27.07.1931
Neðri deild: 13. fundur, 44. löggjafarþing.
Sjá dálk 64 í B-deild Alþingistíðinda. (41)
1. mál, fjárlög 1932
Magnús Jónsson:
Hv. þm. munu hafa tekið eftir því, að við hv. þm. Borgf., sem háðir erum í fjvn., flytjum hér nokkrar till. saman. Við tókum þann kost, af því að við vildum ógjarnan kljúfa n., þó að það hefði ekki verið ástæðulaust, fyrir utan nokkurn skoðanamun um fleiri atriði.
Okkur hefir m. a. greint á um form fjárlaganna. Eins og kunnugt er, var nokkrum aths. hreyft í vetur um hið nýupptekna form fjárlaganna. Við, sem hreyfðum þá andmælum, höfum ekki skipt neitt um skoðun síðan. Það finnst mér mjög athugavert út af fyrir sig að þurfa nokkuð að breyta um í þessu efni, vegna þess að það ruglar samanburð við það, sem áður hefir verið. Reikningsglöggir menn geta að vísu fært fjárlögin og landsreikningana í þann búning, að samanburður fáist sæmilegur, en allur almenningur, sem þó þarf að fylgjast með þessum efnum, er ekki fær um að gera það. M. a. er heildarupphæð fjárlaganna talsvert lægri en áður, og gætu menn því í fljótu bragði haldið, að sköttum væri létt af og dregið úr útgjöldum, sem þó er alls ekki. Þetta stafar sérstaklega af því, að ýmsar stofnanir ríkissjóðs eru nú færðar aðeins með nettóupphæð, þannig að t. d. póstur og sími, sem áður var fært bæði með tekju- og gjaldaliðum, er nú aðeins fært með nettóupphæð. Sumar stofnanir lenda ýmist tekjumegin eða gjaldamegin í frv., sumar oftast tekjumegin, sumar oftast gjaldamegin. Allt þetta veldur því, að við lauslega athugun — eins og margir gefa þessum málum — fæst minna samræmi og lakara yfirlit yfir reksturinn. Ef svo bera á fjárlögin saman við landsreikninginn, getur ruglingurinn orðið enn meiri. Þær stofnanir, sem lenda tekjumegin í fjárlögunum, verða e. t. v. gjaldamegin á landsreikningi, og yfirlitið verður því alls ekki ljóst.
Eins gerir það yfirlitið óljósara, að upphæðir í fjárlögunum eru tvenns konar. Sumar eru í raun og veru fjárveitingar, aðrar aðeins sundurliðun, en koma ekki til, þegar upphæðir eru lagðar saman. Þetta finnst mér í rauninni óeðlilegt og ekkert unnið við það. Það er alveg eins skýrt að telja gjaldamegin gjöld og tekjumegin tekjur, og ekkert er einfaldara en draga minni upphæðina frá þeirri stærri til að sjá útkomuna.
Fyrningargjald af stofnunum og eignum ríkissjóðs finnst okkur einnig ákaflega óeðlilegt. Við það virðist náttúrlega reksturinn allur nokkru dýrari, þar sem þessar tilbúnu upphæðir eru alstaðar tilgreindar. Í þessu frv. eru þær hátt á 4. hundrað þús. kr. En þessi kostnaður er alls ekki greiddur.
Ég er ekki svo mikill kunnáttumaður í bókfærslu, að ég þori að bera á móti því að þetta sé bókfærslulega verjandi og rétt. En það er alltaf dálítið óeðlilegt að vera að flagga á reikningum með upphæðum, sem alls ekki eru til, en auðvitað er hægt að leika sér með þessar upphæðir og láta þær skipta mörgum milljónum.
Náttúrlega er ýmislegt fleira, sem mætti tilgreina nú; en ég geri það ekki samt sem áður, af því að till. liggja ekki fyrir um það, og n. hefir ekki tekið um það neina fullnaðarákvörðun. Og hinsvegar er von, að menn skirrist við að leggja á sig vinnu og láta prenta till., svo framarlega sem engar líkur eru til, að þær verði samþ.
