13.04.1928
Neðri deild: 70. fundur, 40. löggjafarþing.
Sjá dálk 1298 í B-deild Alþingistíðinda. (313)
1. mál, fjárlög 1929
Jörundur Brynjólfsson:
* Þegar jeg beindi minni fyrirspurn til hæstv. forsrh., gat jeg auðvitað ekki vitað, að svona miklar umr. mundu verða um þetta mál, sem nú eru orðnar.
Hv. 1. þm. Skagf. kom einkennilega fyrir sjónir fyrirspurn mín og svar hæstv. ráðh. og hjelt, að þetta hefði alt verið fyrirfram ráðið. Jeg get sagt hv. 1. þm. Skagf. það, að jeg hafði sagt hæstv. ráðh. frá því, að jeg mundi spyrja um sjerleyfið undir þessum umr., svo að jeg hafði þannig jafnframt hv. 1. þm. Skagf. gefið hæstv. ráðh. tilefni til þess að vera viðbúinn að svara. Við, sem höfum skorað á stj. að veita sjerleyfið, ef hún telji, að fjelagið hafi nóg fje til framkvæmda, höfum gert það með ráðnum hug og alls ekki til þess að leggja stein í götu þessa máls, sem jeg skoða sem okkar mesta framfaramál. Á síðasta þingi fylgdi jeg málinu fast fram eingöngu með það fyrir augum, að þetta gæti orðið til þess að leysa samgöngumálið, og mín afstaða er hin sama nú. Mjer þykir mjög leitt, ef hv. 1. þm. Skagf. finst jeg ekki eins eindreginn í málinu nú, eða honum jafnvel finst jeg vera að leggja til vopnin gegn því. Jeg hefi unnið mikið með hv. þm. (MG), og þegar hann var í stjórn 1926, hafði jeg mikla ánægju af samvinnu við hann. Hann sýndi þá góðan vilja í málum okkar beggja. Jeg vona, að við eigum eftir að vinna saman að þessu sameiginlega áhugamáli okkar og að okkur auðnist að vinna sem mest gagn þessu mikla velferðarmáli hjeraðanna og kaupstaðanna, að fá samgöngurnar bættar á sem fullkomnastan hátt. Það er því fjarri því, að jeg hafi fengið hæstv. stj. í hendur nokkur vopn gegn þessu máli, eða til þess að verja það að veita ekki sjerleyfið, ef fjelagið uppfyllir þau skilyrði, sem nauðsynlegt er og sjálfsagt má telja, að því sjeu sett. Það annað, sem fjelagið hefir í hyggju að framkvæma hjer, álít jeg, að skifti ekki neinu máli. Jeg sagði í fyrra, að jeg gæti fyrirgefið því, þó að það kæmist ekki lengra en að leggja járnbrautina.
Það, sem vakti fyrir okkur, sem sendum stj. þessa áskorun, var að fá yfirlýsingu um það og sönnun fyrir því, hvort fjelagið væri svo statt, að það gæti ráðist í járnbrautarlagninguna. Jeg vil ekki stuðla að því á nokkurn hátt, að sjerleyfið verði veitt, nema allar líkur sjeu fyrir því, að fjelagið geti lagt járnbrautina. Það er auðvitað ómögulegt að neita fjelaginu um að nota þann frest, sem sjerleyfislögin ákveða. En verði ekkert af framkvæmdum frá fjelagsins hendi, þá vona jeg þó, að ríkið taki málið í sínar hendur, þannig, að járnbrautin verði engu að síður lögð fyrir 1934. Það er því beinlínis af ráðnum hug, að jeg hefi skrifað undir þessa áskorun til ríkisstj., því að jeg vil ekki láta veita því sjerleyfið, nema það geti uppfylt skilyrðin til járnbrautarinnar. Þótt jeg greiddi málinu atkv. mitt í fyrra, þá var jeg þó ekki alveg ókvíðinn um, að fjelagið yrði ekki þess megnugt að ráðast í þessar framkvæmdir. Jeg greiddi því þó atkv. vegna þess, að jeg var þess fullviss, að meðan sú leið væri ekki reynd, að reyna að láta hlutafjelag leysa þetta samgöngumál, þá mundi meiri hl. þm. ekki fást til að ákveða sig til þess að vera með því, að ríkið legði járnbraut austur yfir Hellisheiði. Þáverandi