11.04.1929
Neðri deild: 42. fundur, 41. löggjafarþing.
Sjá dálk 794 í B-deild Alþingistíðinda. (628)
16. mál, fjárlög 1930
Dómsmrh. (Jónas Jónsson) (frh.):
Þá kem jeg þar til skjalanna, sem síðast var frá horfið. Er þá fyrst hv. þm. Vestm., sem jeg vil beina til nokkrum orðum. Hann talaði aðallega um áfengisverslunina og taldi, að ástæður til mannaskifta við verslunina hefðu alls ekki verið nægilegar. Þó játaði hann, að ástandið við verslunina hefði ekki verið sem best, og er það mála sannast, að sú skoðun hv. þm. hefir við mikil rök að styðjast, því að nálega í öllum greinum var mesta ólag á stjórn þessarar stofnunar. Forstjórinn hafði t. d. miklu hærri laun en nokkur annar starfsmaður landsins, að undanteknum örfáum bankastjórum. Þetta misrjetti hafði verið reynt að laga á miðju kjörtímabili íhaldsstj., en þáverandi stjórnarflokkur, og þar með hv. þm. Vestm., feldi frv. í þinglok með jöfnum atkv. í Ed., og svo mikið kapp lögðu íhaldsmenn á að koma í veg fyrir þessa sjálfsögðu lagfæringu á launum forstjórans, að þeir unnu til að kasta frá sjer tekjuauka fyrir ríkissjóð, sem eflaust hefði numið fullum 100 þús. kr. Þannig lagði Íhaldsflokkurinn alt kapp á, að engin breyt. yrði gerð á áfengisversluninni, enda var þar engin umbót ger fyr en eftir stjórnarskiftin. Þá mæltist stj. til við forstjórann, að hætt væri að lána áfengi, nema aðeins til lyfja. Og var það þegar mikil bót, því að allmikið hafði safnast af skuldum við verslunina vegna alt of mikilla útlána. Síðan gerði Alþ. 1928 ýmsar breyt. á áfengislöggjöfinni, og meðal annars þá breyt., að forstjóri áfengisverslunarinnar þyrfti ekki að vera lyfjafræðingur frekar en verkast vildi, ef hann fengi sjerfræðilega aðstoð við þá deild, sem lyfin heyrðu undir. Með því móti var hægt að fela verslunarmanni forstöðu verslunarinnar. Við þessa breyt. var hægt að lækka laun forstöðumannsins úr 18 þús. niður í tæp 9 þús. að viðbættri þóknun til lyfjafræðingsins, sem er 1500–1800 kr. Þessi mikla breyt. á launum forstöðumannsins hafði eðlilega þau áhrif, að hægt var að gæta meiri hagsýni við aðrar launagreiðslur við verslunina. Hefir því niðurstaðan orðið sú, að sparast hefir í launagreiðslum við fyrirtækið mikið á 3. þús. á mánuði. Áður voru t. d. 2–3 endurskoðendur. Og eftir því sem sjá má á landsreikningunum, höfðu endurskoðendur þessir 2400 kr. í laun hvor um sig. Þó hafði annar þeirra, að því er virðist, nálega aldrei þurft að koma í verslunina. Þegar svo stjórnarskiftin urðu, voru þessir menn orðnir þrír, og alt lögfræðingar. Það átti svo sem alt að vera löglegt hjá íhaldinu þarna. Var svo gerð sú breyt., að hinir lögfróðu menn voru látnir fara, en í þeirra stað var endurskoðunin falin tveimur færustu endurskoðendum bæjarins, þeim Birni Steffensen og Jóni Guðmundssyni, með 1000 kr. þóknun til hvors. Þessi breyt., sem gerð var með endurskoðendurna, sýnir þá eðlisbreytingu, sem gerð var á rekstri verslunarinnar. Áður voru störfin látin til vina og pólitískra skjólstæðinga íhaldsklíkunnar, og óreiðan gekk svo langt, að mennirnir fengu að halda launum sínum, og þeim býsna háum, án þess að þeim væri ætluð þar nokkur raunveruleg vinna. En nú eru störfin falin hinum færustu mönnum, og með lægri launum en áður voru greidd.
Enda þótt mörgu væri ábótavant við rekstur áfengisverslunarinnar þegar stjórnarskiftin urðu, voru þó einstök atriði í sæmilegu lagi. Fyrv. forstjóri er hinn mesti hirðumaður og sjerstaklega reglusamur um alt, sem að bókhaldi lýtur. Var alt slíkt því í besta lagi hjá honum, og yfirleitt er ekki hægt annað að segja en að hann hafi haft hinn besta vilja á að leysa verk sitt vel af hendi. En hann virðist hafa verið of undanlátssamur við yfirmenn sína, íhaldsforkólfana, og samherja, í því að taka fleira starfsfólk en þörf var fyrir. Og einkum virðist hann þó hafa látið of mikið undan ágengni umboðssalanna, og fyrir þá sök hafi birgðir verslunarinnar orðið alt of miklar. Þetta eru mjög óheppilegir gallar á manni, sem á að veita stóru verslunarfyrirtæki forstöðu, enda þótt þeir snerti ekki vilja hans til að leysa verkið vel af hendi. Niðurstaðan af þessu varð því sú, að verslunin varð ofhlaðin mönnum, svo að rekstrarkostnaður hennar varð alt of mikill, og birgðirnar sömuleiðis margfaldlega of miklar, sem sjá má á því, að síðastl. vor voru þær komnar upp á 1 milj. og 200 þús. Með þeim samgöngum, sem nú eru til útlanda, eru slíkar birgðir alt of miklar.
Við þetta bættist svo það, að forstjórinn hafði verið undanlátssamur gagnvart skuldasöfnun, og höfðu því safnast miklar skuldir við verslunina og tapast hjá nokkrum læknum og lyfsölum. Þessu til skýringar ætla jeg að vísa til skýrslu frá áfengisversluninni, dags. 14. mars 1929. Fyrst er skýrt frá því, að salan á árinu 1928 hafi numið 1741000 kr. eða 377 þús. kr. meira en árið áður. Í öðru lagi, að birgðir verslunarinnar hafi lækkað á árinu um 301800 kr. og að skuldir viðskiftamanna, sem í ársbyrjun voru full 398 þús., hafi lækkað um 161 þús. Og ennfremur, að rekstrarkostnaður verslunarinnar hafi lækkað úr 12,8% niður í 8,5%, miðað við umsetningu þessara ára.
Af þessum tölum geta þeir hv. þm Vestm. og hv. 1. þm. Reykv. fengið hugmynd um, að rekstur verslunar innar hefir á árinu, einkum þó eftir 1. júlí, þokast í það horf, sem þjóðin mun ætlast til að hann sje í, þar sem kostnaður við starfrækslu verslunarinnar hefir minkað að stórum mun og birgðirnar sömuleiðis.
Þá er komið að geymdu birgðunum. Í vínlöndunum er siður að geyma vínin í jarðhvelfingum, þar sem hitabreyt. koma lítið eða ekki til greina. Þar geymist varan ekki einungis óskemd, heldur batnar hún ár frá ári. öðru máli er að gegna um Nýborg. Þar var ekkert slíkt húsrúm. Víntunnunum var raðað uppi á lofti undir bárujárnsþaki, þar sem oft var brennandi hiti. Vín, sem geymd voru á slíkum stað, hefðu áreiðanlega ekki þótt æskileg vara í Suðurlöndum.
Úr þessu var ekki hægt að bæta með öðru en því að draga sem mest úr birgðunum. Vegna Spánarsamninganna var ekki hægt að losa sig alveg við þær. Það eina, sem hægt var að gera, var að hafa sem allra minstar birgðir og kaupa aðeins til að fullnægja þörfum. Að því hefir verið unnið og að því er verið að vinna af núverandi forstjóra.
Þá mintist hv. þm. á útsölumennina. Um þá er það að segja, að þeir voru margir komnir í stórskuldir við verslunina. Þessar skuldir hafa víðast verið trygðar að nokkru leyti, en sumstaðar er þó fjárhagsleg hætta á ferðum vegna þeirra. Um næstsíðustu áramót varð mjer t. d. kunnugt, að fyrv. útsölumaður á Siglufirði var í þann veginn að verða gjaldþrota. Þessi maður skuldaði mikið fje. Og það var eingöngu með aðstoð bæjarfógetans á Siglufirði, sem gekk fram í þessu máli með miklum dugnaði, að versluninni tókst að fá manninn til að greiða 20 þús. kr., sem eftir stóðu hjá honum.
Það var vitanlega alveg óhjákvæmilegt að taka fyrir skuldasöfnun þá, sem átt hafði sjer stað hjá fyrverandi stj. áfengisverslunarinnar. Það varð að koma í veg fyrir, að þessu fyrirtæki ríkisins yrði stefnt út í opinn voða í fjármálum. Jafnframt varð að sjá svo um, að þeir, sem við verslunina ynnu, væru reglumenn um vínnautn og seldu ekki á kvöldin eða nóttunni. Um alt þetta höfðu verið misbrestir hjer og þar, meðan Íhaldsflokkurinn hafði yfirstjórn þessara mála. Hið rotna fyrirkomulag, þar sem hver sýkti annan, varð að hverfa.
Hvaða ráðum átti þá að beita? Einhvernveginn varð að stemma stigu fyrir ósómanum. Jeg þekti sjálfur persónulega fæsta þá menn, sem riðnir voru við áfengisverslunina. Eftir persónulegri kynningu gat jeg ekki dæmt þá. Jeg varð að dæma þá eftir verkunum. Og við nánari athugun kom það í ljós, að furðanlega lítil mannþekking myndi hafa komið til greina við val sumra þeirra. Í Reykjavík voru nálega allir yfirmennirnir komnir í skuldir við verslunina. Um einn af trúnaðarmönnum hennar, þó ekki forstjórann. vitnaðist það, að hann hafði haft með höndum allverulega milliliðsstarfsemi í vínkaupum. Mjer var ljóst, að þeirri reglu varð að fylgja, að reglusamir menn einir hefðu slík störf með höndum. (JJós: Var ekki farið eftir neinu öðru?). Hv. þm. Vestm. ætti að benda á það, ef hann getur, að óreglumenn hafi valist að áfengisversluninni síðan forstjóraskiftin urðu. (JJós: Voru það alt óreglumenn, sem voru reknir?). Í svo holgröfnum líkama sem áfengisverslunin var orðin undir handleiðslu íhaldsstjórnarinnar, er erfitt að vita með fullri vissu, hvað er heilbrigt og hvað er sjúkt. Jeg skal t. d. fræða hv. þm. um það, að rjett um það leyti, sem breytingin átti sjer stað, kom til mín einn af háttsettum starfsmönnum verslunarinnar, vildi fá að halda stöðu sinni og bar sig borginmannlega. En þegar farið var að athuga nánar hag verslunarinnar, kom það í ljós, að þessi starfsmaður skuldaði henni mikið fje, sem hann hafði lánað sjer sjálfum. Hann varð þá að viðurkenna, að sjer væri um megn að greiða þetta fje á skemri tíma en 2–3 árum. Síðan var samið við manninn um skuldina og hann látinn setja tryggingu fyrir henni. Svona var í garðinn búið víðar hjá starfsmönnum þessarar ríkisstofnunar.