Þá vil ég minnast á nokkrar till. á þskj. 118. Við hv. þm. Borgf. förum fram á, að bætt verði í 7. gr. nýjum lið, 4. lið, 90 þús. kr. til vaxtaborgunar af erlendum lánum. Þetta er sú 1½ milljón, sem tekin var hjá Hambrosbanka og ekki hafa verið áætlaðir vextir af, af því að það hangir í því orðalagi að heita bráðabirgðalán. Við kærðum okkur ekki um að tilgreina, hvaða lán þetta væri, heldur aðeins, að það væri erlent lán, sem svarar til 1½ milli. kr. með 6% vöxtum. Svo framarlega sem verður að greiða þessa upphæð á fjárhagstímabilinu, þá er það ekki annað en að blekkja sjálfan sig að taka hana ekki í fjárlög. Hér er því ekki um nýja fjárveitingu að ræða, heldur aðeins haldið við þá stefnu, sem annars er mikil áherzla lögð á, að gera fjárlögin sem réttasta mynd af því, sem landsreikningurinn muni á sínum tíma verða.
Næsta till. frá okkur, XX., er um aukna fjárveitingu til Fiskifélagsins. Við leggjum til, að hún verði aukin úr 80 þús. kr. upp í 85 þús. kr. Það lá fyrir erindi frá forseta Fiskifélagsins um væntanleg útgjöld félagsins, og eins og kunnugt er, verður atvmrh. að samþ. áætlun Fiskifélagsins, og má þess vegna segja, að hún fái nokkurskonar opinbera staðfestingu, og þá er frekari skuldbinding til að fara eftir henni. Forseti Fiskifélagsins mun hafa talað við n. um þetta og sagt, að minni upphæð en þessi mundi alls ekki nægja því, annars lenti það bara á einhverjum sjóði félagsins. Þetta tillag var að vísu hækkað nokkuð fyrirfram, en við álitum réttara að taka þá upphæð, sem nærri því virtist, sem greitt verður á þessa liði.
Þá er XXIII. till. Það lá fyrir erindi frá Kvenfélagasambandi Íslands um allmikinn styrk til starfsemi þess, talsvert hærri en styrk þann, sem við nú tekum upp, en við vildum ekki, að þessi starfsemi félagsins legðist niður, og leggjum því til, að konum landsins sé veitt þessi úrlausn. Það má vafalaust segja, að það sé erfitt fyrir þenna félagsskap að koma fyrirætlunum sínum fram, en okkur þótti rétt til að byrja með, að þessi félagsskapur sýndi, hvað mikinn þrótt hann hefði nú, en við teldum illa farið, ef þessi starfsemi félli niður.
Þá er XXVIII. till., sem er um það, að styrkurinn til Stórstúkunnar hækki úr 8 þús. kr. upp í 12 þús. kr. Þessi styrkbeiðni til Stórstúkunnar á erfiða sögu. Þessi styrkur hefir verið hækkaður hvað eftir annað, en síðan jafnan færður niður aftur. Stórstúkan skrifaði Alþingi og fór fram á 15 þús. kr. til starfs síns, og nú berum við fram hækkun til hennar, þannig að hún fái 12 þús. kr. Það hefir verið borið fram á móti þessum styrk, að það væri ekki rétt að veita styrk til þessarar starfsemi í bannlandi. Það getur verið, að þetta hafi haft við eitthvað að styðjast, meðan hér var algert bann, en það er öðru máli að gegna, þegar vínsala er leyfð eins og hér er nú. Ég hygg, að landsreikningurinn sýni m. a., að hér sé ekki svo lítil þörf fyrir bindindisstarfsemi, sem er mjög nauðsynleg og því full ástæða til, að Alþingi veiti Stórstúkunni styrk til starfsemi sinnar.
Loks er XXXII. till., sem við hv. þm. Borgf. berum fram, sem er í raun og veru mesta grundvallaratriðið af þeim till., sem bornar hafa verið fram. Við minntumst á hana í n., en meiri hl. n. var ófáanlegur til að taka hana upp, af hvaða ástæðum sem það var. Ég get annars ekki skilið, að nokkur þm. skuli geta verið á móti því, að Alþingi sé áskilinn óskoraður réttur til fjárveitinga. Annað er hér ekki farið fram á. Það á að koma ný grein í fjárlögin, sem tekur það fram, að allar gjaldaheimildirnar séu hámarksheimildir, svo framarlega sem ekki sé til önnur heimild, sem leyfir að greiða hærri upphæð.
Eins og hv. þm. er kunnugt, þarf ekki annað en að bera saman fjárlög síðustu ára og landsreikninga til að sjá, að umframgreiðslur fram yfir fjárlög eru miklar.
