14.03.1927
Neðri deild: 29. fundur, 39. löggjafarþing.
Sjá dálk 1223 í C-deild Alþingistíðinda. (3031)
79. mál, stöðvun á verðgildi íslenskra peninga
Flm. (Tryggvi Þórhallsson):
Hæstv. forsrh. hefir nú flutt langa ræðu. (Forsrh. JÞ: Jafnlanga og hv. flm.). Jeg er alls ekki að tala um það til aðfinninga, og ræðan hefir verið röggsamlega flutt, sjerstaklega þó, þegar dró á seinni hluta hennar. Það gat engum dulist, að hæstv. ráðherra svall móður í brjósti og var helst til heitt, þegar hann byrjaði ræðu sína, og mun engan kunnugan furða á því. Hann mælti mörgum hörðum orðum, sem hann getur ekki staðið við, og alveg óviðeigandi að láta koma frá þeim stóli, er hann situr í. Hann sagði, að jeg ljeti alt annað í veðri vaka en stæði í frv. og að jeg hefði teygt menn með mjer, sem vissu þó, að hjer væri ekki alt með feldu. Slík orð gat hann á engan hátt rökstutt.
Það er engin nýlunda, þó að hæstv. forsrh. vilji gera mig tortryggilegan í þessu máli. Í fyrra hóf hann röksemdir sínar á móti frv. með því að hanga í prentvillu, sem í því stóð. Nú vildi hann halda því fram, að þetta frv. okkar væri ekki borið fram til þess að stöðva hækkun gjaldeyris okkar, heldur til þess að halda áfram nýju gengishringli. Hitt veit hann þó, að ekki er hægt að festa krónuna, nema fyrst fari fram rannsókn um, hvert hið raunverulega gildi hennar sje, og um aðstöðu atvinnuveganna. Engum verðfestingarmanni í heiminum dettur í hug að verðfesta, án undangenginnar ítarlegrar rannsóknar. Hann dregur mest dár að okkur fyrir það, að við viljum ekki festa krónuna fyr en þessi rannsókn hefir verið framkvæmd, og þó er honum fullkunnugt um, að þetta er bygt á áliti þeirra manna, sem mest hafa rætt og ritað um gengismál, t. d. eins og lærimeistari hæstv. forsrh., er hann vitnar oftast til í bók sinni „Lággengi“, próf. Cassel. Hann sagði, að í frv. væri gefið í skyn, að fram mundi koma við rannsókn, að krónan yrði að lækka. Ekki get jeg fallist á, að sú skipun, sem frv. nefnir, sje gerð til þess að fella krónuna í verði.
En vilji hæstv. forsrh. halda því fram, að svo sje, þá er það af því einu, að hann er sannfærður um, að rannsókn muni sýna, að krónan sje enn virt of hátt, og þá fellir hann jafnframt mjög þungan dóm yfir þeirri hækkun, sem hann ber ábyrgð á.
Um nefndarskipunina þarf jeg ekki mikið að ræða. Það er grýla hjá hæstv. forsrh., að bankarnir geti ekki notið sinna áhrifa um þetta mál. Hann virðist gleyma því, að bankarnir hafa einmitt tvo fulltrúa í nefndinni, og ef fulltrúi ríkisstjórnarinnar legst á sveif með þeim, sem ætla má, þá er þar með skapaður meiri hl. nefndarinnar. Jeg get ekki betur sjeð en að bankarnir hafi full tök á að athuga um þetta mál og beita áhrifum sínum í þá átt, er þeir telja betur fara. En jeg vil ekki afhenda bönkunum neitt einræði í þessu máli.
Enn vildi hæstv. forsrh. gera frv. tortryggilegt fyrir það, að þar væri „spekúlerað“ í lækkun krónunar. En jeg vil þá segja honum það, sem hann raunar veit áður, að um öll lönd Norðurálfunnar hefir verið rekin „spekulation“ í þessu efni, en sjaldnast um lækkun. Nei, það er í hækkuninni, sem „spekúlerað“ hefir verið langoftast. Ef nokkurn mann er að ásaka fyrir að hafa boðið „spekulationinni“ heim hingað, þá verður það ekki jeg, sem fyrir þeim ásökunum verð, heldur hæstv. forsrh. (JÞ) sjálfur. Hann hefir talað svo, sem forsætis- og fjármálaráðherra landsins, að beinlínis hefir mátt skoða sem hvöt til manna að „spekúlera“ í íslensku krónunni. Álít jeg þá framkomu svo ámælisverða, að jeg ætla ekki að segja þau orð, sem eiga við um það.