Þá vil jeg benda hv. þingd. á nokkrar eftirtektarverðustu skuldir einstakra viðskiftamanna við áfengisverslunina. Þessar skuldir eru yfirleitt til orðnar að þarflausu, en nokkuð af þeim mun með öllu tapað.
Á einum lyfsala utan Reykjavíkur hafa tapast alt að 18 þús. kr.
Einn af fyrverandi útsölumönnum skuldar rúml. 25 þús. kr. Er að vísu veð fyrir nokkrum hluta skuldarinnar, en annars er maður þessi bláfátækur.
Annar lyfsali utan Reykjavíkur skuldar 15 þús. kr.
Læknir búsettur í Rvík skuldar 6700 kr. Þessi læknir er ágætur stuðningsmaður íhaldsins, en skuldin var fyrnd, þegar forstjóraskiftin urðu. (MG: Hvenær fyrndist hún?). Í stjórnartíð Íhaldsflokksins. (MG: Hvaða læknir er þetta?). Jeg nefni ekki nöfn hjer, en jeg get líka frætt hv. þm. (MG) um, að annar læknir í Rvík skuldar rúml. 10 þús. kr. öll þessi óreiða, öll þessi óviðeigandi skuldasöfnun fyrir vín skrifast á syndareikning hv. 1. þm. Skagf. og hans samherja.
Þá mintist hv. þm. (JJós) á útsölumanninn á Akureyri. Sá útsölumaður virðist hafa notið mikillar og sjerstakrar náðar hjá stjórn Íhaldsflokksins, því að hann hefir fengið leyfi til að auka birgðir sínar beint frá útlöndum, Hitt er misskilningur hjá hv. þm., að útsölumaðurinn á Akureyri sje nú í skuld við áfengisverslunina. Hann hefir gert full skil. Reikningsfærsla hans og starf hefir ávalt verið í góðri reglu. Þessi maður hefir verið látinn halda stöðu sinni og sömuleiðis útsölumaðurinn hjer í Rvík. Jeg veit ekki, hvernig hv. þm. ætlar að finna hlutdrægni í þeim ráðstöfunum. Annar þessara manna mun vera framsóknarmaður. Hinn fylgir, að því er jeg best veit, Íhaldsflokknum. Var hægt að skifta jafnar milli fyrverandi og núverandi stjórnarflokka? Dylgjum hv. þm. um þetta efni vísa jeg því til baka sem órökstuddum.
Jeg skal þá, áður en jeg vík að öðrum atriðum í ræðu hv. þm., rifja upp í stórum dráttum helstu breyt., sem orðið hafa á áfengisversluninni, síðan núverandi stj. tók við völdum.
Laun forstjórans hafa verið lækkuð um helming.
Rekstrarkostnaður verslunarinnar hefir minkað um 3000 kr. á mánuði. Útlánum er hætt.
Öll útibúin eru nú skuldlaus við aðalverslunina.
Við verslunina vinna nú eingöngu reglusamir menn. Og það kemur auðvitað ekki til neinna mála, að nokkrum þeirra sje þolað að hafa með höndum milliliðastarfsemi með þær vörutegundir, sem verslunin kaupir. Jafnrækilega var tekið fyrir þá ósvinnu, að láta verslunina vera einskonar lánsstofnun fyrir starfsmennina. Jeg get ekki um þetta sem neina framúrskarandi dygð af minni hálfu. Jeg bendi aðeins á það sem sjálfsagða viðleitni til að bæta úr því ófremdarástandi, sem áður var.
Frá útlöndum hefir ekki verið keypt nema það allra minsta, sem hægt var að komast af með. Afleiðingin er sú, að birgðirnar hafa minkað sem svarar rúml. 300 þús. kr. og þar með losnað mikið af rekstrarfje verslunarinnar.
Ennfremur hefir verið lagður niður sá óvani, að kaupa vín af einstökum verslunarhúsum í greiða skyni, eins og áður virðist hafa verið gert, sjerstaklega við einn af eigendum Mbl. Á það hefir verið bent, að versluninni hefir verið gert sýnilegt tjón með innkaupum frá Garðari Gíslasyni, sem selt hefir henni vín miklu hærra verði en jafngott vín var fáanlegt annarsstaðar. Ólíklegt er, að forstjórinn fyrverandi hefði gert svo óhagkvæm innkaup án bendingar frá mönnum á hærri stöðum. Er full ástæða til, að umræddur kaupmaður hafi í þessu tilfelli notið hlýlegrar sambúðar við þann flokk, sem ábyrgðina bar á vínversluninni.
Grunur leikur á um það, að eigi hafi verslunin fengið öll sín föng frá æskilegustu stöðum. Er ástæða til að ætla, að hún hafi keypt talsvert af víni af dönskum firmum, og að það hafi ekki verið þrúguvín, heldur kemisk blanda, og ekki allskostar heilsusamleg.
Úr því að á annað borð þarf að háfa vín á boðstólum í þessu landi, eiga þau að sjálfsögðu að vera ósvikin vara.
Hvar sem litið er á áfengisverslunina, hafa nú átt sjer stað umbætur, þar sem áður var sleifarlag og spilling. Hin frámunalegu mistök fyrv. stj. í sambandi við þetta fyrirtæki eru e. t. v. best skýrð með hinu átakanlega dæmi frá Siglufirði, þar sem útsölumaður verslunarinnar var hvorttveggja í einu, mesti drykkjumaður og stærsti gjaldþrotsmaður bæjarins. Jeg vona, að hv. þm. Vestm. skiljist af þessu, að á mannavali íhaldsstj. var ekki mikið að byggja. Jeg hefi fylgt þeirri reglu um mannaval við áfengisverslunina, að þeir einir gætu þar verið starfsmenn, sem jeg þekti að reglusemi og trúmensku í hverri grein. Ef landsstj. á að bera siðferðislega ábyrgð á höfuðlínunum í rekstri vínverslunarinnar, sjer hver heilvita maður, að ekki dugir að velja jafngálauslega og íhaldið hafði gert.
Hefi jeg þá í fám orðum drepið á helstu atriðin í sögu áfengisverslunarinnar. Skal jeg nú snúa mjer að öðrum atriðum í ræðu hv. þm. Vestm.
Hv. þm. kallaði það stefnubreyt. hjá mjer, að jeg hefði ekki gert Spánarvínin útlæg úr landinu. Mjer finst, að, hv. þm. hefði vel mátt lesa grein, sem jeg skrifaði um þetta efni í fyrra. Þá myndi honum hafa skilist, að þó að jeg sje sjálfur á móti Spánarsamningnum og væri annar þeirra þm., sem greiddu atkv. gegn honum á sínum tíma, þá tel jeg mjer ekki leyfilegt að brjóta bág við meiri hl. þjóðarinnar, sem gerði samning þennan með ráðnum hug. Á Alþ. hefir verið reynt að fá meirihlutasamþykki til að breyta þessum samningi, en eigi tekist. Ef jeg notaði aðstöðu mína sem ráðh. til að segja honum upp án heimildar frá þingi og þjóð, væru það svik við þá, sem hafa falið mjer umboð.
Hitt er annað mál, að jeg hefi reynt eftir megni að draga úr hinni siðleysislegu, opinberu ofdrykkju í landinu. Og því verður ekki neitað, að sú viðleitni mín hefir borið talsverðan árangur. Hv. þm. getur fundið sönnun þess í sínu eigin kjördæmi, Vestmannaeyjum. Þar var ástandið svo, að í hvert sinn sem skip kom frá útlöndum, þutu um borð hópar áfengisþyrstra manna, sem steyptu sjer yfir vínbirgðir skipsins og fylgdust oft og tíðum með því til Rvíkur. Rjett er að taka það fram, að mjög oft voru þetta aðkomumenn, og víðar var pottur brotinn. En Vestmannaeyjar liggja fyrst fyrir flestum útlendum gestum, er til landsins koma, og þetta atferli, í sambandi við skipavínin, var ekki landinu til sóma. Þetta var sá fyrsti vottur íslenskrar menningar, sem útiendingar urðu varir við, þegar þeir komu hjer upp að ströndinni, og það var alt annað en glæsilegt afspurnar. Útlendingarnir hlutu að hugsa eitthvað á þá leið, að landið væri fallegt, en þjóðin, sem það bygði, væri landinu til minkunar. Í kauptúnum, á skipum, á samkomum í nærsveitum Rvíkur, svo sem við Þjórsárbrú og Skeiðarjettir, átti sjer stað hið óhæfilegasta slark og ölæði. Þessu opinbera ölæði hefir nú tekist að hnekkja, svo að um munar. Og jeg verð að segja það, að þó að það spilli jafnt heilsu manna að neyta víns í óhófi heima hjá sjer, þá er það einkamál þeirra, sem vilja lifa þannig, meðan vínsala er leyfð í landinu. En opinbert ölæði er blettur á þjóðinni allri.
Hv. þm. Vestm. er sjálfsagt kunnugt um það, að sumir læknar hafa gert sjer áfengissölu að atvinnu. Það er mjög sennilegt, að sú 10 þús. kr. skuld hjá ónafngreindum lækni, sem jeg gat um áðan, sje að mestu leyti fyrir vín. Á móti þessari misnotkun læknanna á áfengi hefir verið unnið, bæði með lögum og reglugerð. Árangurinn af þessari viðleitni er sá, að áfengissala lækna og lyfjabúða í janúarmán. 1929 var aðeins 33% af vínsölu þessara sömu aðila í janúarmánuði árið áður. Þetta hefir hafst upp úr því að herða á lögum, reglugerð og eftirliti.
