04.05.1929
Efri deild: 61. fundur, 41. löggjafarþing.
Sjá dálk 2354 í B-deild Alþingistíðinda. (1090)
47. mál, kosningar til Alþingis
Jón Baldvinsson:
Þetta frv. er ekkert nýr gestur á Alþingi; það hefir síðustu árin verið hjer fyrir öðru hverju, en það hefir ekki verið hægt að ná samkomulagi í þinginu um það, hver skyldi vera hinn eini kjördagur fyrir landið alt. En nú hefir frv. þó komist það langt, jeg man ekki fyrir víst, hvort það hefir komist svo langt áður , að það hefir verið samþykt í hv. Nd. og liggur nú hjer fyrir, svo að líklegt er, að nú eigi til skarar að skríða.
Mjer hefði fundist það vera rjettara af þeim mönnum, sem bera það fyrir brjósti, að bændur í sveitum norðanlands þurfi ekki, vegna illviðra á lögmæltum kosningadegi, að sitja heima, að reyna að hliðra þannig til, að hentugri kjördagur yrði valinn fyrir þá, en að þau hjeruð landsins, sem sá kjördagur væri óhentugur, fengju að halda þeim, sem nú er.
Jeg verð að segja það, að sá hluti kjósendanna, sem langverst verður úti á slíkum kjördegi, sem hjer er ætlast til að verði fyrsti laugardagur í júlí, eru verkamenn og sjómenn, þeir mennirnir, sem dreifast út um land í atvinnuleit og ekki eiga hægt með að ná til embættismanna til þess að greiða atkvæði, og ekki eiga tök á, á þeim stutta fresti frá framboði til kosninga, að koma atkv. sínu heim.
Þegar það er athugað, hversu fá atkv. eru greidd hjer á landi utan kjörstaða, síðan heimaatkvgr. hætti, þá sjest það, að mikill hluti af því fólki, sem er fjarverandi frá heimilum sínum, notar sjer ekki þau rjettindi, sem heimiluð eru með kosningum utan kjördæmis. Og þetta er skiljanlegt, því að það er hreint ekkert aðgengilegt að greiða atkv. utan kjörstaðar. Menn, sem eru komnir út í sveit til atvinnu þar, verða að fara til hreppstjórans, eina eða fleiri bæjarleiðir, til þess að láta afgr. atkv. sitt þar, og þeir verða að vera svo heppnir að hitta hreppstjórann heima og svo heppnir að hitta hreppstjóra, sem er svo lipur, að hann vill afgreiða þá. Jeg hefi sem sje sannanir fyrir því, að ýmsir hreppstjórar hafa beinlínis brotið þá embættisskyldu, sem á þeim hvílir, og hafa neitað að láta greiða atkv. hjá sjer og heimtað yfirlýsingu um það, að mennirnir væru á kjörskrá heima í sínu hjeraði. En þetta er rangt, því að þeir eiga ekki að dæma um það, hvort maðurinn hafi kosningarrjett eða ekki; þeir eiga aðeins að láta kosningu fara fram, svo sem fyrir er mælt í lögunum, og senda plöggin til þess staðar, þar sem kjósandinn segist eiga heima, og svo á kjörstjórn á þeim stað að dæma um það, hvort hann kemur til greina sem kjósandi. Jeg veit ennfremur dæmi þess, að hreppstjórar hafa hreint og beint vísað mönnum á bug, ekki þótst mega vera að snúast í slíku, og þegar þetta eru menn, sem eru í kaupavinnu í sveitum og þurfa að fara eina eða fleiri bæjarleiðir til að skila sínu atkv., þá er það ekki nema eðlilegt, að þeir trjenist upp á því, þegar þeir eiga á hættu að vera reknir til baka aftur, eða að hitta hreppstjórann kannske ekki heima. Slík atkvgr. er auðveldari í kaupstöðum eða þar, sem lögreglustjóri er eða sýslumaður, því að þeir munu ávalt taka við atkv. og hafa líka ákveðinn skrifstofutíma. En þó er hjer sá hængur á, að það fólk, sem er í atvinnu alla daga, á ekki víst að komast á venjulegum skrifstofutíma, og þá á það undir góðvild embættismannsins, hvort það fær að komast að til að greiða atkv., nema feld sje niður vinna.