Jeg hefi nýlega lesið í mjög ábyggilegu útlendu blaði, að það hafi verið um 100 milj. kr., sem útlendir menn komu með í veltuna til þess að hækka dönsku krónuna. Með ummælum sínum, sem alkunn eru, hefir hæstv. forsrh. (JÞ) beinlínis verið að kalla á þessa „spekúlanta“, að koma með sitt útlenda fjármagn hingað — aðeins í bili, meðan verið er að hækka — atvinnuvegum landsins til niðurdreps. Ef þetta væri kunnugt erlendum mönnum, sem peninga hafa á reiðum höndum, þeim t. d., sem búnir eru að taka ofurgróða af þessu í Danmörku og Noregi og þeir álíta, að hæstv. ráðh. (JÞ) hefði svo mikið bolmagn, að hann mundi koma hækkun í framkvæmd, þá er þeim boðið upp á gróðavænlega „spekulation“; Ef þeir koma með nokkrar miljónir, þá eiga þeir víst, ef hæstv. ráðh. fær sinn vilja fram, að taka 20% gróða af sínum miljónum.
Sá maður, sem hæstv. forsrh. hefir — þangað til hann var búinn að skrifa bók sína um gengismálið — talið sinn læriföður, hefir sýnt fram á það betur en aðrir, að það eru einmitt hækkunarmenn, sem bjóða „spekulationinni“ heim. Þess vegna segi jeg, að þær ákúrur, sem hann beindi til mín í þessu efni, þær eigi miklu fremur heima um hann sjálfan. Það eru þessir útlendu „spekúlantar“, sem eru samherjar ráðherrans. Slíkir menn hafa verið samherjar hækkunarmanna í Danmörku og Noregi. Og út frá kenningu hæstv. forsrh. um, hvernig eigi að mæta því, ef slíkt peningaflóð kemur hingað, þá liggur nærri að álykta, að hann sje að kalla á þessa samherja sína. Jeg álít það of mikinn ábyrgðarhluta — og ófyrirgefanlegt — að kalla á slíka menn til samstarfs úr því sæti, sem hæstv. ráðh. (JÞ) skipar. Það er að gera tilraun til að leiða yfir okkar land þá þjóðarógæfu, sem Norðmenn eiga nú við að búa. Jeg mótmæli, að það sje kallað á slíka menn úr sæti sjálfs forsætisráðherra.
Þetta var viðvíkjandi inngangsorðum hæstv. forsrh. þegar hann kom út í einstök atriði, bæði í minni ræðu og annað, sem kom þessu máli við, varð hann miklu rólegri, og kom að sumu leyti fram talsverð samúð við það, sem jeg held fram. Jeg skal geta þess um þetta stillingarleysi í ræðu hæstv. forsrh., að jeg hefi þá sálfræðilegu skýringu á því, að hæstv. ráðh. finni til samviskubits yfir gerðum sínum í þessu máli og viti líka af hinu, að í hans eigin flokki eru það jafnvel traustustu fylgismennirnir á öðrum sviðum, sem finna og vita, hvað hæstv. ráðh. hefir skjátlast í þessu efni.
Hæstv. forsrh. fór þó nokkuð inn á sögu gengishækkunarinnar, eins og hana bar að haustið 1925. Við höfum svo oft talast við um það, að það er að bera í bakkafullan læk að víkja að því. En jeg vil leyfa mjer að beina því til hæstv. forsrh., hvort hann vilji ekki skora á þann mann, annan en mig, úr gengisnefndinni, sem á sæti hjer í hv. deild, að skýra frá, hvernig þessa atburði bar að 1925. Það er fulltrúi sjávarútvegsins í nefndinni, hv. 2. þm. G.-K. (ÓTh). Mjer þætti mjög vænt um, málsins vegna, að hann vildi skýra þetta greinilega frá sínu sjónarmiði. Hæstv. forsrh. segir, að mín frásögn sje villandi. Jeg hefi í einstökum atriðum skotið þessu undir dóm hv. 2. þm. G.-K. (ÓTh), og hann hefir ekki leiðrjett það í neinu, sem jeg hefi eftir honum haft, sumt gagnstætt því, sem hæstv. ráðh. hefir haldið fram. Jeg veit, að hv. þm. (ÓTh) lítur svo á, að við eigum báðir að standa okkar umbjóðendum reikningsskap í þessu mikla máli sem öðrum, og leyfi mjer því fastlega að vænta, að hann verði við þessum tilmælum.