atvmrh. (MG) sagði og í fyrra, að þótt hann gæti ekki ábyrgst, að fjelagið hefði nægilegt fje, þá teldi hann mjög miklar líkur á því. Í því sambandi gat hann um, að norskur vatnasjerfræðingur hefði hiklaust talið óhætt að leggja fje í þetta fyrirtæki. Ef fjelagið óskar þess, að því verði veitt sjerleyfið, þá verður það að una því að starfa að framkvæmd málsins samkvæmt þessum lögum, því að annars var tilgangslaust að óska eftir sjerleyfinu. En lögin voru staðfest 31. maí síðastliðið ár, og hefir það því haft alllangan tíma til þess að búa sig undir að fá þetta leyfi. Jeg get ekki tekið undir það, að fyrv. atvmrh. hefði átt að veita sjerleyfið. Til þess hafði hann enga aðstöðu. Hann lýsti yfir því, að ekki stæði á sjer, ef fjelagið óskaði að fá það, og hefir hann því gert hreint fyrir sínum dyrum. En ef fjelaginu hefði verið það slíkt keppikefli og eins örugt um að fá fje og síðan hefir verið látið í veðri vaka, þá hefði þó mátt vænta þess, að það hefði verið búið að sækja um leyfið þann 29. ágúst f. á. Lögin gengu í gildi 23. ágúst f, á., og þótt fyrv. stj. sæti ekki lengi að völdum eftir það, þá var það þó nægur tími til þess að veita sjerleyfið, ef fjelagið óskaði, en sú ósk kom ekki fram þá, og sýnist hafa skort allmikið á það, því að hún kom ekki til stjórnarinnar fyr en laust fyrir jól. En fyrv. atvmrh. var sem sagt ómögulegt að veita sjerleyfið. Hjer er um stórkostlegt fjármál að ræða, og tel jeg ekki heppilegt, að nafni landsins sje mikið hampað erlendis í sambandi við slík fyrirtæki, og vil jeg í því sambandi minna á Dynjandifjelagið. Þáverandi atvmrh., núv. hv. 1. þm. Skagf., sagði í fyrra, að hann vissi ekki annað en að það mál væri í undirbúningi, en nú er langt síðan þau lög gengu í gildi, og eftir því, sem hv. 1. þm. Skagf. sagði, þá hefði mátt ætla, að nú væri búið að sækja um það sjerleyfi, en það hefir ekki verið gert, og skoða jeg það svo, sem fjelagið hafi ekki enn getað komið fjármálum sínum í það horf, að það treysti sjer til þess að ráðast í þessar framkvæmdir. Umsóknarfresti fjelagsins lýkur að vísu ekki fyr en um næstu áramót, og má vera, að fjelagið sæki um sjerleyfið á þeim tíma, sem enn er eftir, en til þess tel jeg þó ekki miklar líkur.
Jeg vil einnig benda á það, sem fyrv. atvmrh. sagði um Titan-málið í fyrra, þegar hann ræddi um fjármál fjelagsins. (Sjá Alþt. 1927 B. 2687). Hann segir þar:
„En það getur háttv. 5. landsk. (JBald) sagt sjer sjálfur, að jeg get ekki frammi fyrir þinginu tekið ábyrgð á því, að þessir sterku fjármálastuðningsmenn fjelagsins geti ekki brigðað sín loforð, og það væri algerlega rangt af mjer, ef jeg gæfi yfirlýsingu um það í deildinni. En jeg veit það, og það veit líka hv. 5. landsk., að að þessu fjelagi standa svo góðir og merkir og sterkir menn, að það eru mjög miklar líkur fyrir því, að þeim gangi betur en öðrum að útvega fjeð“.
Ennfremur segir hann rjett á eftir í sömu ræðu :
„Jeg vil vísa til þess, sem jeg hefi áður sagt, að jeg hefi sjeð það á skjölum, er fyrir mig hafa verið lögð, að loforð eru fengin frá erlendum peningafirmum um framlög til fyrirtækisins. En auðvitað get jeg ekki tekið ábyrgð á því, að fjelögin uppfylli þau loforð. Jeg get heldur ekki ábyrgst, að skjölin sjeu ekki fölsuð, en jeg álít þó þann möguleika svo fjarri, að ekki þurfi að ræða hann“.
