04.02.1928
Efri deild: 14. fundur, 40. löggjafarþing.
Sjá dálk 33 í C-deild Alþingistíðinda. (1392)
19. mál, stjórnarskipunarlög
Jón Þorláksson:
Jeg skal strax svara hv. þm. Ak., að miðstjórn Íhaldsflokksins hefir ekki sent neina tillögu til þingmálafundaályktana um stjórnarskrána, á þá fundi, sem haldnir voru fyrir kosningarnar. En það er nokkur ástæða til að halda, að eitthvað hafi verið gert af öðrum flokkum en Íhaldsflokknum. (Forsrh. TrÞ: Jeg get af hálfu Framsóknarflokksins lýst yfir, að hjá honum var alls ekkert gert í því). Jæja, því skal þá trúað, fyrst hæstv. forsrh. (TrÞ) segir það. (JBald: Ekkert gert af hálfu Alþýðuflokksins!).
Það er misskilningur, að þetta sje ekki frv. núverandi stjórnar, af því að þing sje kallað saman á óvenjulegum tíma, vegna samþyktar frv. á síðasta þingi. Það er svo, að stjórnarskráin mælir fyrir um þann frest, sem leyfilegur er, þangað til þing kemur saman út af þessu máli, en hún mælir ekkert fyrir um það, hvort stjórnin skuli leggja fyrir þingið það frv., sem samþ. var á þinginu næst áður. Með því að taka það frv. upp og leggja það fyrir þingið, hefir stjórnin gert það að sínu máli; því að henni bar engin skylda til að leggja það fyrir þingið.
Úr því að jeg er byrjaður á hv. síðasta ræðumanni, er best að jeg haldi áfram þaðan og komi næst að hv. frsm. meiri hl. Það er lítið að segja út af hans ummælum annað en minna á það, sem jeg gleymdi raunar áðan, að við höfum alla þá stund, sem stjórnarskráin frá 1874 var í gildi, búið við það ákvæði í henni, að það mætti breyta með einföldum lögum þeirri grein, að reglulegt þing komi saman annaðhvert ár. Það reyndist ekki svo, að okkur stafaði neitt tjón eða hætta af því þennan tíma. Jeg get ekki sjeð neitt hættulegt við að hafa samskonar ákvæði — nokkru skýrara orðað og nokkru þrengra — í þessu frv. Í stjskr. frá 1874 var almenn heimild til breytingar með lögum, en hjer er það einskorðað þannig, að ekki má breyta á annan veg en þann, að þing skuli haldið árlega.
Hv. 5. landsk. hjelt, að samþykt þessa frv. á síðasta þingi hefði verið brella, til þess að fá kosningu á miðju sumri. Hann taldi Alþýðuflokknum í óhag að hafa kosninguna um það leyti. Jeg skal ekki segja um það, hvað öðrum hefir gengið til að greiða frv. atkv. á síðasta þingi, en jeg get sagt það um mig — og jeg veit ekki annað en að það gildi fyrir alla mína flokksmenn, að okkur kom ekki neitt slíkt í hug. Við greiddum frv. atkvæði og fyrverandi stjórn bar það fram vegna þess, að við töldum breytinguna, sem í því er falin, vera til bóta. Bæði þinghald annaðhvert ár, vegna sparnaðar, og breytt ákvæði um landskjör tel jeg til verulegra bóta, nefnilega, að almennar kosningar um alt land þurfi ekki að fara fram nema einu sinni á kjörtímabilinu. Og jeg álít það sjerstaklega ekki rjett, að halda þeirri reglu, sem nú er, að það þurfi að kveðja upp kjósendur um alt land einu sinni á hverju fjögurra ára kjörtímabili, og þó ekki samtímis hinum almennu kosningum, til þess að kjósa eina þrjá þingmenn. Það hefir sýnt sig fram að þessu, og jeg hygg, að það mundi sýna sig alveg eins eftirleiðis, að það er ákaflega erfitt að fá kjósendur alment um landið til þess að sinna slíkum kosningum, þar sem svo fáa á að kjósa, og stundum kannske aðeins einn einasta þingmann. Þetta er framúrskarandi óhagkvæmt, því neitar enginn. En jeg hefi skilið það nú af ræðu hæstv. dómsmrh., að hann muni vera kominn að þeirri niðurstöðu, að það muni einhver vinningsvon fyrir sinn flokk og sína nánustu, að halda þessari tilhögun. Og jeg geri ráð fyrir, að þess vegna eigi að fella frv. nú. En jeg get ekki annað sagt en að mjer finst þetta afkáraleg tilhögun, að geta ekki kvatt menn að kjörborðinu til að kjósa landskjörna þingmenn á sama tíma og þeir kjósa sína kjördæmakjörnu þingmenn.