Þá langar mig til að benda hv. þm. á það, að núv. hæstv. forsrh. og hv. þm. Borgf. hafa hvað eftir annað reynt á blómatíð íhaldsins að fá þingið til að samþ. bann gegn áfengisauglýsingum. En till. þeirra var altaf drepin af gamla meiri hlutanum, meðan hann hafði mátt til. Svo ósveigjanleg var mótstaða Íhaldsflokksins gegn bindindisstarfseminni, að einn af öruggustu íhaldssálunum fjekk eigi komið fram svo sjálfsögðu smámáli. En við síðustu kosningar varð sú breyt. á skipun þingsins, sem ekki einungis skapaði þessu frv. fylgi, heldur gerði einnig mögulegt að koma fram nýrri og fullkomnari löggjöf um hindranir gegn opinberu ölæði. Hjer kom einmitt fram ein af þeim skýru stefnubreyt., sem hv. 1. þm. Reykv. talaði um í ræðu sinni.
Hv. þm. (JJós) kallaði það gerræði, að láta ekki kauptúnin sjálf ráða vali útsölumannanna við áfengisverslunina. Segjum, að hv. þm. ætlaði að stofna útibú frá verslun sinni einhversstaðar á Vesturlandi. Ætli hann myndi sætta sig við, að forstöðumaður þess útibús yrði tilnefndur af „bolsunum“ á Ísafirði? Jeg held ekki. Og það er víst, að gamla fyrirkomulagið reyndist illa og varð til stórtjóns fyrir ríkið. Er annað líklegra en að sagan hefði endurtekið sig og að einhver bæjarstjórnin hefði mælt með drykkfeldasta manninum í kaupstaðnum? (JJós: Reglugerðin var í gildi. Ráðh. braut hana). Sennilega er hv. þm., sem grípur fram í, ekki kunnugt um, að íhaldið hafði krossbrotið þessa reglugerð, eftir sjóðþurð þá hina miklu, er varð í smásölu með vín í Reykjavík, þegar einstökum manni hjer var falin útsalan, þvert ofan í skýr ákvæði sömu reglugerðar. Íhaldsmenn ættu þess vegna sem minst að tala um slíka hluti. Auk þess játaði hv. 2. þm. G.-K. í dag, að lög og reglugerð um síldarnætur hafi verið margbrotin af íhaldsmönnum. Hví þagði Íhaldið um það?
Jeg vildi annars gjarnan, að hv. þm. Vestm. hjálpaði mjer til að koma fram ábyrgð á hendur Hafnfirðingum, eftir þessum margnefndu reglugerðarákvæðum. En jeg er í mjög miklum efa um, að þau megni að gefa ríkissjóði aftur þær 15–20 þús. kr., sem tapast hafa á þeim manni, sem bæjarstjórnin í Hafnarfirði útnefndi. En ef bæjarstjórnir eiga að tilnefna útsölumenn, þá eiga þær auðvitað að bera ábyrgð á gerðum slíkra manna.
Þá hjelt hv. þm. því fram, að það hefði verið óleyfilegt, bæði af fyrv. og núverandi forstjóra að blanda saman nokkrum ákveðnum víntegundum og nota á þær vörumerki sjerstaks firma, sem ekki hefði staðið á bak við framleiðslu þeirra.
Um þetta mál er það að segja, að þessi blöndun á víntegundum var tekin upp af fyrv. forstjóra, þegar hann sá, að þær miklu birgðir, sem hann hafði keypt, gengu ekki út. Blöndun víntegundanna er þess vegna frá upphafi afleiðing af hinum óþarflega miklu innkaupum frá Garðari Gíslasyni o. fl. íhaldskaupmönnum. Jeg hefi hvergi orðið var fyrirmæla, er banni blöndun vína. Eða hafa þessir hv. þm., sem kvartað hafa yfir blönduninni, aldrei komist í kynni við hinar nafntoguðu vínblöndur Ameríkumanna? Enda sjá allir, að það er ekkert verra, þó að vínverslunin blandi saman víntegundum, sem henni er leyft að selja hjer, heldur en að þeim væri blandað saman í Englandi eða Danmörku og vínin svo send hingað. Þess vegna er það, hvað sem sagt er um þessa blöndun beggja forstjóranna, þá er svo mikið víst, að hún gladdi hjörtu margra manna þeirra, sem mest skifta við verslunina, og þess vegna er svo langt frá því, að sú skoðun sje rjett, að þetta erlenda verslunarhús, sem nú hefir fengið enn meira álit en áður hjá hinum vínkaupandi lýð, hafi beðið nokkurn skaða af þessu. Það er svo langt frá því, að það hafi beðið nokkurn skaða, að það hefir frá fjárhagslegu sjónarmiði haft ábata af þessu. Þetta hefir verið því sama og auglýsing hjer, og jeg trúi ekki öðru en að hv. 1. þm. Reykv. hefði batnað sá mikli hrollur, sem í honum var í gær, ef hann hefði fengið sjer góða hressingu af þessari blöndu, eftir þeim miklu vinsældum, sem þetta vín hefir fengið hjá pólitískum samherjum hans.
Jeg held það sje mjög athugavert af hv. þm. Vestm. að vera að áfellast þessa blöndun, því að það er áreiðanlegi, að það eru mjög margir af flokksbræðrum þess hv. þm., sem eru aðalviðskiftamenn verslunarinnar, og þar sem þessi blanda hefir gengið vel út, þá hefir hún áreiðanlega orðið til að auka ánægju flokksmanna hans sumra um margra mánaða skeið.
Þá kem jeg að öðru atriði, sem jeg er hv. þm. alveg sammála um, sem sje, að það hafi verið miður heppilegt hjá báðum forstjórum verslunarinnar, að hafa ekki frá upphafi nýtt nafn á blöndunni. En hinsvegar er alveg ómögulegt fyrir hv. þm. að gera sjer nokkurn flokksmat úr þessu, því að þessi venja, að nota gamla miða, var tekin upp í tíð fyrv. forstjóra, og starfsfólkið heldur áfram sömu venju um nokkurt skeið eftir forstjóraskiftin. Það má óhætt segja, að þessi ágalli, sem nokkuð dregst að leiðrjetta, hafi verið aðeins einn af hundrað frá því í tíð fyrverandi stj. Er því allmikil ósanngirni, og blátt áfram heimskulegt af íhaldsmönnum að gera slíkt veður út af því, að núv. forstjóra láðist að leiðrjetta í einni svipan alla þá mörgu ágalla og hneykslanlegu óreiðu, sem voru beinn arfur frá tíð fyrverandi stj. Ef áfengisverslunin hefði verið athuguð nákvæmlega fáeinum mánuðum eftir forstjóraskiftin, myndi hafa komið í ljós, að á þeim tíma var hinn nýi forstjóri búinn að þurka út svo að segja hverja einustu af þeim hundrað óvenjum, sem fylgdu versluninni frá tíð íhaldsins, og þar á meðal þessa, sem hjer um ræðir. Íhaldið hefir innleitt blöndunina og gömlu flöskumiðana, og hygst svo að áfella þann mann, sem leiðrjett hefir í þessu efni alt, sem miður fór.
Jeg ætla svo að ljúka við þetta áfengismál með þeirri almennu yfirlýsingu að segja, að það er svo fjarri því, að hv. þm. Vestm. geti haft nokkra gleði af því lengur að vera að rifja þetta upp, vegna þess að því betur kemur það í ljós, að stórvægileg og djúptæk breyt. til bóta hefir orðið á stjórnarháttum við verslunina við það, að flokkur hv. þm. var í minni hl. En þótt aftur verði mannaskifti í stj. landsins og verslunarinnar, hefi jeg samt þá von, að aldrei komist neitt svipað ólag á þessa ríkisverslun aftur, á meðan ríkið verður að reka hana.
Hv. þm. mintist svo aðallega á eitt atriði, sem er annars eðlis, reglurnar fyrir því, að varðskipin fengju borgun fyrir björgun eða vinnu. Þegar þetta var rætt á síðasta þingi í sambandi við „Ohm“-málið, lýsti jeg því þá yfir, að jeg myndi um það atriði fylgja alþjóðareglum, að varðskip landsins geri sig ekki að venjulegum björgunarskipum á þann hátt að taka fje af útlendingum fyrir að bjarga mönnum úr lífsháska, heldur sje aðeins tekin þóknun handa skipshöfninni, en ríkið gefi eftir sinn hluta. En hin reglan, að láta sömu skipin elta uppi lögbrjótana hjer við land og svo á hinn bóginn, þegar þessi skip lenda í sjávarháska, að láta þá sömu skipin bjarga þeim fyrir peninga, virðist alleinkennilegt um lögregluskip. Jeg veit, að hv. þm. er svo kunnugur erlendis, að hann veit, að lögregluþjónum er bannað að leigja sig. Ef maður t. d. spyr lögregluþjón á götu í London til vegar, þá væri það brottrekstrarsök, ef hann tæki peninga, hvort sem það væri fyrir sig eða sinn húsbónda. Hv. þm. getur haldið því fram, að við eigum að selja okkur að þessu leyti, en þá verðum við að gera okkur að undantekningu og athlægi gagnvart öllum siðuðum þjóðum. Hv. þm. getur, ef hann skyldi síðar taka við mínu starfi, unnið sjer það til frægðar að innleiða þá reglu í þessu efni, sem ekkert fordæmi er fyrir hjá öðrum menningarþjóðum.