Jeg veit, að hv. 1. þm. Skagf., sem þá var ráðh., hefir ekki gengið annað en gott til með því að gefa þessa yfirlýsingu, og hann hefir eflaust trúað því, að þessir menn hefðu fje til fyrirtækisins, en hitt þykir mjer miklu verra, að hann skuli enn vera svo trúaður á þessa menn, að hann vill sjá svo í gegnum fingur við þá, að láta þá fá sjerleyfið án þess að þeir færi líkur að því, að þeir hafi einu sinni svo mikið fje, að þeir geti lagt járnbrautina, hvað þá til að virkja Urriðafoss. Því að fyrirtækið alt mun eiga að kosta um 40–50 milj. kr. Klemens Jónsson, þáverandi 1. þm. Rang., sagði að vísu í fyrra, að ekki stæði til að koma öllum þeim mannvirkjum upp í einu lagi, en þó mundi það, sem þegar yrði reist, kosta um 20 milj. kr. Er nú til of mikils mælst, þótt þess sje krafist, að fjelagið sýni fram á, að af þessu gífurlega fjármagni hafi það að minsta kosti á reiðum höndum 3–4 miljónir? En meira á ekki að þurfa til þess að reisa járnbrautina. Mjer þykir fyrir því, að hv. 1. þm. Skagf., er jeg efast ekki um, að ber þetta mál mjög fyrir brjósti, skuli vilja tefla á tvær hættur með það að veita þetta sjerleyfi án þess að vissa sje fyrir því, að fjelagið hafi að minsta kosti svo mikið fje, sem þarf til þess að leggja járnbrautina austur. Mjer þykir það um skör fram og illa farið með nafn landsins, ef á að veita erlendum fjármálamönnum slík rjettindi hjer á landi án þess þeir færi sönnur á það, að þeir hafi allmikið fje til umráða. Og ef það sýnir sig, þegar þessir menn hafa fengið að vita álit þings og stjórnar, að þeir geti samt ekki fært sönnur á, að þeir hafi 3–4 miljónir til umráða, þá geri jeg ekki mikið úr því, að þeir hafi nokkur tök til framkvæmda. Jeg verð þá að álíta, að þeir vilji fá þessi fríðindi beint til þess að „spekulera“ með þau, en ekki til framkvæmda, og þeir ætli að nota nafn landsins til þess að fá upp aftur eitthvað af því fje, sem þeir hafa þegar lagt fram til þessa fyrirtækis. Og þótt jeg hafi enga löngun til þess að sk2ða útlendinga, þá álít jeg þó ekki rjett, að þeir fái að nota nafn landsins til þess að skrapa saman fje upp í kostnað sinn, og skaði þannig sóma og hróður landsins út á við.
Jeg gat þess áðan, að mína undirskrift undir áskorunina bæri ekki að skoða sem neinn kodda fyrir stjórnina til þess að sofa á í þessu máli, og jeg get sagt hv. 1. þm. Skagf., að ef jeg sje, að stjórnin ætlar að láta framkvæmdir í járnbrautarmálinu undir höfuð leggjast, þá mun jeg ekki verða manna síðastur til þess að hnippa í hana. Ef það sýnir sig, að fjelagið hefir ekki fje til framkvæmda, þá mun jeg byrja á nýjan leik á sama grundvelli og jeg og hv. 1. þm. Reykv. núverandi (MJ) hreyfðum málinu 1926. Og þar sem hv. 1. þm. Skagf. sýndi þá í þessu máli það víðsýni, sem jeg mun aldrei gleyma, þá vona jeg, að hann liðsinni mjer, þegar þar að kemur.
Jeg held, að jeg hafi drepið á það á síðasta þingi, að ef fjelagið sýndi það, að það hefði nægilegt fje til þess að leggja járnbraut, þá væri það mín krafa, að stjórnin veitti því sjerleyfið, nema sýnt væri, að járnbrautin yrði ámóta fljótt lögð af innlendu fjelagi eða ríkinu, en það vildi jeg miklu heldur. Því fer þess vegna fjarri, að jeg hafi með undirskrift minni kipt að mjer hendinni í þessu máli. Jeg tel það nauðsynlegt að gera þessa kröfu til fjelagsins, til þess að það geti ekki um langan tíma dregið framkvæmdir í málinu. Jeg vil sem fyrst fá úr því skorið, hvort fjelagið hafi fje til þessara framkvæmda, því að hafi fjelagið ekki fje nú, þá geri jeg mjer mjög litlar vonir um, að það geti safnað miklu fje hjer eftir. Það má vel vera, að þegar fjelagið er búið að fá sjerleyfið, þá geti það skrapað saman fje, en það skiftir engu máli í þessu sambandi. Hv. 1. þm. Skagf. sagði, að það kostaði ekkert að veita fjelaginu sjerleyfið, því að það gæti ekki orðið til þess að tefja framkvæmdir í járnbrautarmálinu. Jeg lít öðruvísi á þetta. Ef sjerleyfið er veitt og ekkert verður gert, þá skoða jeg það sem blett á landinu að veita slík fríðindi. Með kröfu okkar er úr því skorið, hvort fjelagið hefir fje til framkvæmda eða ekki, og það verður að koma í ljós. Það er því fjarri því, að við, sem höfum skrifað undir áskorunina til stjórnarinnar, höfum skift um skoðun, því að við viljum einmitt herða á málinu. Stjórnin getur á engan hátt lagt þá merkingu í þessa áskorun, að hún megi láta undir höfuð leggjast að veita sjerleyfið, ef fje verður fyrir höndum, því að við óskum þess beinlínis, að ef svo reynist, þá veiti stjórnin fjelaginu sjerleyfið. Það er því að snúa augljósu máli við, að halda því fram, að með þessu sje verið að bera vopn á málið.