Jeg ætla ekki neitt að fara að skýra afstöðu Íslandsbanka í þessu máli. Jeg skýrði frá í minni fyrstu ræðu, að þetta haust hefði Íslandsbanki viljað fara rjetta leið, þegar hann vildi halda áfram að kaupa sterlingspundið á 26 krónur. Jeg hefi ekki sagt, að bankinn hafi farið fram á aðstoð, en hitt sagði jeg, að bankinn mun hafa látið leita hófanna og fjekk ekki þær undirtektir, að hann byggist við því að fá aðstoð. Slík orð sem þessi hefir fulltrúi bankans látið sjer um munn fara. En hæstv. forsrh. segir, að stjórnin hafi ekki viljað kúga bankann til þess að kaupa sterlingspundið vissu verði. Það hefir engum dottið í hug. Stjórnin þurfti ekki annað en ljetta af bönkunum áhættunni af þeirri gjaldeyrisverslun, sem fór fram um ákveðinn tíma. En þar var ekki um nema mjög litla áhættu að ræða. Það er hægt að sanna nú með tölum, að það var um enga áhættu að ræða.
Hæstv. forsrh. kom inn á ummæli mín um Landsbankastjórnina og traustsyfirlýsingu, sem jeg hefði látið Landsbankanum í tje í sambandi við annað mál. Það þýðir ekki að heimfæra það til gengismálsins. En jeg segi, að aðalábyrgðina á þessu beri hæstv. ráðh., þegar hann neitaði að kveðja saman aukaþing og þegar hann, neitaði að taka tillögur mínar, haustið 1925, til greina, sem voru í fullu samræmi við þingvilja.
Þá kem jeg að því atriðinu, sem furðulegast er af þeim, sem hæstv. ráðh. kom með viðvíkjandi minni ræðu. Hann fór að lýsa því, að þær miklu inneignir
útlendinga og það, hve mikið barst að af sterlingspundum 1925, hafi haft það í för með sjer, að það hefði mátt til að hækka ísl. krónuna í verði. Það væri yfirleitt eina ráðið til þess að mæta aðstreymi utan að frá. Bein afleiðing af þessu er sú, að hvenær sem útlendingum þóknast að beina hingað peningum, nógu miklum, og láta þá liggja hjer, í bili, þá verðum við að gera svo vel og hækka gjaldeyri okkar, með öðrum orðum: að hver einstakur peningamaður útlendur, nægilega fjesterkur, geti sagt okkur Íslendingum að hækka okkar krónu, hvenær sem honum þóknast. Nei, þó að óeðlilega mikið berist að einhvern tíma, þá eiga bankastjórarnir að hafa vit á að festa það ekki í atvinnuvegunum, ef um óeðlilegt aðstreymi peninga er að ræða. Bankarnir geta hvenær sem er lækkað vexti af þessu aðkomna fje. Það má kaupa fyrir inneign ytra ríkisskuldabrjef, dönsk eða ensk, sem gæfu hærri vexti en bankarnir þyrftu að gefa fyrir inneign. En þau verðbrjef má selja, hvenær sem er. Hæstv. forsrh. lætur í ljós mikið vantraust á stjórn Landsbankans, ef hann álítur, að þeir viti ekki, að þetta er auðveldur hlutur.
Þetta var sem sagt höfuðástæðan, sem hæstv. ráðh. bar fram, sem jeg fyrir mitt leyti verð að telja gersamlega einskis virði.
Hæstv. forsrh. kvað mig hafa sagt, að gengi krónunnar muni falla. Það hefi jeg alls ekki sagt, en að jeg óttist það. Jeg álít það stórkostlegt böl, ef krónan þarf að falla. En sökina eiga þá þeir menn, sem valda gengishækkuninni. Hæstv. forsrh. fullyrðir, að hún geti haldist, og þykir mjer að vísu vænt um, að hann trúir því. En með því slæma útliti fyrir okkar atvinnuvegi verð jeg að segja, að jeg hefi ekki nema daufa von um það. Hæstv. forsrh. sagði, að sú eina von um að krónan fjelli, væri eldgos og hafís. Jeg verð nú að segja, að fyrir ráðherra er það alveg ósæmilegt að koma með slíkt sem þetta inn í rökræður um mjög alvarleg mál.
Ennfremur sagði hæstv. ráðh., að jeg hefði málað hag Landsbankans með of svörtum litum. Jeg hefi alls ekki gert það — vitnaði bara í það, sem reikningarnir sýndu. Þeir sýna, að varasjóðurinn er alveg á förum, vegna tapa, sem fallið hafa á bankann og sem að töluverðu leyti eru gengishækkuninni að kenna, en hljóta að verða meiri en þegar eru fram komnir. Mjer hefir aldrei dottið í hug, að Landsbankinn lenti í nokkrum þrotum vegna þessara mála. Hann er alt of samtvinnaður landinu til þess; og meðan landið stendur, stendur Landsbankinn.
