganna. Jeg álít ekkert vit í að reyna að festa verðgildið á öðrum grundvelli. En jeg skal engar getur leiða að, hvað sú rannsókn muni leiða í ljós.
Annað viðkvæmt atriði er það, hvernig og hvenær eigi að færa hið skráða verðgildi til samræmis við niðurstöðu rannsóknarinnar. Jeg vil sem minst um það tala á þessu stigi málsins, en skýt því mjög ákveðið til nefndarinnar, að athuga það, en hygg þó, að erfitt verði að finna annað ráð en að leggja það á vald gengisnefndar.
Þriðja atriði frv. er það, hvað verðsveiflan skuli vera mikil upp og niður eftir að stöðvun er fengin. Hvort hún skuli t. d. vera eins og hjá Finnum 2% upp og niður, eða 4% alls. Jeg hefi sett í frv. 212% upp og niður eða 5% alls. En þetta þarf að athuga rækilega.
Enn eru fleiri vafaatriði í 4. gr. frumvarpsins: Hvernig á að jafna niður því tapi, sem af festingunni kann að leiða, meðan hún er að komast á? Á ríkissjóður að bera það alt eða bankarnir, eða á það að koma að einhverju leyti á báða þessa aðilja?
Jeg hefi sett hjer sama hlutfall milli ríkisins og bankanna og ákveðið er í lögunum um kostnaðinn af gengisnefnd, — þ. e. í hlutfalli við gengisnefndina, rjett til fulltrúa í nefndinni, og eru þá fulltrúar atvinnuveganna taldir á ríkisins ábyrgð samhliða fulltrúa landsstjórnarinnar.
Sú hugsun, sem fyrir mjer vakti við þessa skifting, var sú, að láta bankana hafa hitann í haldinu, láta þá bera beina fjárhagslega ábyrgð, sem hafi áhrif á framkvæmdir þeirra. En ekki er jeg viss um, að þetta sje nákvæmlega rjett.
Þá er annað atriði enn stærra. Þarf ekki beinlínis að koma fram í lögunum, að tryggingarráðstafanir þurfi að gera til þess, að óhindruð verslun fari ávalt fram með erlendum gjaldeyri með skráðu gengi? Og þurfa lögin ekki að heimila landsstjórninni að gera samning við bankana um að annast þá verslun altaf óhindrað? Þurfa lögin ekki að heimila landsstjórninni að gera þær ráðstafanir, sem gera henni mögulegt að veita bönkunum slíka aðstöðu? Jeg játa það, að jeg var í miklum vafa um þetta fram á síðustu stundu. En hefði jeg þá verið búinn að lesa álit norsku gengisnefndarinnar, þá mundi jeg líklega hafa komið með ákveðnar tillögur um þetta. Bið jeg nefndina að athuga þetta sjerstaklega.
Loks ber að athuga, hvort burt megi falla þær heimildir, sem nú eru í gengisskráningarlögunum, sem miða að því að hindra verðfall krónunnar og heimila landsstjórn að gera ýmsar ráðstafanir til að ráða yfir gjaldeyri einstaklinga. Mega þau ákvæði falla burtu? Jeg minni aðeins á þau, því að þau eru öllum kunn.
Þá þarf jeg ekki fleira að segja að sinni nema fá niðurlagsorð, að nokkru leyti persónulegs eðlis, en sem þó gæti varpað nokkurri birtu yfir málið. Þau orð segi jeg sem fulltrúi landbúnaðarins í gengisnefndinni:
Fyrir nýárið kom til mín ungur maður austan úr sveitum. Hann er af einni merkustu bændaættinni þaðan úr hjeraði. Hann var nýlega farinn að búa við ágæta aðstöðu. Óvenjulega duglegur og mikilvirkur maður. Hann segir við mig: „Nú er jeg ráðinn í því að hætta að búa. Jeg sel búið mitt og flyt mig hingað til bæjarins. Mjer er ómögulegt að halda áfram búskap, eins og nú horfir. Þó jeg hafi tapað á undanförnum árum vegna krónuhækkunarinnar, þá vona jeg samt, að jeg geti enn staðið í skilum, með því að selja nú. Hækki krónan enn, falla eignir mínar svo í verði, að jeg get ekki staðið í skilum, þegar jeg jafnframt er dæmdur til að tapa á búskapnum. En jeg vil ekki verða óskilamaður.“
Fyrir um viku síðan kom til mín ungur og efnilegur maður ofan úr Borgarfjarðarsýslu, sem líkt var á komið fyrir að öllu leyti. Atorku- og reglumaður er hann, og af einni merkustu og farsælustu bændaætt í Borgarfirði. Honum fórust líkt orð: „Nú verð jeg að hætta búskapnum, til þess að geta haldið áfram að vera skilamaður. Haldi jeg áfram að búa, kaupi jeg nú t. d. jörð, sem jeg gæti, og haldi gengishækkunin áfram, þá veit jeg, að jeg rís ekki undir því.“
Þetta eru að vísu einstök dæmi, en þau kasta ljósi yfir ástand heildarinnar. Þau sýna, að ef haldið verður áfram að hækka gildi krónunnar, þá má að vísu vera, að gildustu bændur fái staðist raunina, hryggurinn brotni ekki í þeim. En við höfum sjeð, hvernig fer með hina yngri. Þeir bogna til jarðar undir ofurþunga gengishækkunar, og þar með er framtíð bændastjettarinnar í veði. Því að það er víst, að þó bændastjettin hafi tapað miklu af þess völdum undanfarið, þá er enn meira framundan.
Það er meira að þakka gæfu en gjörvuleika, að ekki varð enn meira verðhrun á útfluttum vörum landbúnaðarins síðasta haust. Olli því að nokkru leyti útflutningur til Englands á frosnu kjöti, sem jók eftirspurnina í Noregi, og ennfremur hitt, að verðlag þar innanlands var ekki búið að laga sig eftir hækkun norsku krónunnar og því óeðlilega hátt; nærri 50% hærra haustið 1925 en 1924, í gullkrónum. Þetta væri nú gott, ef gera mætti ráð fyrir, að það hjeldist. En verði nú stöðugt gengi í Noregi í ár, eins og fjármálavöldin vilja keppa að, þá er fyrirsjáanlegt, að verðlag innanlands í Noregi verður komið nokkuð í samræmi við hið skráða verð krónunnar fyrir næsta haust. En verð á íslensku kjöti í Noregi verður auðvitað að vera í samræmi við verð á öðrum matvælum í landinu, og hlýtur því að falla stórkostlega, Jeg er því sannfærður um, að langmesta tap íslenskra bænda á gengishækkun á enn eftir að koma fram alfarið á þessu ári.
Jeg get svo lokið máli mínu. Jeg óska þess, að þessu máli verði tekið með þeirri alvöru, sem slíkt mál verðskuldar, og jeg vona, að háttv. þingdeildarm. láti það í engu gjalda ófullkomins undirbúnings af minni hálfu; og einkum vil jeg áminna menn um að láta enga flokkadrætti komast að í þessu stærsta fjárhagsmáli þjóðarinnar. Vegna þess, hve málið er mikilsvert, óska jeg, að þessari umræðu verði frestað, svo að mönnum gefist kostur að ræða það alment, er það kemur úr nefnd, áður en farið verður að tala um einstök atriði þess, og því verði vísað til fjárhagsnefndar.