Hæstv. forsrh. fór að mótmæla.
Hann sagðist mótmæla því, að það væri af sparnaðarástæðum, að jeg, 3. landsk., vildi láta þetta frv. ganga fram. Jeg skal segja hæstv. ráðherra það, að þó að hann hafi veglegt umboð fyrir mig, eins og alla aðra landsmenn, þá skal jeg mótmæla fyrir mig, þegar mjer þykir þörf; en hans er að mótmæla fyrir sig, ef honum þykir eitthvað sagt, um sínar ástæður, sem hann vill ekki fella sig við. Það er af sparnaðarástæðum, sem jeg vil láta ákvæði þessa frv. um þinghald annaðhvert ár ganga fram. Hitt má að vísu kalla sparnaðarástæðu, en það er ekki höfuðatriðið fyrir mjer, að láta kosningu á öllum þingmönnum fara fram í einu. Það er sjerstaklega hagræði fyrir kjósendur. En auðvitað er það líka sparnaðaratriði fyrir ríkið og sveitarfjelögin.
Hæstv. forsrh. var að reyna að færa þau rök fyrir máli sínu, að jeg hafi ekki viljað taka þetta atriði um þinghald annaðhvert ár út úr, og samþykkja stjórnarskrábreytingu með því einungis. Nei, vegna þess að það eru auðsæjar aðrar misfellur á núgildandi stjórnarskrá, þótt smávægilegar sjeu, sem jeg álit sjálfsagt að leiðrjetta, hvenær sem stjórnarskrárbreyting er gerð á annað borð. Þar á meðal er það, að ekki þurfi að vera á hverjum fjórum árum að kalla alla landsmenn til þess að kjósa þrjá þingmenn. Og hitt annað, að fyrirbyggja það, sem kom fyrir 1926, að það þurfi nokkurntíma að kveðja alla landsmenn á kjörfund til þess að kjósa einn landskjörinn þingmann. En hæstv. forsrh. getur alls ekki úr flokki talað, um að vilja samþykkja stjórnarskrárbreytingu með þessu ákvæði einu, þinghaldi annaðhvert ár, því eins og hann skýrði frá sjálfur, bar hann fram tillögur um víðtækari breytingar, sem formaður stjórnarskrárnefndar og í meiri hl. þar, um það atriði. Það var afnám landskjörsins. Og þó að það komi ekki þessu máli við, get jeg gjarnan rifjað upp mína afstöðu til þess, úr því að hæstv. forsrh. minnist á það. Það mál er þannig vaxið, að engar líkur eru til, að mínu áliti, að fækkað yrði þingmönnum. Það átti að leggja niður landskjörið, en láta standa óbreytt ákvæðið, að breyta megi tölu þingmanna með einföldum lögum. Jeg fyrir mitt leyti er alveg sannfærður um það, að ef þessi sex þingsæti hefðu verið afnumin, þá hefðu jafnharðan siglt í þeirra kjölfar tillögur um fjölgun þingsæta í þeim kjördæmum, sem nú fara helst varhluta um tölu þingsæta móts við tölu kjósenda, og bæta við nýjum kjördæmum, sjerstaklega í kaupstöðum, sem eru orðnir svo mannmargir, að það þykir nokkur sanngirni mæla með, að þeir fái þingmann. Jeg leit því svo á, að þessi tillaga þýddi ekki annað en að afnema landskjörið, til þess að fá tilsvarandi tölu nýrra þingmanna fyrir kaupstaði. Og jeg fann ekki ástæðu til að samþykkja það, eins og málið stóð, sjerstaklega þar sem búið var að bera fram samskonar tillögur um afnám landskjörsins á sama þingi og búið að fella þær.