Hinn fyrsta vetrardag er velflest verkafólk komið til sinna heimila, sjómenn eru þá á milli vertíða, svo að flestir eru heima hjá sjer, en þeir, sem eru á skipum, eiga kannske hægt með að greiða atkv., því að skipin koma venjulega í höfn á þessum tíma, og þá getur öll skipshöfnin komist að til að kjósa; auk þess má líka kjósa um borð í skipunum.
Þessi breyting á kjördeginum er til óhagræðis fyrir mikinn hluta af íbúum landsins; maður getur sagt, að alt landið frá Seyðisfirði, alt Suðurland og norður fyrir Ísafjarðardjúp hafi stórmikil óþægindi af breytingunni, en það er miklu meira en helmingur landsmanna, sem á þessu svæði býr. Þess vegna álít jeg rangt af flm. þessa máls að vilja neyða þessum kjördegi upp á Sunnlendinga, fyrir hina tiltölulega fáu kjósendur á Norðurlandi. Það er dálítið óhagræði að hafa kjördagana tvo, en þó sje jeg ekki annað ráð til samkomulags. En það má ómögulega gera þessa breyt., því það er sama sem að meina Sunnlendingum að greiða atkv.
Þá kem jeg að því atriði, sem jeg þykist vita, að menn muni keppast við að lýsa yfir hjer á þingi, kannske menn úr báðum þeim flokkum, sem að þessu frv. standa, að það sje verið að gera þetta vegna sveitanna. Að gera þetta eða hitt fyrir bændurna, er nú mikið notað og misnotað. Og í þessu máli hljóðar herópið svo, að þetta sje gert til þess að tryggja bændum á Norðurlandi að geta kosið.
Einhverjir þm. hafa sagt fyrir hönd bænda, að þeir vilji ekki hafa kjördaginn í september. En það hefir hann lengst af verið, fram til 1908. Þá var hann fluttur til 1. vetrardags, og hefir verið það í 20 ár. Sá maður, sem fyrstur benti á þennan dag sem hinn heppilegasta, var Sigurður Sigurðsson ráðunautur. Fáir munu hafa verið honum gagnkunnugri um alt land. Hann þekti nákvæmlega staðhætti í öllum landshlutum; hann var gagnkunnugur hugsunarhætti og þörfum sveitabændanna sjerstaklega. Og það var hann, sem benti á þennan dag sem hinn hentugasta fyrir alt landið. Það er fleira en að greiða atkv., sem máli skiftir í þessu sambandi. Það er nauðsynlegt, að kjósendur fái að fylgjast með í kosningaundirbúningi. Mönnum verður að gefast kostur á að sækja kjósendafundi, því að þeir eru nauðsynlegur undanfari kosninga og skapa að verulegu leiti þá stefnu, sem kosningarnar marka. Menn kjósa eðlilega eftir þeim pólitísku upplýsingum, sem þeir fá á undan kosningum, og eftir því, hvernig þeim finst málefni standa til. Jeg hefði gjarnan viljað til samkomulags stinga upp á að hafa kjördagana tvo, sumarkjördag á Norðurlandi og vetrarkjördag á Suðurlandi og fyrir kaupstaðina um alt land. Jeg vildi því mega vænta þess að þeir hv. þm., sem telja sig hafa almenna þekking á staðháttum allra landshluta, muni geta fallist á þessa till. mína. Það mælir óneitanlega fylsta rjettlæti með því að hafa kjördagana tvo, ef á annað borð á að breyta til. Og að því athuguðu er fyrsti vetrardagur tvímælalaust besti dagurinn fyrir kaupstaðina og fyrir sveitirnar sunnanlands.