Þá held jeg, að það hafi verið hv. þm. Vestm., sem mintist á, að það hefðu verið bæði af mjer og mínum samherjum mjög átaldir smíðagallarnir á Óðni á sínum tíma, og hv. þm. viðurkennir, sem og rjett var, að þessir gallar voru mjög miklir, en segir, að svo hafi farið fyrir mjer, að jeg hafi fengið sama manninn til að sjá um smíðina á nýja skipinu, sem hefði farist svo ófimlega að starfa fyrir íhaldsstjórnina, og þóttist jeg skilja, að með þessu hefði verið átt við Nielsen, framkvæmdarstjóra Eimskipafjelags Íslands. (Nokkrir þm. úr Íhaldsflokknum: Nei, nei, langt frá). Þá er því til að svara, að það er sá maður, sem núverandi stj. hefir eingöngu fengið til að vera sinn umboðsmann við smíði skipsins, en hvaða menn hann síðan semur við um að vera sjer til aðstoðar, kemur stj. ekki við, með því líka að Nielsen ræður allri þeirri gerð skipsins, sem mest var áfátt við smíði Óðins. En úr því að hv. þm. mintist á þetta, þá ætla jeg að skýra nokkru nánar frá því, sem hv. þm. var að tala um, sjerstaklega af því, sem kynni að geta kastað skugga á Nielsen framkvæmdarstjóra í sambandi við smíði Óðins. Því var svo varið, að einn úr þáverandi stj. kom til hans og spurði um álit hans á málinu, og sagði Nielsen honum sína skoðun, að skip, sem ætti að hafa þann hraða, sem krafist var með Óðin, yrði að vera um það bil með þeirri lengd, sem Óðinn er nú. En stj. hafði þá aðra ráðunauta, og það er álitið, að það hafi verið einn af forstjórum h/f Kveldúlfs, sem hafi gefið stj. það hollráð, að Óðinn skyldi hafður sem allra líkastur togara að lengd, en að sjálfsögðu með miklu sterkari vjel vegna hraðans. En svo voru ekki hyggindin meiri í þeim herbúðum, sem stj. leitaði sjer hjálpar í, að þeir hjeldu að þó að skipið setti að vera sem svaraði einum fjórða hraðskreiðara. íhaldsstj. studdist við sína ágætu togaraeigendur um byggingu Óðins, en leitaði aldrei til Nielsens um þetta, fyr en alt var komið í óefni. Afleiðingarnar urðu þær, að skipið reyndist háskalegt sjóskip. Lá við sjálft, að því hvolfdi í mynni Siglufjarðar um hásumar og þótti ofdirfska að senda það fylgdarlaust út til aðgerðar. En er það komst þó klaklaust til Kaupmannahafnar, var haldinn mikill vandræðafundur um það, hvað ætti að gera við skipið. Þá vildi svo til, að Nielsen framkvæmdarstjóri var staddur í Kaupmannahöfn, og var nú leitað ráða til hans og flotamálaráðuneytisins danska. Flotamálaráðuneytið ráðlagði að setja 20 smál. af steinsteypu í botn skipsins, til þess að „dýfa þyngdarpunktinum“. En Nielsen sagði, að þetta væri ekki ráðið, skipið væri of stutt, það yrði að lengja það, og það varð svo úr, að hans ráði var fylgt, en ekki flotamálaráðuneytisins, með þeim afleiðingum, að Óðni varð bjargað. Óðinn er nú orðinn allgott sjóskip, eftir því sem unt er um skip, sem einusinni var svo vansmíðað. Jeg hefi enga sjómannsþekkingu til brunns að bera, og ef nýja skipið reynist betur en Óðinn, sem ekki er hægt að spá neinu um, þá er það mín eina dygð viðvíkjandi því, að jeg vissi um mína vanþekkingu og leitaði strax til þess manns, sem hjer hefir mesta reynslu um skipabyggingar; hefir hann svo lagt á ráðin um byggingu þess eins og skipa Eimskipafjelags Íslands. En vitanlega hefir hann svo fengið sjer til aðstoðar erlenda menn, þar sem hann getur ekki litið eftir við byggingu þess, en á hinn bóginn ráðið öllum aðalatriðum um gerð þess og þar bygt á sinni löngu sjómannsreynslu. Það er þess vegna síður en svo, að það væri neitt gleðiefni fyrir hv. þm. Vestm. að minnast á Óðin í þessu sambandi, vegna þess, sem ekki er hægt að neita, að af því að Nielsen var ekki fenginn til að ráða með stj. Íslands, heldur menn, sem stóðu nær hv. 2. þm. G.-K. að þekkingu og dómgreind í þessum efnum, þá varð Óðinn svo illa gerður eins og raun bar vitni um. En hitt, hvort einhver af þessum sjerfræðingum hefir fengið kross, er mjer ókunnugt um. (MG: Er ráðh. virkilega ókunnugt um það?). Jeg þekki ekki alla menn í Danmörku, sem hafa verið krossaðir. (MG: Og ekki heldur þennan?). Jeg man ekki til að hafa sjeð þann mann, sem hv. þm. virðist tala um.
Jeg er þá eftir langa leið kominn að byrjun þessa eldhúsdags, ræðu hv. 1. þm. Reykv., og jeg verð að segja það, að mjer þótti það alveg furðulegt, að hv. þm. skyldi nú vera orðinn svona fjarskalega ánægður með stj., því að hann hefir sjaldan verið það, og satt að segja varð mjer ekki um sel, þegar jeg heyrði Alt þetta lof af vörum hv. þm. Jeg fór að verða hræddur um, að mjer hefði eitthvað alvarlega skjátlast. En svo lagaðist þetta fljótlega, svo að jeg fjekk strax örugga vissu um, að jeg væri á rjettri leið. Í ræðu hv. þm. er þó eitt atriði rjett, sem honum vitrari menn hafa veitt eftirtekt og sagt með öðrum orðum, en það er hv. þm. þó til sóma, að hafa sjeð það. Hv. þm. sagði, að það væri í fyrsta skifti, sem hjer hefðu orðið stefnuskifti með stjórnarskiftum, þ. e. a. s. af því að það hefði skift um anda í stj. Þetta er alveg rjett. Áður hefir skift um nöfn, en ekki um verk. Jeg er t. d. þeirrar skoðunar, að það væri nær alveg sama, hvort það væri hv. 3. landsk. (JÞ), sem hefði stjórnarformenskuna, eða hv. þm. Dal. (SE), það sje enginn eðlismunur á nöfnum og líkamsstærð hlutaðeigenda. Þess vegna er það líka, að þessir tveir menn, sem áður deildu með allmiklum krafti og bægslagangi um völdin og vildu ekki treysta hvor öðrum, þeir hafa nú komist svo langt í andstöðu gegn stj., sem þeir eru báðir á móti, að þeir eru eiginlega komnir í sama flokk, og virðist ekkert vera því til fyrirstöðu, að þeir geti báðir verið í einni og sömu stj. Að þessu leyti er það rjett hjá hv. þm., að það hafi ekki orðið stjórnarskifti hjer á landi fyr en sumarið 1927; stefnuskiftin komu fram í viðhorfi til málanna. í þessu sambandi er rjett að benda á hið breytta viðhorf í áfengismálinu, þá stefnubreyt., sem hefir verið veitt eftirtekt um alt land. Það er ekki nokkur maður í vafa um þá breytingu. Jeg get hjer sagt frá því, sem einn lögregluþjónn hjer í bæ hefir tjáð mjer, að stundum þegar hann hefir verið að taka drukkna sjómenn og sekta þá, þá hafi þeir verið að kvarta um þetta, að þeim líkaði ekki svo illa við núv. stj., en þetta með vínið, það hefði verið betra hjá fyrverandi stj. Drukknu mönnunum er það ljóst, að hjer er ekki aðeins um mannaskifti að ræða, heldur um breyttar gerðir.
En það var ekki rjett skýring, sem hv. þm. gaf á þessu atriði. Rjettari væri skýringin þannig, að segja, að um fyrv. stj. hafi staðið hópur af þeim mönnum, sem hafa haft besta aðstöðu til að braska í bönkunum og versla, og þjóðfjelagsskútunni hafi verið stýrt með hagsmuni þeirra fyrir augum. Lögin giltu aðallega fyrir þá, sem engan áttu að. Mbl. ætlaði í sumar að ganga af göflunum yfir því, að maður, sem það virtist halda hlífiskildi yfir, yrði að vera nokkra daga í fangelsi eftir dómi hæstarjettar. Og ástæðan til þess að lögin máttu ekki ná til þessa borgara, var sú, að hann væri „vinsæll“. En er nokkur maður dæmdur í nokkru landi, sem ekki á einhverja vini og vandamenn? Víst ekki. En Íhaldið var svo vant við að bjarga sínum mönnum úr háska hegningarmálanna, að því finst himinn og jörð ætla að forganga, ef armur laganna nær jafnt til allra.
Þá mintist hv. þm. á það, að sjer fyndist jeg vera nokkuð harður við andstæðingana, og þetta skil jeg svo ósköp vel, úr því að það var áður síður, að menn væru mjsjafnir fyrir lögunum og misindismönnum hlíft við ábyrgð misgerða sinna, þeim hlíft, sem áttu vildarmenn á hærri stöðum, en fyrir hina, sem ekki áttu því láni að fagna, mjög stutt í steininn; þá er það skiljanlegt, að hv. þm. finnist það ofsókn, ef nú á að fara að hegna manni úr þeirri stjett, sem aldrei hafði verið hegnt áður. Sjálfur hefir nú hv. þm. ekki ástæðu til að kvarta um hörku núv. stj. Hann, sem er einn af meiriháttar andstæðingum mínum, hefir, jeg held síðan á síðasta eldhúsdegi, átt því láni að fagna, að hann hefir verið hækkaður úr docent upp í að verða prófessor. Það má kannske segja, að það sje heldur mikið tómlæti í því, að hann hefir aðeins verið settur, en ekki skipaður, en jeg hefi nú haldið, að guð almáttugur mundi ekki telja það stórsynd, þó að það væri látið bíða þangað til einhver íhaldsmaður getur skrifað undir þá ábyrgðarmiklu útnefningu. Jeg vil líka segja hv. þm. það, að þessi forfrömun, sem hann hefir orðið fyrir, mun ekki vera mjög kærkomin ýmsum góðum og frómum mönnum hjer í bæ. Jeg var skömmu fyrir þing í vetur boðaður að dánarbeði eins guðhrædds manns hjer í bænum. Hann var mjög óánægður með þessa ráðstöfun og vildi á þessari alvarlegu stundu tala við mig um þann voða, sem kirkjulífinu í landinu stæði af því, að slíkur maður sem hv. 1. þm. Reykv. ætti að undirbúa prestastjett þjóðarinnar undir starf sitt. Til að hugga manninn fremur en hryggja á þessu alvarlega augnabliki, sagðist jeg vera honum að vísu sammála um þetta efni, en hinsvegar væri nú veröldin einu sinni svo, að þar gengi ekki alt eins og það ætti að ganga, heimurinn væri barmafullur af synd og spillingu, menn yrðu því að sætta sig við þetta ástand eins og svo margt annað ilt; það væri ekki til þess að hugsa, að ætla sjer að fá heilagleik í öllu. (MJ: Dó hann svo rólega, auminginn?). Honum ljetti mikið við þessi almennu huggunarorð.
Jeg skal segja hjer aðra sögu, til að hrekja þá skoðun hv. þm., að jafnan sje mjög harkalega farið með íhaldið. Svo stóð á fyrir nokkrum vikum, að einn af helstu andans mönnum Íhaldsflokksins jeg óttast, að menn kunni að geta upp á manninum, af því að um svo fáa er að ræða með þeim eiginleikum þurfti að fá undanþágu frá að gegna embætti sínu um stundarsakir. En hann var kvíðinn um þetta erindi sitt, hafði verið lengi hræddur um að fá neitun, því hann hafði í Mbl. sjeð svo mikið um, hvað stj. væri hörð við íhaldsbroddana. Svo kom hann á fund stj. Erindið var sanngjarnt og maðurinn fjekk því greiðlega lokið og gekk svo burt allshugar feginn. Á heimleiðinni hitti hann kunningja sinn niðri í bæ og sagði honum frá, að hann hefði verið á þessum voðalega stað, í stjórnarráðinu. Hinn bjóst auðvitað við, að hann færi að kvarta, en það varð eitthvað annað. „Andans maður“ Íhaldsins sagði, að sjer hefði verið tekið vel; það væri munur heldur en þegar Jón Þorláksson var við völd. Hann hefði eflaust neitað þessu fyrst og síðan hefði Ólafur Thors mátt nudda og nöldra í viku og þá að lokum útvegað sjer leyfið, en með eftirtölum! Þessi saga sýnir, að helstu broddar Íhaldsflokksins hafa reynst alt annað en hv. þm. vill telja mönnum trú um, þegar þeir bera fram sæmilegar málaleitanir. Og það sýnir líka, hve rjettu málin voru rjettlítil í tíð íhaldsins.