Þá skal jeg minnast á nokkur atriði úr ræðu hæstv. dómsmrh. og þá þar með atriði úr ræðu hæstv. forsrh., sem hann bara hafði upp eftir embættisbróður sínum — nefnilega, að með þessu frv. væri verið að reyna að búa til hægari aðstöðu fyrir Íhaldsflokkinn í framtíðinni. Jeg hefi ekki verið með neinn slíkan kænleiksútreikning, sem hæstv. dómsmrh. vildi gera ráð fyrir, um það, hvort þessi breyting á landskjörinu kynni að verða mínum flokki til gagns í framtíðinni, eða ekki. Jeg skal kannast við, að það, að kjósa sex menn í einu, í staðinn fyrir að kjósa þrjá í tvennu lagi, gerir þá breytingu á landskjörinu, að það gefur flokki, sem er svo lítill, að hann nær ekki sæti við þriggja manna kosningu, möguleika til að ná þingsæti við sex manna kosningu. Þessu verður ekki mótmælt. En það getur enginn fundið neina hagsmuni fyrir Íhaldsflokkinn í þessu, sem er stærsti flokkur landsins.
Jeg held því næst, að hægt sje að slá því nokkurn veginn föstu, að ef þrír flokkar eigast við, þá geti þessi breyting aldrei haft nein áhrif á þingsætatölu þess flokks, sem er í miðið að kjósendatölu til. Það er nú sem stendur Framsóknarflokkurinn; og hann á alveg jafn víst, á meðan hann stendur í miðið eða er næstfjölmennastur, að fá tvö sæti í sex manna kosningu, eins og eitt við þriggja manna kosningu. En jeg skil af ummælum hæstv. dómsrh., að hann er farinn að óttast um það sæti síns flokks. Því að þegar hann gerir ráð fyrir, að þessi breyting sje Framsóknarflokknum í óhag, þá getur það verið því aðeins, að einhver annar flokkur en Íhaldsflokkurinn fari upp fyrir hann í kjósendatölu, þannig, að hann verði sá þriðji. Það getur orðið þá sá munur á sex manna og þriggja manna kosningu, að sá, sem er þriðji í röðinni, verði að afhenda annað sitt þingsæti til þess flokks, sem er sá fjórði í röðinni að atkvæðatölu.
En svo að við fylgjum þessari hugsun hæstv. dómsmrh., að Framsóknarflokkurinn tapaði, en Alþýðuflokkurinn vinni á, og Framsóknarflokkurinn sje sá þriðji í röðinni — ja, hvað tekur þá við? Sá flokkur er ekki öldungis viss um að ná einu sæti við þriggja manna kosningu. Það, sem segja má um breytinguna, sem farið er fram á í frv., er það, að jafnvel þótt svo sje sem hæstv. dómsmrh. gerir ráð fyrir, þá tryggir frv. kosningu hans sjálfs. En eftir hans eigin útreikningi verður vafasamt um þriðja sætið við næsta landskjör, eða þegar það er komið fram, sem hæstv. dómsmrh. óttast, að Framsóknarflokkurinn eigi ekki vísan einn mann við þriggja manna kosningu. En jeg hefi ekki verið með neinn slíkan útreikning. Jeg hefi tekið þetta upp beint að gefnu tilefni frá hæstv. dómsmrh., og vil reyna að koma honum í skilning um það, að eftir hans eigin hugsun er það tvísýnt, hvort frv. er hans flokki í óhag eða ekki. Meðan flokkurinn heldur núverandi afstöðu, að vera miðflokkur af þrem stærstu, þá hefir breyting engin áhrif á þingsætatölu flokks hans við landskjör. — En það hefir ekkert slíkt vakað fyrir mjer, heldur hitt, að það er eðlilegast að kjósa alla þingmenn á einum og sama kjördegi. Jeg hefi hreint ekki komið auga á, að þetta mundi bæta flokksaðstöðu Íhaldsflokksins. Enda er satt að segja tilgangslaust að vera með slíka útreikninga, vegna þess að reynslan, bæði hjer og í öðrum löndum, sýnir, að flokkarnir vaxa og minka eftir málsástæðum. Og það er þýðingarlaust fyrir nokkurn flokk að reikna svo í framtíðina með því, að hlutfallið milli atkvæðamagns haldi áfram að verða líkt því, sem er á einum tíma.