Hv. 1. þm. Skagf. sagði, að veiting sjerleyfisins gæti á engan hátt orðið til þess að fresta járnbrautarlagningunni. Jeg er á alt annari skoðun. Mjer þykir ganga alt of seint, ef ekki verður hafist handa í járnbrautarmálinu fyrir 1934. Hv. 1. þm. Skagf. sagði, að ekkert væri hægt að segja um það, hvort fjelagið gæti annast þessar framkvæmdir, nema því væri veitt sjerleyfið. Ef neitun um sjerleyfið verður bygð á því, að fjelagið geti ekki fært sönnur á það, að það hafi fje til framkvæmda, þá get jeg heldur ekki sjeð, að það fái borið það fyrir sig, að því hafi ekki verið veitt sjerleyfið. Jeg skoða yfirlýsingu hæstv. fors.- og atvmrh. þannig, að sjerleyfisins verði því aðeins synjað, að fjelagið geti ekki lagt fram peningana. Jeg ætla að vona, að hann veiti sjerleyfið, ef fjelagið sýnir, að það hafi fjeð. Geri hann það ekki, þá mun jeg ekki láta mjer annað lynda en að járnbrautin verði lögð af landinu, ef ekki á annan hátt, og það verði gert svo fljótt, að það verði ekki síðar en þótt úr þessum framkvæmdum hefði orðið. Og þó svo fari, að þetta fjelag leggi ekki einn eyri fram til járnbrautar, þá liggur mjer það í ljettu rúmi, ef járnbraut verður lögð engu að síður, því að það er augljóst, að þetta fjelag ræðst í þessar framkvæmdir fyrst og fremst í eigin hagsmunaskyni, en ekki til þess að gefa okkur fje. Það eina, sem kom mjer til þess að greiða atkv. með lögunum í fyrra, var járnbrautarlagningin. Virkjunin var mjer mjög lítils virði. Jeg byggi ekki mjög mikið á þeirri raforku, sem hún veitir okkur. Það er áreiðanlega hægt að beisla sogið fyrir ekki mjög mikið fje, og jeg held, að það afl mundi koma okkur að bestum notum. Jeg gerði fyrir nokkrum árum mitt til þess, að ríkið og Reykjavíkurbær virkjuðu Sogsfossana, en þau báru þó hvorugt gæfu til þess að sinna því máli þá. Jeg tel mjög sennilegt, að ef þá hefði verið farið að tillögum okkar hv. þm. N.-Þ. (BSv), þá væri Suðurlandsundirlendið nú búið að fá næga raforku, og tel jeg langsennilegast, að þá væri nú komin járnbraut austur, knúin af afli úr Soginu.
Í seinni ræðu sinni sagði hv. 1. þm. Skagf., að hann hefði ekki ætlað að hreyfa málinu á þessu þingi, og hefði það verið í samráði við Klemens Jónsson, því að þeir hefðu talið, að umræður gætu orðið til þess að spilla fyrir málinu. Þetta get jeg nú á engan hátt skilið, að það geti orðið til þess að spilla fyrir fjelaginu, og jeg ætla að segja það, að þessum virðulega manni, Klemens Jónssyni, hefði þá verið vissara að eiga tal við fleiri um það, ef hann hefði viljað tryggja það, að þessu máli yrði ekki hreyft í þinginu, því að hann gat ekki vitað nema einhver annar þingmaður yrði til þess að hreyfa því. En þótt hann hafi ekki talað við mig um málið, þykir mjer ekki sennilegt, að umræðurnar, eins og þær hafa farið fram hjer, geti á nokkurn hátt orðið til þess að spilla fyrir því, að fjelagið geti útvegað sjer fje.