Þá talaði hv. þm. um Vífilsstaðamálið og mikið ranglæti, er þar hefði verið framið gagnvart hreinhjörtuðum íhaldssálum. Og niðurstaða hv. þm. var sú, að þar vildi jeg hefna mín á lækninum á Vífilsstöðum, vegna þess að hann væri bróðir fyrv. andstæðings í stjórnmálum. En röksemdaleiðsla þm. er ekki sterkari en það, að fyrir þessari ásökun er ekki flugufótur. Ekki hefir eitt hár verið skert á höfði læknisins á Vífilsstöðum. Hann situr þar með sóma og „prakt“, rjett eins og meðan bróðir hans var í stjómarráðinu.
Hitt er annað mál, að komið hefir verið á öðru skipulagi um launakjör hjúkrunarkvenna og fleira starfsfólks á sjúkrahúsum landsins. Hjúkrunarkonur hafa haft hærri laun hjer á landi en þekkist í nálægum löndum. Yfirhjúkrunarkonan á Vífilsstöðum hafði kr. 250.00 á mánuði, en venjulegar hjúkrunarkonur kr. 150.00 á mán. og alt frítt. Þegar þess svo er gætt, að nám þeirra er ekki mjög langt og að þær vinna fyrir sjer að meira eða minna leyti á meðan á náminu stendur, þá sjest það, að kaupið er of hátt, samanborið við annað kaupgjald í landinu. Í Noregi hafa hjúkrunarkonur kr. 100.00 á mán. og yfirhjúkrunarkonur kr. 150.00 fyrst eftir að þær taka við starfi. Það, sem gert hefir verið á Vífilsstöðum, er það, að kaupið þar hefir verið fært niður til samræmis við kaup hjúkrunarkvenna í Noregi. Það leiðir af vaxandi fjölda sjúkrahúsa hjer á landi, að sýna verður fullkomna ráðdeild og stjórnsemi við rekstur þeirra. Reikningar ríkissjóðs sýna, að þau gleypa furðulega mikið fje árlega. Nú alveg nýlega bættist við Nýi-Kleppur. Þar þarf yfir 20 starfsmenn. Nýi læknirinn þar var mjer öldungis sammála um, að kaup hjúkrunarkvenna væri of hátt, og hefir hann ráðið sitt fólk upp á sömu kjör og á Vífilsstöðum.
Nú skal jeg gleðja hv. þm. með því, að fyrir utan þessa fjárhagsumbót, sem gerð hefir verið á Vífilsstöðum, þá hefir og verið gerð þar önnur umbót. Meðal sjúklinga hefir legið þar í landi þrálát óánægja yfir sumu af starfsfólkinu. 1922 varð þessi óánægja svo mögnuð, að hún brautst út í ljósum loga. Þáverandi stj. skipaði nefnd til að rannsaka þetta, og sú nefnd komst að raun um, að þar ríkti stórkostlegt óstand og ólag á sambúð sjúklinga við sumt af starfsfólkinu. Þessi nefnd skilaði áliti, en það var vendilega grafið niður í stjórnarráðinu. Hv. þm. Dal. var þá ráðh. heilbrigðismála, og var víst alveg samdóma venjulegu íhaldi um, að best væri að lofa ólaginu að lifa lengur. Þetta álitsskjal verður bráðlega birt með öðru fleiru í þeirri bláu bók, sem hv. þm. Vestm. var svo órólegur yfir, Þar má sjá, hvernig ástandið var á Vífilsstöðum árið 1922. Þar sjest, að nefndin rjeð til þess, að vissir starfsmenn hælisins væru látnir fara. En þegar nefndin hafði lokið störfum, þá datt alt í logn; hinum óvinsælu starfsmönnum var haldið. Óánægjan breiddist út frá einni kynslóð ef svo má að orði komast sjúklinga til annarar og lá sífelt eins og falinn eldur. En í sambandi við þær launabreyt., er nú hafa verið gerðar, hafa og verið gerðar nokkrar mannabreyt. og það starfsfólk, er ekki hafði lag á að vinna með sjúklingum, var látið fara. Hv. þm. gengur þess varla dulinn, að aðalblað Íhaldsflokksins hefir átalið flestar þær aðgerðir stj., er það hefir álitið, að gætu rýrt gengi hennar. En þar hefir ekki verið vikið einu einasta orði að mannabreyt. á Vífilsstöðum. Ritstjórnin hefir vitað, að sú skoðun var svo grunnmúruð hjá þúsundum manna úti um land, að skifti voru nauðsynleg.
Hjer hefir stj. því framkvæmt þá stefnubreyt. árið 1929, sem gera átti 1922, en íhaldsstjórnin og hennar fylgilið ljet ógerðar meðan hún gat.
Hv. 1. þm. Reykv. mun enga gleði fá af því að rifja upp afskifti fyrv. og núv. stj. af Vífilsstöðum. Málstaðurinn er þannig, að vansæmd íhaldsins mun jafnan aukast því meir, sem umr. lengjast um það mál.
Þá vjek hv. þm. að Shell-málinu og fanst það koma sjer illa fyrir stj., að hv. 1. þm. Skagf. og fjelagar hans voru ekki sakfeldir fyrir hæstarjetti af ákæru fyrir að hafa brotið atvinnulöggjöfina.
Jeg skal rifja upp fyrir hv. þm., hvernig málinu er háttað. Fyrir ekki alllöngu risu hjer upp við Skerjafjörð stórkostlegir steinolíugeymar. Það var talið, að íslenskt fjelag eigi þá. Þetta er miljónafyrirtæki. Það kom í ljós, að hluthafar voru að nafni til 5 „Íslendingar“ í Reykjavík, og auk þess hið erlenda fjelag, sem allir vissu, að í raun og veru átti hina svonefndu ísl. eign. Þó að þetta hlutafje sje allmikið, verður „íslenska“ deildin þar að auki að fá margfalda þá upphæð að láni frá móðurfjelaginu, bæði í fasteignir sínar og verslun. Fjelagið byrjaði á starfsemi sinni áður en það ljet skrásetja sig. Það er lagabrot. Þar að auki var talið, að fjelagið fullnægði ekki því skilyrði, að Íslendingar hefðu undirtökin í stj. þess. Var því einum af lögfræðingum landsins falið að gera bráðabirgðarannsókn á fjelaginu og öðrum fjelögum, er starfa í sömu grein. Við þá rannsókn kom margt í ljós, sem benti á, að andi laganna væri þverbrotinn af stofnendum fjelagsins Shell á Íslandi.
Það er ein af sögulegum staðreyndum þessa máls, að meðan hv. 1. þm. Skagf. var atvmrh., þá veitir hann hinu erlenda fjelagi, sem að þessu stendur, leyfi til að eiga landeign undir olíustöð við Skerjafjörð. En alt í einu er það ekki þetta erlenda fjelag, sem notar lóðina, heldur fjelag, svokallað íslenskt fjelag, með fjármagnið frá útlenda fjelaginu. Og í þessu nýja ,íslenska fjelagi' er hv. 1. þm. Skagf. formaður!
Nú skal skýrt frá, hvernig meiri hl. hlutafjárins á að teljast ísl. eign. Fjórir ísl. menn eru taldir að eiga 2000 kr. hver, eða samtals 8000 kr. Fimmti Íslendingurinn, sem lengi hefir verið búsettur erlendis, leggur svo fram kr. 244000. Þá er kominn rúmlega helmingur hlutafjárins. En var þetta raunveruleg eign þessara ísl. manna? Það er tilgangur laganna, að yfirráðin sjeu hjá Íslendingum. En það kom í ljós við eftirgrenslan, að sá maðurinn, er mest fjeð hafði lagt fram, mundi hafa fengið það að mestu leyti eða öllu að láni hjá breska fjelaginu. Eða að breska fjelagið ætti í raun og veru hans hlut og að eign hans á því væri aðeins yfirskin til að fara í kringum íslensk lög. Ennfremur voru líkur færðar fram fyrir því, að þessar 8 þús. kr., er taldar voru eign Íslendinga, væru gjöf frá erlenda fjelaginu. Leppmenskan virðist því liggja í augum uppi í þessu máli, enda er almenningur ekki í neinum vafa um, að svo sje.
En hvað vann þá erlenda fjelagið með því að láta leppa sig hjer? Með því móti gat það vaxið í allar áttir sem íslenskt fjelag, án nokkurs þess aðhalds, sem löggjöfin ætlast til, að útlend fyrirtæki hafi í landinu. Það gat átt eignir um alt land, gat aukið þær eins og það vildi, án þess að spyrja nokkurn um leyfi.
Væri nú grundvöllurinn þessi og að hjer væri um leppmensku að ræða, þá var það hrein og bein svívirðing, að fyrverandi dómsmrh. landsins, hv. 1. þm. Skagf., skyldi ljá sig til slíkra hluta. Og hættan, sem sjálfstæði landsins stóð af því, ef útlend stórgróðafjelög geta vaðið uppi hjer á þann hátt, með stuðningi manna, sem nokkur hluti þjóðarinnar hefir misskilið og veitt trúnaðarumboð, var svo mikil, að rannsókn var óumflýjanleg. Og ef löggjöfin var svo ófullkomin, að hún veitti þjóðinni ekki þá vernd, sem hún þurfti, þá fjekst með rannsókn og dómi grundvöllur til að byggja á nýja og endurbætta löggjöf.
Með vaxandi viðskiftum þjóðarinnar við erlendar þjóðir reynir fyrst á það, hvort erlent „kapital“ á að fá að streyma inn í landið óhindrað eða ekki. Ef við álítum, að Íslendingar eigi að vera húsbændur á sínu eigin heimili, þá verðum við að vinna á móti leppmenskunni í öllum hennar myndum.
Málið var dæmt í báðum rjettum. En áður en það var dæmt í hæstarjetti, var fengin framhaldsrannsókn í málinu.