Þá taldi hæstv. dómsmrh., að einnig að öðru leyti lægi í þessu frv. kænskubragð Íhaldsflokknum til framdráttar, nefnilega, að landskjörið færðist frá sumrinu og til hins almenna kjördags, sem er fyrsti vetrardagur. Jeg get sagt honum það, að þessi tilvitnun um kænskubragð hittir mig ekki. Það er nefnilega svo, að færsla kjördagsins hefir borið á góma og komið til atkvæða í þinginu. Hún kom til atkv. í hv. Nd. meðan jeg var þm. Reykjavíkur. Jeg var þá, eins og jeg hefi altaf verið, sannfæringar minnar vegna, með því að færa kjördaginn til miðs sumars — 1. júlí. Jeg álít það sje engum manni ofvaxið, sem vill neyta atkvæðisrjettar síns, að koma honum á framfæri 1. júlí. En aftur á móti getur náttúran hindrað menn frá því fyrsta vetrardag, og því tel jeg óviðeigandi, að hafa þann dag fyrir kjördag. Hæstv. dómsmrh. má því vita, að mitt atkvæði er víst til stuðnings, hvenær sem fram kemur tillaga um færslu kjördagsins til sumarsins.
Í stjskr.frv. því, sem hjer er til umræðu, er ekkert ákvæði um kjördaginn. Það er því gripið úr lausu lofti, að þar sje stefnt að þessu eða hinu.
Á síðasta þingi kom fram frv. um færslu kjördagsins, og það verð jeg að segja, að þá fanst mjer bregðast krosstrje sem önnur trje, þar sem meðal þeirra handa, sem upp komu á móti því, var önnur hendi þáverandi og núverandi þm. Str.
Hæstv. dómsmrh. gerði ráð fyrir, að sú mundi verða afleiðing þessa frv., ef samþykt yrði, að Íhaldsflokkurinn fengi 3 landskjörna þingmenn. Um þetta skal jeg ekkert segja. Það getur verið, að hann fái í framtíðinni 4 landsk. þm., með því að kosnir sjeu þrír í einu. Eins getur líka verið, að hann fái ekki nema tvo. Um þetta er engu hægt að slá föstu. En þar sem hæstv. ráðh. taldi þessa tilhögun, að kjósa sex landsk. þm. í einu, gerða til þess að leika á bændastjettina, þá er það hreinn og beinn hugarburður. Því eins og sýnt hefir verið fram á, þá eru Framsóknarflokknum, með þeirri atkvæðatölu, sem hann hefir nú, jafnvís tvö þingsæti við sex manna kosningu, eins og eitt við þriggja manna kosningu.
Jeg get svo farið að láta útrætt um þetta mál að sinni, því jeg geri ráð fyrir, eftir afstöðu hæstv. dómsmrh., að forlög þess sjeu ráðin, þegar við þessa umr. Hann var á síðasta þingi einn af fylgismönnum þess, enda þótt liðveislan væri ekki sjerlega mikil, en nú er hann andstöðumaður þess og hefir verið að reyna að bera fram þessa hagsmunareikninga sína, sem ástæðu fyrir sinnaskiftum sínum. En eins og jeg hefi sýnt fram á, eru þær ástæður gripnar úr lausu lofti. Hefir hann þar því enga afsökun.
Jeg verð að sjálfsögðu að sætta mig við, þó að frv. þetta falli. En jeg get huggað mig við það, að jeg hefi gert alt, sem í mínu valdi stendur, til þess að styðja þá sparnaðarráðstöfun, sem í því felst. Það er því á ábyrgð núverandi stjórnar, og þeirra flokka, sem að henni standa, ef þeir fella þetta tiltölulega mikla sparnaðarmál.