Við skulum nú athuga nánar, hvernig ástatt er í Reykjavík um bað leyti, sem kjósa á samkv. þessari breyt, sem hjer er til umr. í síðasta lagi yrði það 7. júlí. Um það leyti er allur fjöldi fólks farinn norður á Siglufjörð og víðar á síldveiðar; það er farið út um alt á gufuskipum, mótorskipum o. fl., og margt fer til Austfjarða, því þar er venjulega meira um að vera til sjávarins en hjer sunnanlands um þann tíma. Auk þess dreifist fólkið upp um allar sveitir og yfirleitt fer allur þorri verkfærra manna burt úr bænum til þess að stunda sumaratvinnu sína. Og rjett í þann mund, sem þessi flutningur er kominn í kring, þá eiga alþingiskosningarnar að fara fram. Það má því nærri geta, að undir slíkum kringumstæðum er ekki auðvelt fyrir fólk að koma atkv. sínu á kjörstað. Það er t. d. ómögulegt fyrir bann, sem rær norður á Ströndum, að koma atkvæði sínu til Reykjavíkur innan fjögurra vikna; menn þurfa líka að vita, hverjir eru í kjöri, og það getur vel farið svo, að þeir fái ekki að vita það fyr en búið er að kjósa. Og oft eru allmargir hjeðan norður á Reykjarfirði og Steingrímsfirði í Strandasýslu og Skálum á Langanesi, svo að það segir sig sjálft, að þeir menn eiga ekki hægt um vik með að koma atkv. sínu til skila á kjörstað. (Rödd af þingbekkjum: Það er sími á öllum þessum stöðvum). „Það er sími á öllum þessum stöðvum“, segir einn hv. þm. En það er ekki sími alstaðar þar, sem menn eru í atvinnu. Og ekki er hægt að senda atkv. í alm. kosningum með síma. Það getur því engum blandast hugur um, að þetta er einhver óhentugasti kjördagurinn, sem hugsast getur, nema ef það væri síðar á sumrinu, sem auðvitað væri verra. Og mjer er ekki grunlaust um, að þetta sje af yfirlögðu ráði gert, sem sje til þess að gera kaupstaðafólki erfiðara að taka þátt í kosningum. Jeg veit með vissu, að þessi hugsun hefir vakað fyrir mörgum, sem hafa beitt sjer fyrir málinu. Og það mun ekki að ástæðulausu mælt, þótt jeg fullyrði, að fyrv. stj. hafi haft þetta í huga, þegar hún ljet kjósa um þetta leyti árs, eftir þingrofið, og hafði hún þó óbundnar hendur um kosningadag. Tilgangurinn með þessu var enginn annar en sá, að nema kaupstaðafólki að greiða atkv. og taka þátt í kosningunum yfirleitt. Og því verður ekki neitað, að þetta tókst að allmiklu leyti, því að atkvæðatölurnar voru lægri en venjulega. Hinsvegar kemur það minna að sök, þó landskjörsdagurinn sje 1. júlí; þar kemur nokkuð annað til greina. Þar er það einkum eldra fólkið, sem kýs, en það fer síður heiman að á sumrin; en við almennar kosningar er það fremur yngra fólkið, sem einnig á að kjósa.
Jeg vil svo að lokum endurtaka þau tilmæli mín, að horfið sje að því að hafa kjördagana tvo, til þess að öllum stjettum gefist kostur á að neyta kosningarrjettarins. Annar kjördagurinn yrði þá t. d. fyrsti laugardagur í júlí, og væri hann fyrir sveitirnar norðanlands, en hinn kjördagurinn væri fyrsti vetrardagur, og kysu þá kaupstaðirnir og sveitirnar sunnanlands. En hversu upptalning atkv. væri háttað, það er einungis fyrirkomulagsatriði. Það er hugsanlegt, að menn vildu geyma að láta lesa upp atkv., til þess að það hefði ekki áhrif á kosningarnar fyrsta vetrardag. Fyrir og um aldamót var ekki kosið samdægurs hjer um alt land. Mig minnir, að það færi eftir ákvæðum sýslunefndar. Það leið oft töluverður tími á milli kosninga. Framboðsfrestur var þá enginn; menn lýstu því yfir á kjörfundi, að þeir yrðu í kjöri. Menn gátu þá verið í kjöri í tveim kjördæmum í senn, og eru dæmi til þess. Nú er slíkt útilokað, eins og kunnugt er, eftir núgildandi kosningalögum. Og ef fyrri kosningarnar væru ekki lesnar upp fyr en um leið og hinar síðari, þá þarf ekki að óttast áhrif frá þeim fyrri á hinar seinni. Jeg vildi biðja menn að athuga þessa uppástungu mína, hvort ekki mætti komast að einhverju samkomulagi um kjördag eða kjördaga, sem allir mættu við una, og að meiri hl. þjóðarinnar væri ekki gert rangt til með kjördagsfærslunni.