Til skýringar því, hvernig fjármagn fjelagsins er til komið, skal jeg lesa hjer upp brjef frá „The Anglo Saxon Petroleum Co. Ltd.“ til h/f Shell á Íslandi, ritað 16. mars 1928 með leyfi hæstv. forseta:
„Vjer staðfestum hjer með, að 16. janúar greiddum vjer af höndum fyrir yðar reikning kr. 492000.00, sem eru upphæðir hluta, sem neðangreindir menn hafa ritað sig fyrir í fjelagi yðar; greiðslumar vegna hr. Debenham og dr. Ólafsson fóru fram samkvæmt beiðni þeirra.
Hr. A. S. Debenham . . . 98000 kr.
The. Anglo-Saxon Pet.
Co. Ltd. 150000
Dr. B. Ólafsson .. . 244000
Samt. 492000 kr.“
Nú bið jeg hv. þdm. að athuga það, að brjefið er ritað 16. mars 1928. Þá tilkynna þeir íslenska fjelaginu, að þeir hafi borgað til þeirra alt hlutafjeð, að frátöldum þeim 8 þús. kr., er líkur benda á, að þeir hafi áður gefið „Íslendingunum“. Þetta brjef sannar, að allir peningarnir að heita má í „íslenska“ fjelaginu eru komnir frá enska fjelaginu. Hver einasti eyrir, nema þessar 8 þús. kr., sem kunnugir þykjast vita, að sje hrein og bein gjöf eða ómakslaun fyrir fjelagsstofnun þessa frá hendi hins erlenda fjelags. Aðalfúlgan, kr. 244000, frá Björgúlfi Ólafssyni, kemur beint frá enska fjelaginu um leið og það sendir sitt eigið framlag. Menn geta giskað á, hvaðan þeir peningar koma.
Nú skal jeg athuga nokkur önnur atriði málsins. Bæjarfógetinn í Reykjavík. hv. þm. Seyðf., sýknar hluthafa af því að hafa brotið lögin, af því að sannanir bresti fyrir því, að hjer sje um annað að ræða en alíslenskt fyrirtæki. En við framhaldsrannsókn, er gerð var í málinu, kemur ýmislegt í ljós, er sýnir nánar, hvernig fjelaginu er fyrir komið. Einn af hluthöfunum, Hallgrímur Tulinius, segir svo frá í rjettarhaldi 14. jan. 1929 með leyfi hæstv. forseta:
„Yfirheyrður kveður engan skriflegan samning hafa verið gerðan um eignayfirfærslu greindra mannvirkja frá Anglo Saxon Petroleum Co. Ltd. til h/f Shell á Íslandi; en munnlegt samkomulag hafi orðið á öllum eignunum til væntanlegs hlutafjelags á milli núverandi íslenskra hluthafa í h/f Shell, að undanteknum Magnúsi Guðmundssyni, og umboðsmanns enska Shellhringsins, Mr. Howe, sem kom til Reykjavíkur um áramótin 1926–1927. Yfirheyrður var staddur í London árið 1927 og var þá þetta samkomulag staðfest að nýju af yfirheyrðum munnlega fyrir hönd fyrgreindra manna, og á árinu 1928, eftir að h/f Shell var stofnað, var yfirheyrður enn staddur í London og staðfesti þá greint samkomulag munnlega fyrir hönd h/f Shell á Íslandi. Samkvæmt þessu samkomulagi telur yfirheyrði h/f Shell á Íslandi hinn raunverulega eiganda greindra mannvirkja, með því að þau hafi upprunalega verið reist með það fyrir augum“.
Jeg býst við, að það verði mönnum alment undrunarefni, að meðan þessar stórkostlegu „forretningar“ eru að gerast, ár eftir ár, þá skuli aldrei hafa verið gerður um þær skriflegur samningur! Að minsta kosti trúir enska fjelagið þessum vinum sínum prýðilega vel, úr því að það þarf ekki svo mikið sem kvittanir, að því er virðist, fyrir mörg hundruð þús. og jafnvel milj. framlagi. Það er eitthvað annað en þegar við smælingjar hjer heima þurfum að fá 100 kr. víxil í banka. Þá þurfum við að koma með sterka og valda ábyrgðarmenn og ganga mjög vandlega og tryggilega frá öllum slíkum samningum.
Við lokayfirheyrsluna í málinu rjett áður en dómur fjell er Björgúlfur Ólafsson, sem er stórfiskurinn í fjelaginu, spurður að því, hve innieign hans hjá fjelaginu hafi verið mikil áður en hann fær þessa sendingu. Hann neitar að svara því. Og þegar hann er spurður að því, hve stórt lán hann hafi fengið, skorast hann einnig undan að svara því og sagði, að það væri sitt einkamál. Síðast var hann spurður að því, hvaða skilríki fjelagið hefði fengið fyrir skuld hans við það. Hann skorast einnig undan að svara því og kveður það einnig sitt einkamál. (MG: Hví ljet dómarinn hann ekki svara? Hann hafði þó vald til þess). Átti hann máske að stinga hann með títuprjónum eða svelta hann? Hvað ætli hæstirjettur hefði sagt þá? Einn þáttur þessa máls var það, að dómarinn lagði fyrir þennan aðaleiganda fjelagsins að leggja fram brjef, er hafði farið milli hans og hinna erlendu stjórnenda Shell. Hann hafði nú reyndar ekkert á móti því, en sagðist ekki vita, hvort hann hefði það í fórum sínum, því það hefði svo mikið glatast og eyðilagst fyrir sjer af ýmsum skjölum, er hann flutti til Bessastaða. Dómarinn bað hann þá að leita vandlega og vita, hvort hann fyndi það ekki. Og í síðasta rjettarhaldinu gerðist þetta með leyfi hæstv. forseta:
„Þá lýsti dómarinn því yfir, að hann hafi fengið þá vitneskju hjá hr. Björgúlfi Ólafssyni á Bessastöðum, að brjef þau, er um getur í rjettarhaldinu á Bessastöðum í gær, hafi eigi fundist“.
Sá sorglegi sannleikur kemur þannig í ljós, að brjefið hefir glatast við flutninginn til Bessastaða. Það eru því meir en lítil óhöpp, er fylgja því, að það verði formlega sannað, að eignir þessa fjelags sjeu íslenskar. Önnur eins óhöpp hafa víst aldrei áður komið fyrir í sögu stóreigna á Íslandi. Því ofan á þessa miklu tiltrú, er hinir erlendu menn hafa sýnt þessum Íslendingum, bætist það gáleysi, að þegar helsti hluthafinn flytur til Bessastaða ca. 15. km. leið, í lokuðum bíl, þá gætir hann skjala sinna svo illa, að þessi merkilegu plögg glatast öll, svo ekkert er til, er geti upplýst eignaaðstöðu fjelagsins Shell á Íslandi.
Hæstirjettur tók nú þessi óhöpp til greina og sýknaði fjelagið vegna vantandi sannana á því, að þetta væri ekki algerlega íslensk eign. Þetta er „juridiskur“ sýknudómur. En það er til annar dómur, er heitir almenningsdómur. Og samkv. honum þurfa þessir menn ekki að vera saklausir; því þeir geta vel verið sekir, þó að nokkur brjef týnist og hæstirjettur sýkni þá þess vegna af varasemi. Jeg sagði, að dómurinn í Shell-málinu væri „juridiskur“ sýknudómur, en það er alls ekki sama og verulegur sýknudómur. í þessu tilfelli vita allir Íslendingar fullvel, og enginn neitar því þegar umtal er um málið manna milli, að í íslenska ,Shell sje ekki einn íslenskur blóðdropi, það sje og verði útlend eign undir fullkomlega erlendum yfirráðum, og að formaðurinn, hv. 1. þm. Skagf., sje í hinni allra verstu og aumlegustu aðstöðu. En dómarar neyðast oft til að sýkna menn, jafnvel þjófa og morðingja, sem allir vita að eru sekir, af því að þeir telja, að vanti þær sannanir, sem bókstafur laganna heimtar. Þannig var t. d. ástatt um morðmál það, sem gaf ástæðu til hins svonefnda Skúlamáls. Allir kunnugir menn vissu, hver hafði drýgt glæpinn. En það sannaðist ekki „juridiskt“ og þess vegna slapp hinn seki. En er hv. 1. þm. Skagf. fróun að fá slíka sýknu?
Það, sem mestu skifti í þessu máli, var ekki það, hvort þessir svokölluðu „Íslendingar“, er hlut áttu að máli, hefðu fengið sekt eða ekki. Hitt var miklu meira virði og aðalatriðið, að sterkar líkur væru fyrir því, að veggur sá, er íslenska þjóðin hefir hlaðið til varnar gegn útlendri yfirdrotnun auðugra hlutafjelaga, væri of veikur. Og út af lyktum þessa máls býst jeg því við, að leggja verði fyrir næsta þing frv., sem geri það erfiðara en nú er fyrir útlent fjármagn að læðast hjer um í íslenskum fötum.
Þá áfeldi hv. 1. þm. Reykv. mig mjög fyrir það, að jeg skyldi ekki hafa veitt fyrv. bæjarfógeta Jóh. Jóhannessyni lögmannsembættið. Ennfremur áfeldi hann mig fyrir nafnið á þessu embætti. Jeg er nú hissa á því, að jafnþjóðlegur maður og hv. þm. þykist vera skuli álíta, að nafnið bæjarfógeti, sem er ljót þýðing á dönsku orði frá mesta niðurlægingartímabili íslensku þjóðarinnar, sje betra en hið gamla og góða orð: lögmaður. Að vísu hafði það nokkuð aðra merkingu áður, en jeg hygg rjett að taka þetta orð í stað orðanna sýslumaður og bæjarfógeti í lagamáli landsins. Að því er snertir hitt atriðið, að sjálfsagt hafi verið að setja fyrv. bæjarfógeta inn í embættið aftur, þá vil jeg benda á það, að það lá fyrir skrifleg yfirlýsing frá honum um, að hann óskaði þess ekki. Hafa brjef þau, er fóru milli hans og stjórnarráðsins út af þessu, áður verið birt.
13. okt. síðastl. ritar fyrv. bæjarfógeti að vísu stjórnarráðinu, þar sem hann getur þess, að hann sje fús til þess að gegna hinu nýja lögmannsembætti fyrst um sinn, en óskar að fá svar fyrir 15. nóv. næstk., en þá var umsóknarfresturinn hálfnaður. Stuttu síðar, eða 13. nóv., er þessu brjefi hans svo svarað. Jeg ætla ekki að lesa það upp, en aðeins að geta þess, að bæjarfógeta er þar bent á, að embætti hans hafi ekki verið endurskoðað síðasti. 10 ár, og því sje ekki hægt að átta sig á því, hvort hann muni vera bestur af hugsanlegum umsækjendum. Embættisathugun þessi sje nú aðeins hálfnuð. Brjefið endar með þessum orðum, með leyfi hæstv. forseta:
„Hinsvegar álítur stj. fyrir sitt leyti sjálfsagt að skoða brjef yðar sem formlega umsókn um lögmannsembættið, nema skýr fyrirmæli komi frá yður um það gagnstæða. Þess vegna mun engin ákvörðun tekin um starfrækslu lögmannsembættisins fyr en í næsta mánuði, þegar umsóknarfresturinn er liðinn og embættisathugun sú, er fyr var að vikið, er að fullu framkvæmd“.