Ef það er rjett, sem hæstv. forsrh. sagði, að Landsbankinn sje ekki farinn að afskrifa enn neitt af þeim töpum, sem hann hefir beðið af gengishækkuninni 1924 og 1925, þá hafa menn ástæðu til að halda, að hagur hans sje verri en raun mun vera, og þá á hann eftir að afskrifa mikið. En jeg get sagt hæstv. forsrh., að Landsbankinn er farinn að afskrifa töp frá 1924.
Þegar hæstv. ráðh. kom, í seinni parti sinnar ræðu, inn á siðferðislega hlið þessa máls, þá varð hann allmiklu sanngjarnari en oft áður. Eins og hann sagði mig hafa lært á einu sviði, verð jeg að segja hið sama um hann á öðru. Hann ljet orð falla um það, að tilfærslur eigi sjer stað á verðmæti, sem ekki eru rjettmætar, og þjóðfjelagið eigi að gera eitthvað til þess að bæta úr því misrjetti, sem stafar af því. Og hann talaði með nokkurri samúð um þá uppástungu mína út af þessu frv., að færa niður lán nýrra veðdeildarflokka og ræktunarsjóðs, ef krónan hækkaði. En ef hæstv. ráðh. viðurkennir, að þarna sje rjettlæti á ferð, þá verður hann að viðurkenna, að svo er á mörgum fleiri sviðum. Hæstv. ráðh. er of þröngur, ef hann vill eingöngu láta þetta ná til ræktunarsjóðs og veðdeildar. Jeg hygg það sje svo um stórútveginn, að a. m. k. helmingur flotans sje keyptur fyrir verðfallna peninga og slíkar skuldir sjeu því allar í verðföllnum peningum. Þau lán eru ekki ræktunarsjóðslán nje veðdeildar. Jeg álít það hróplegt ranglæti, ef ríkið reynir bara að bæta tjónið á einu sviði, en ekki fleirum.
Sem sagt þótti mjer vænt um, að hæstv. ráðh. vildi á þessu sviði viðurkenna, að ríkið megi ekki drýgja þetta ranglæti. En jeg vil beina því til hans, að taka það til athugunar, að þetta er stórt svið, að eina ráðið til þess að gera öllum nokkurnveginn rjett til, er að festa á þeim grundvelli, sem álitið er rjettlátast.
Þá á jeg eftir að koma að niðurlagsorðum hæstv. ráðh., þar sem hann beindi ásökun til þeirra manna, sem láta sjer erfiðleikana vaxa í augum og vildu ekki sýna þrótt til að stiga hækkunarsporið. Hann kvað okkur, festingarmenn, vera að stofna til álitshnekkis fyrir landið. Jeg vil aðeins minna á það enn, að hæstv. ráðh. hefir skrifað um þetta mál mikla og rækilega bók. Í upphafi hennar eða eftirmála — man ekki hvort heldur — hefir hann sagt, hver sá maður sje, sem hann álítur merkastan og fjölfróðastan í þessu efni, og hann telur sinn læriföður. Við festingarmenn erum í samræmi við þann mann hjer. Og þótt hæstv. forsrh. vitni í mann í Kaupmannahöfn — þó að hann sje af íslenskum ættum — um það, hver áhrif þetta hafi á traust til okkar lands, þá verð jeg að segja, að jeg er samt sammála þeim Jóni Þorlákssyni, sem skrifaði „Lággengi“, að sá maður, sem best vit hefir á þessu máli, er maðurinn, sem hann hefir vitnað mest til í þeirri bók. Það á að fara eftir kenningum og ráðleggingum mestu vísindamanna á þessu sviði, sem eru viðurkendir um allan heim fyrir þær till., sem þeir hafa borið fram. Það verður aldrei lagt neinni þjóð til lasts.
Hæstv. forsrh. sló á strengi tilfinninga síðast í ræðu sinni, sem hann kvaðst þó óvanur að gera, og vildi telja metnaðarmál að færa peningana í gullgildi. Það er gott að slá á strengi metnaðar; en það, sem er meira vert en metnaður, er að breyta siðferðilega rjett. Ef hæstv. ráðh. horfir eingöngu á þennan metnað, þá vill hann fyrst og fremst gera það, sem lærimeistarinn okkar sænski talar um, að stofna til að svíkja skuldbindingar, sem gerðar hafa verið manna á milli í viðskiftum um fjöldamörg ár. Það snertir alvarlega ábyrgðartilfinningu manna, hvort ríkið eigi að stofna til slíks óskaplegs ranglætis. Náttúrlega er gott að hafa mikinn metnað og vera hnarreistur og vilja líta glæsilega út á yfirborðinu; en miklu æðra er þó það, að breyta siðferðilega rjett — geta varið fyrir samvisku sinni, það sem maður gerir. Jeg met það hinn mesta metnað, bæði í lífi einstaklinga og þjóða, að kappkosta að stunda rjettlæti.