Það er vitaskuld alveg rjett, sem hv. 1, þm. Rang. (EJ) tók fram í dag, að undirssrift okkar undir þessa áskorun er ekki hægt að skilja þannig, að verið sje að mælast til þess að hafast ekkert að og veita ekki fjelaginu þetta sjerleyfi, ef það hefir peninga. En jeg þarf ekkert að vera myrkur í máli um það, að ef fjelagið á engan hátt getur fært minstu líkur til, að það geti haft peninga, þá vil jeg ekkert við það eiga, og þá skal ekki næsta þing líða svo, ef mjer auðnast þá að vera í þessum sal, að jeg ekki hreyfi málinu á einhvern hátt hjer á Alþingi. (PO: Ætlar hv þm. þá að útvega peningana?). Hv. þm. spyr mig, hvort jeg ætli að útvega peningana. Það kann að vera, að það sje allmikill munur á efnahag okkar, en jeg býst samt við, þótt hv. þm. sje miklu ríkari en jeg, að fjármagn hans hrykki skamt í þessu máli. Hv. þm. þurfti því ekki að vera með þessi köpuryrði til mín, enda get jeg sagt hv. þm. það, að ef jeg hefði haft nægilegt fjármagn til að koma þessu máli í framkvæmd, myndi atkvæði mitt aldrei hafa fallið með þessu sjerleyfi Titans, því að það get jeg sagt hv. þm. Borgf., að jeg hefi ekki haft neina ánægju af að greiða því atkvæði, ef það hefir ekki verið annað en ómerkileg tilraun erlendra gróðamanna til að afla sjer fjár, manna, sem eru eins og hrafnar um hræ alstaðar þar, sem hægt er að ná í einhvern bita.
Mjer fanst hv. 1. þm. Skagf. furða sig á því, að í þessari yfirlýsingu skyldi standa það, að fjelagið yrði að sanna, að það hefði fjeð til. Mjer finst það ekkert undarlegt. Þing á hjer skamma hríð setu, og þar sem stjórnin á að veita þetta sjerleyfi, þá verður hún að dæma um þau skilyrði, sem fyrir hendi eru. Stjórnin verður svo að svara til þess síðar, hve sanngjarnlega hún lítur á það mál, og vitaskuld verður það ekkert launungarmál; þingið getur á sínum tíma fengið að sjá þau plögg, sem hún dæmir eftir.
Þá sagði hv. þm. (MG), að hann hefði sjeð brjef til Klemensar Jónssonar, og virtist í tilefni af því brjefi vilja halda því mjög fram, að fjelagið hefði næga fjármuni. Það gleður mig mjög að heyra, því að fjelagið verður þá vonandi ekki mjög seint á sjer að leggja fram fjeð, en geri fjelagið það ekki, þá legg jeg lítið upp úr þeim skrifum, sem verið er að senda hjer heim til þeirra manna, sem eru túlkar fjelagsins hjer heima, til að útvega því þessi fríðindi.
Loks sagðist hv. þm. eiga bágt með að trúa því, að við, þingmenn Suðurlandsundirlendisins, hefðum skrifað undir þessa yfirlýsingu til þess að spilla fyrir málinu. Það er eðlilegt, enda er mjög ólíklegt, að í þessari yfirlýsingu okkar felist nokkuð það, sem gæti orðið málinu til hnekkis.
Háttv. 1. þm. Rang. varð misint, en sem hann þó leiðrjetti, þegar hv. 1. þm. Skagf. var að tala, sagði, að landbn. hefði skrifað undir, en það er ekki annað en mismæli. Landbn. skrifaði ekki undir þetta skjal, en það voru menn, sem áttu þar sæti, sem höfðu skrifað undir þessa áskorun. En það skiftir ekki miklu máli og ekki ástæða til að fjölyrða frekar um það.
Mjer þykir vænt um, ef þessi áskorun, sem landsstjórnin hefir tekið á móti, gæti orðið til þess, að það kæmi greinilega í ljós, hvort þetta fjelag hefir verið að sækja eftir þessum fríðindum til að starfa hjer, eða aðeins til þess að geta haft peninga upp úr þeim án þess að hafast nokkuð að.
*Ræðuhandr. óyfirlesið.