Þetta áleit stj. fyllilega „loyalt“ brjef, því honum voru þar aðeins sett sömu skilyrði og öðrum umsækjendum.
15. nóv. skrifar svo bæjarfógetinn með leyfi hæstv. forseta:
„Að gefnu tilefni í hæstvirtu brjefi Dómsmálaráðuneytisins til mín, dagsettu 13. þ. m., skal jeg virðingarfylst leyfa mjer að taka það fram, að brjef mitt til þess, dags. 13. f. m., ber ekki að skoða sem umsókn um lögmannsembættið nýja“.
Þar með lá fyrir yfirlýsing frá hlutaðeigandi manni, þar sem hann lýsir því yfir, að hann vilji ekki sækja um embættið nema hann njóti sjerrjettinda fram yfir hina umsækjendurna. En það er einmitt það, sem jeg held að íhaldið vilji. Það vill láta dæma sig eftir öðrum og vægari lögum en alla aðra. Þegar Jóhannes fyrv. bæjarfógeti hafði skrifað þetta brjef, kom hann vitanlega ekki til greina sem umsækjandi. Að öðru leyti mun jeg ekki ótilneyddur fara frekar út í það mál, því það er nú fyrir hæstarjetti, eins og öllum er kunnugt, og má vel svo fara, að það verði betur tekið til athugunar frá þeirri hlið, sem snýr að embættavelsæmi í landinu, á næsta eldhúsdegi. En vel mega íhaldsmenn sjá af þessu atviki, að núverandi stj. er ekki í vandræðum með umræðuefni við andstæðinga sína, úr því að slík málsefni sem embættisfærsla þess manns, sem íhaldið vildi nú gera að æðsta starfsmanni Alþingis, fær að bíða heilt ár, fram yfir það, sem verið myndi, ef sá þingflokkur, sem hv. þm. Seyðf. er í, hefði verið í meiri hl. og haft slík málsefni á andstæðinga sína. Sýnir þessi aðferð bæði mun á mönnum og málstað.
Hv. 1. þm. Reykv. spurði mig að því, hvort jeg mundi hafa látið fara fram rannsókn út af samskonar misfellum á embættisrekstri og hjer um ræðir, ef hlutaðeigandi hefði verið kunningi minn eða samherji. Þessu er ekki gott að svara. Það hefir ekki reynt á það ennþá og því ekki hægt að segja, hvað gert mundi verða í tilfellum, sem ekki liggja fyrir. En jeg skora á hv. andstæðinga að nefna dæmi, þar sem núv. stj. hafi hlíft fjársvikamanninum vegna flokksfylgis.
Þá skal jeg gleðja hv. þm. með því að viðurkenna, að hann hefir ugglaust gert mörgum kjósendum sínum til geðs, er hann ljet í ljós óánægju sína yfir því, að skattstjórinn, Helgi Briem, væri að rekast í því, hve miklar eignir ýmsir menn hjer í bænum ættu og vildi fá þá til þess að gefa það upp. Þessi ungi maður er sonur Páls Briems, er var skörungur hinn mesti og einhver besti lögfræðingur landsins á sínum tíma. Eitt, sem einkendi hann sjerstaklega, var sterk rjettlætistilfinning. Það lítur nú út fyrir, að sonur hans hafi erft mikið af þessum fremur sjaldgæfa eiginleika. Þetta hefir haft þau áhrif á mikinn fjölda af „bestu borgurum“ bæjarins, að þeir óttast nýja skattstjórann og telja miklu sannara fram en títt mun hafa verið í tíð fyrirrennara hans, hr. Einars Arnórssonar. Aðstaðan hjer í fjölmenninu er ekki sambærileg við aðstöðuna í sveitunum, þar sem hver þekkir annars efnahag. Því hefir það komið fyrir hjer, að ýmsir gróðabrallsmenn hafa í skjóli ókunnugleikans leikið sjer að því að draga miklar eignir sínar og háar tekjur undan við skattaframtal. Mjög algengt hefir verið, að borgarar hjer hafa talið sig skulda án þess að segja til lánardrottins. Nýi skattstjórinn heimtar að vita, hvar skuldin er, því að þá sjest um leið, hvar innstæðan er. Þetta hefir komið mörgum sómamanni af þeim, sem veita hv. 1 þm. Reykv. brautargengi, býsna illa, og þeirra vegna reiðist hann. En umhyggja hv. þm. er nú samt ekki af betri toga spunnin en þeim, að hann virðist vilja, að skattsvik í stórum stíl geti blómgast í kjördæmi hans.
Þá var hv. 1. þm. Reykv. að víta það, að jeg skyldi setja nefnd til þess að athuga og koma betra skipulagi á kirkjumálefnin í landinu. Hann ætti þó að geta skilið öðrum betur, hver nauðsyn er á slíku til þess að kirkjan verði það lifandi afl í þjóðfjelaginu, sem hún á að vera. En nú gilda í kirkjumálunum margar þær reglur og fyrirmæli, sem brýn nauðsyn er á, að bætt verði úr sem allra fyrst. Til dæmis um, hvað getur átt sjer stað í þessum efnum, skal jeg geta þess, að tveir gersamlega ómögulegir menn hafa gegnt prestskap í 50 ár samfleytt. Hafa þeir nýlega látið af embætti. Annar var svo skapi farinn og innrættur, að hann lamdi og misþyrmdi sóknarbörnum sínum, auk þess að hann lá í stöðugum málaferlum við þau. T. d. handleggsbraut hann eitt af sóknarbörnunum, velmetinn bónda í sveitinni. Þennan mann gat söfnuðurinn ekki losað sig við, vegna þess hvernig lögum um þetta efni er háttað. Hinn var ekki eins höggviss nje eins mikill bardagamaður, en um 50 ára skeið níddi hann niður jörð þá, er hann sat, og eyddi öllum andlegum áhuga í sókn sinni. Þetta var fátt af því, er kirkjumálanefndin tók til athugunar. Finst hv. þm. nokkuð ósamboðið kirkjulífinu í landinu, þó að söfnuðir fengju vald til að segja upp starfi slíkra sálusorgara? En vilji hann heldur núverandi ástand, sýnir það, að þm. lítur á prestskapinn eins og brauðatvinnu, sem lærisveinar hans eigi að njóta, jafnvel þó að starf þeirra sje í fullkomnasta ósamræmi við yfirlýstan tilgang kirkjunnar.
Þetta tek jeg aðeins sem dæmi þess, er gera þarf á þessu sviði. En það er margt annað, sem nefndin hefir haft til athugunar og nú þegar gert till. um, enda ber henni það samkv. erindisbrjefi sínu.
Þá sagði hv. þm., að það væri ófært af stj. að fá slíka aðstoð án þess að spyrja þingið. En jeg vil benda hv. þm. á, að það kvað við í öðrum tón hjá hv. þm. Dal., er hann var að tala um löggjafarnefndina. Hann sagði þá, að verið væri að neyða upp á stj. lögboðinni nefnd. í stað þess ætti stj. í hverju einstöku tilfelli að velja sjer launaða aðstoðarmenn.
En þegar um stórmál er að ræða, verður að grafa djúpt, svo komist verði fyrir rætur þess. Stundum nægir, að einn maður leysi verkið af höndum, en stundum þarf aftur á móti fleiri. Jeg get glatt hv. 1. þm. Reykv., sem kirkjulegan og veraldlegan höfðingja, með því, að ef farið verður eftir till. nefndarinnar um viðgerð húsa á einu prestssetri, sparast meira en þessi störf n. kostuðu í alt. Finst hv. þm. goðgá að gera tvent í einu, að spara á ríkisrekstrinum og koma á betra skipulagi?
Þá mintist hv. þm. á járnbrautarmálið og fundina eystra í sumar, en sá hv. þm. gleymdi því, að jeg er einn af þeim 6 þingmönnum, sem kosnir eru fyrir alt landið, og ber því skylda til að tala um slík mál við kjósendur mína hvar sem er á landinu. En þessa skyldu vanrækja í meira lagi sumir hinir landskjörnu íhaldsfulltrúar. Hve mörg leiðarþing hafa þeir haldið, hinn landskjörni íhaldsfulltrúi á Suðurlandi og kvenfulltrúinn svonefndi? Þá mintist hv. þm. á vatnamálið og vildi ekki gera mikið úr því. En jeg get sagt hv. þm. það, að í sumar var haldinn fyrir mína forgöngu fundur um það mál á Þverárbökkum, og þangað streymdi fjöldi manna, konur og karlar á öllum aldri úr þeim sveitum, sem liggja undir ágangi og stórspjöllum af völdum þessara vatna. Voru allir á einu máli um það, að stofna fjelag til verndar hjeraðinu gegn vatnaáganginum. Áður hafði sveitardráttur á þessu svæði hindrað rjett átök í málinu. Fyrsta sporið í þessu stórkostlega velferðarmáli hjeraðsins var að fá hjeraðsbúa til að vera samtaka og hjálpa sjer sjálfir eftir mætti, því að þá mun hægra um vik að afla stuðnings frá þjóðfjelaginu. En það er fast einkenni íhaldsins, að þegar einhver reynir að koma af stað umbótum og hefst handa, þá mætir hann ásökunum og ofsóknum af þeirra hálfu, sökum þess, að sjálfir hafa þeir ekkert gert til almenningsheilla og vilja ekki heldur, að aðrir geri neitt.
Nú er mikill áhugi vaknaður um framkvæmdir í þessu efni. Bændur á vatnasvæðinu eru búnir að stofna með sjer fjelagsskap. Þar vinna saman menn úr öllum flokkum að hinu mikla verki að stokka og brúa Markarfljót og Þverá. Augu manna hafa opnast, og nú eru komnar fram kröfur um það, að breyta lögunum frá árinu 1917, sem eiga ekki við lengur. í áframhaldi af þessari fjelagsstofnun má nefna það, að vegamálastjóri hefir dvalið undanfarnar vikur í Suður-Þýskalandi, til þess að kynna sjer, hvaða aðferðir þeir notuðu þar til að beisla jökulárnar. Hann var nú að vísu nokkuð óheppinn, því að tíðin var svo köld og snjórinn þakti jörðina þannig, að hann gat ekki sjeð öll þau mannvirki, sem þar hafa verið gerð, en hann telur þó, að hann hafi sjeð nógu mikið til þess, að það megi að verulegu gagni koma í þessu efni.
Meðan þessi góða veðrátta helst, er það skiljanlegt, að menn kunni ekki að meta járnbraut, en þegar hinir köldu vetur koma með frostum og snjóalögum, þannig að umferð teppist og flutningur austur yfir fjall í 4–6 mánuði, sökum fanna, þá mun áhuginn vakna fyrir lausn þessa máls og menn munu fegnir vinna alt til, að þessi samgöngutæki komist hjer á.
Um járnbrautina er það að segja, að jeg ætlaðist til, að þar yrði farin lík leið, að menn eystra og Reykvíkingar gengju í fjelag um málið og sýndu í verki trú sína á þessari nauðsynlegu framkvæmd. Á fundinum tók enginn ver í málið en hv. 1. þm. Reykv. Hann sagði, að meiri hluti Reykvíkinga væri mótfallinn málinu, og ef svo er, þá er lítil von um, að járnbraut geti komist á fyrst um sinn. Fyrst verður að byrja á því að leggja andlega járnbraut millum þeirra, sem mannvirkis þessa hafa mesta þörf, en það eru Reykvíkingar, Hafnfirðingar og bændur austanfjalls, þangað til allir austan fjalls og vestan eru á eitt sáttir í málinu. Þá fyrst geta menn farið að búast við járnbraut, þar eð áhugi manna í þessum efnum mun leiða málið til sigurs.
Ef það er satt hjá hv. 1. þm. Reykv., sem fram kom í ræðu hans á járnbrautarfundinum, að meiri hl. kjósenda hans sje mótfallinn járnbraut, þá blæs sannarlega ekki byrlega fyrir því máli. Því á meðan íbúar þeirra landshluta, sem njóta eiga samgöngubótarinnar, geta ekki sameinast um málið, nje vilja töluvert á sig leggja til þess að hrinda því fram, mun erfitt að sannfæra íbúa annara landshluta um hina sönnu nytsemi þessa samgöngumáls Sunnlendinga.
En hv. þm. má ekki gleyma því, að á þessum fundi lagði hann mest til málanna, og þá þeir hv. 3. landsk. og hv. 2. þm. G.-K. Það er því líkast, sem hinn gamli járnbrautaráhugi hv. form. Íhaldsflokksins sje snúinn upp í þrjósku og andúð. Og eftir höfðinu dansa limirnir sjerstaklega þeir litlu, eins og hv. 1. þm. Reykv.
Þá vjek hv. 1. þm. Reykv. að Laugarvatnsskólanum, en jeg hefi sagt honum það áður, að það er þýðingarlaust fyrir hann að ætla að vekja úlfúð um það mál. Það er mála sannast, að hver maður, sem fer um hringbrautina, sem nú er að myndast, um Þingvelli, Laugardal og þaðan til Reykjavíkur hina eystri leið, og það jafnvel römmustu íhaldskarlar, álíta, að Laugarvatnsskólinn sómi sjer vel og sje hin glæsilegasta stofnun, og mjer er ekki grunlaust um, að þeim sumum þyki framkoma framsóknarstjórnarinnar í því máli miklu sómasamlegri heldur en hin sljóa, heimska og neikvæða barátta Mbl. og þess fylgifiska, sem vilja, að engin mentastofnun sje til á Suðurlandi. Jeg hygg, að það sje best fyrir hv. 1. þm. Reykv. að tala sem minst um þetta mál, því að það er klappað og klárt og gerðir okkar framsóknarmanna í því máli verða ekki hjeðan af lagðar í rústir.
Þá endaði hv. þm. með því að áfellast mig fyrir gerðir mínar við mentaskólann, og því vil jeg taka hjer upp nokkrar umbætur, sem jeg hefi látið gera á skólanum, og bera það saman við gerðir fyrv. stj. Nokkrum dögum eftir að jeg hafði tekið við stjórnarstörfum, fór jeg upp í skólann, og fann jeg þá, að skólinn hafði á flesta grein verið herfilega vanræktur. Skólinn var frámunalega illa hirtur utan og innan, enda fjekk jeg að vita, að töluvert hafði kveðið að berklum í skólanum á undanförnum árum. Ljet jeg þá setja í skólann rafdælu, sem þrýstir hreinu lofti í hvern bekk. Sjálfsagt hefir það bjargað mörgum nemanda frá veikindum, en andstæðingar mínir hafa óspart ráðist á mig fyrir þetta. Mjög miklar umbætur hafa verið gerðar á skólanum nú þegar, en meira mun þó gert í sumar. Morgunbl. og Íhaldsflokkurinn í bæjarstjórn hafa gert sitt til að spilla fyrir sumum sjálfsögðustu umbótunum. Þannig hafa íhaldsmenn í bæjarstjórninni neitað að láta skólann hafa blett undir heimavist, grasblett fyrir leikvöll og jafnvel neitað um svolitla sneið af urð og mel undir bátahús fyrir nemendur skólans, sem reisa átti við Skerjafjörð. Stj. hefir samt ekki látið íhaldsstefnuna sigra í þessu máli og stutt rektor og leikfimikennara skólans til að fá leigða báta hjer við höfnina, og nú stunda um 150 nemendur úr skólanum róðraræfingar hjer á höfninni, og þykir fátt skemtilegra af því námi, sem þeir annars eiga kost á. Hv. þm. talaði um blautu fötin og taldi það hinn mesta óþarfa að taka sjerstaka stofu í skólanum undir þau, en þetta sýnir, á hvaða menningarstigi hann og hans flokkur stendur. Í þessu sambandi skal jeg minnast á tvö hlægileg atvik, sem fyrir komu, er verið var að gera þessar umbætur. Það stóð svo á í skólanum, að þar vantaði helming þeirra salerna, sem heilsufræðingar telja, að þurfi að vera. Jeg vildi nú kippa þessu í lag, en það var ekki hægt nema með því móti að láta stækka viðbyggingu eina, sem er við bakhlið skólahússins. íhaldsmenn í bæjarstjórn lögðust svo fast á móti þessu, að ekki var við það komandi að fá leyfi bæjarstjórnar til þessa stórvirkis, og leikurinn endaði svo, að úr þessu varð að skera uppi í stjórnarráði. Sögðu menn, að Íhaldið ætlaði þarna að fara að leika hetju úr Laxdælu og dreita piltana inni.
Hinn atburðurinn var sá, að er blaðamönnum var boðið upp í skólann til þess að dæma um útlit hans áður en byrjað var á aðgerðum í sumar, þá kom enginn frá íhaldsblöðunum, og sýnir þetta ljóslega, hvað menn af því sauðahúsi bera mikla umhyggju fyrir skólanum. Sennilega hafa þessir málsvarar íhaldsins stórskammast sín fyrir útganginn á skólanum, eins og þeir höfðu skilið við garðana í Gröf. En síst reyndust þm. Mbl. betri en fjóluskrifarar flokksins, því að í vetur bauð jeg öllum þm. upp í skólann og sýndi þeim, hvaða umbætur höfðu verið gerðar og hvað væri ógert, en Íhaldið mætti ekki. Ekki einn einasti íhaldsmaður hafði þá ræktarsemi við þessa stærstu og dýrustu mentastofnun landsins að vilja fylgjast með umbótunum þar. Ekki kom heldur fylgihnöttur íhaldsins, hv. þm. Dal., en flestir aðrir þm.
Áður en jeg lýk við skólamálin, ætla jeg að minnast á framkomu Akureyrar gagnvart gagnfræðaskólanum og Mbl.-manna í Reykjavík gagnvart mentaskólanum. Akureyrarbær sýndi, að hann ljet sjer ant um sinn skóla, með því að gefa honum 12 dagslátta land, lóðir og tún, sem skólinn skyldi hafa til frjálsra afnota. En þegar stj. fór fram á við bæjarstjórn Reykjavíkur, að hún ljeti skólanum í tje 2 lóðir, sem liggja á bak við skólahúsið, til þess að það yrði rýmra um nemendur og mætti koma við heimavist, og að hún gæfi skólanum leikvöll suður í Fossvogi, til þess að þeir gætu iðkað þar knattspyrnu og æft sig í öðrum íþróttum, og að síðustu lóð undir bátaskúr þar suðurfrá, var ekki við það komandi. Mbl.-menn bæjarstjórnar Reykjavíkur neituðu þessu öllu og sýndu með því, að þeir vilja ekkert gera fyrir þessa elstu mentastofnun landsins, þó að nemendur sjeu flestir hjeðan úr bænum.
Þá vitnaði hv. þm. í skammagrein um mig og hv. 1. þm. Skagf., sem Jón heitinn Thoroddsen reit eitt sinn í Alþýðubl., þegar á kosningabaráttu stóð. Þar kallaði hann okkur báða svikara. Báðir værum við á bændaveiðum, en hv. 1. þm. Skagf. veiddi bara úrhrakið, en jeg hina betri. Ætti jeg því, samkv. þessari grein, sem íhaldsmenn virðast trúa statt og stöðugt, að vera langtum betri maður en hv. 1. þm. Skagf., eins og líka hefir lengi verið alment viðurkent.
Annars er það dálítið furðulegt, að Íhaldið skuli gera að undirstöðu í almennri, pólitískri baráttu sinni óvalda skammagrein, skrifaða um kosningar, þar sem það sjálft ber miklu lakari hlut frá borði en andstöðuflokkur þess.
Jeg vil svo að allra síðustu samhryggjast hv. 1. þm. Reykv. í sambandi við þær raunir, sem hann hefir orðið fyrir á árinu. Hann hefir sem sje síðan í fyrravor mist ósköp fínt og fallegt bein, sem hann þá sat við að naga, og ber sig að vonum illa út af því. Mjer kemur í hug, að honum ferst líkt og merkum manni einum, sem er búsettur ekki langt frá Reykjavík. Það kom fyrir þennan mann, að eitt sinn, er hann var að matast heima hjá sjer og hafði fengið mjög væna hnútu milli handanna, sem hann var í besta gengi að naga, þá er hringt í símanum og hann kvaddur til viðtals. Maðurinn lagði frá sjer hnútuna og gekk að símanum. En er hann kom aftur að borðinu, var hnútan horfin. Varð þá manninum að orði; „Svona fer það æfinlega. Ef jeg eignast bein, þá tekur einhver það af mjer!“
Þannig fór líka fyrir hv. 1. þm. Reykv.