Hér er um tvo flokka að ræða. Annar flokkurinn eru þær greiðslur, sem fram skulu fara samkv. lögum eða konungsúrskurði og öðrum slíkum heimildum. Mjög skýr dæmi koma fram í þessu efni 1920 og 1921. Þá voru sett ný launalög án þess að taka tillit til fjárlaganna. Menn áætluðu líka, að dýrtíðaruppbót, sem þar var ákveðin, mundi verða tiltölulega lítil upphæð. En það fór svo, að öll launaupphæðin reiknaðist að verða miklu meiri en gert hafði verið ráð fyrir. Menn gerðu ráð fyrir, að þegar stríðinu lauk, mundi allt lækka skyndilega, og því var upphæðin áætluð svo lág, en reynslan varð sú, að dýrtíðin fór upp úr öllu valdi, svo að það varð að greiða miklu meira en þá lögboðnu upphæð.
Hinn flokkurinn eru þau gjöld, sem stj., sem hefir á hendi framkvæmd ríkisbúskaparins, tekur í sínar hendur. Nú fer hún þar langt fram úr því, sem heimild er til, þó að hún eigi þar ekkert að gera nema framkvæma vilja Alþingis. Þetta hefir tíðkazt, að ég hygg, nokkuð lengi, Nú er hér óðagot á öllu og naumur tími til að vinna nokkurt ærlegt verk, og ég hefi þess vegna ekki haft tíma til að taka þetta upp og sýna fram á ár frá ári, hvað stj. hefir gengið langt fram úr heimildum þingins í þessu efni.
Alþingi er auðvitað sá eini rétti aðili, sem á að veita fé úr ríkissjóði. Þess vegna verður þingið að kappkosta að fara svo nálægt áætlunum lögboðinna gjalda sem mögulegt er. Það geta auðvitað komið óvænt atvik, t. d. stórsóttir, sem berast til landsins, eða eitthvað þessháttar, sem enginn getur séð fyrir, og hafa í för með sér mikil útgjöld fyrir ríkissjóð.
Alþingi getur það eitt gert við þessum lið að vanda allar áætlanir sem allra bezt. En að því er snertir hinn liðinn, þá held ég, að reynsla síðustu ára hafi gefið þar svo sterka áminningu, að það er ómögulegt, svo framarlega sem þingið vill í þessu halda rétti sínum fyrir stj., annað en að gera alvarlegar ráðstafanir til að halda þessu æðsta valdi í sínum höndum, fjárveitingavaldinu. Það er enginn vafi, að þegar þingmenn fá umboð kjósenda, þá er þeim fyrst og fremst falið það, eins og á líka að vera skylda hvers þm. að rækja fyrst og fremst, og það er að fara rétt með fjárhaginn. Hvað stoðar það, þó að sé verið að reyna að hugsa um að spara, þegar fjárlagafrv. er hér til meðferðar og fjvn. er að hnitmiða og hnitmiða og skera niður 500–1000 kr. fjárstyrki, ef þeir, sem eiga að framkvæma vilja þingsins, skipta sér ekkert af því, hvað Alþingi vill, en fara eftir eigin höfði að meira eða minna leyti?
Reynsla undanfarinna ára sýnir, að stj., sem átti eingöngu að framkvæma vilja þingsins í þessu afarmikilsverða atriði, hefir tekið sér þar ákaflega mikil völd, og hefir hún sjálf gefið út skýrslu um það, hina merku bók „Verkin tala“, þar sem m. a. þau verk tala, að stj. hefir að miklu leyti, stundum að hálfu leyti og stundum að meira en hálfu leyti, tekið í sínar hendur og úr höndum Alþingis valdið til að veita fé til eins og annars. Ég býst við, að með þessa bók í höndum mætti koma með býsna margar upphæðir, sem sýna þetta og sanna. T. d. árið 1928 hefir stj. veitt umfram heimildir 356608 kr. til viðhalds og umbóta á þjóðvegum og til sýsluvega og bryggjugerða. Árið 1929 hefir hún veitt til nýrra vega, viðhalds og umbóta og til brúargerða 625786 kr. umfram heimildir. Heimildin var rúmlega 929 þús., og þegar umframgreiðslurnar eru 625 þús., er það nokkuð mikið vald, sem stj. hefir tekið sér þar. Á sumum liðum er það jafnvel svo, að stj. hefir þar haft meira fjárveitingavald en þingið. 1930 hefir þetta þó orðið mest, því að þar hefir umframeyðslan, virðist mér, orðið yfir 100%, þannig að stj. hefir tekið sér meira fjárveitingavald en þingið sjálft hefir haft.
Það er kunnugt, að samkv. 37. gr. stjórnarskrárinnar má ekki greiða fé úr ríkissjóði nema heimild sé til þess í fjárlögum eða fjáraukalögum, og ég býst við því, að hæstv. stj. ætli að skjóta sér undir það, að til þess, sem ekki er heimilt að greiða eftir fjárlögum, ætli hún að fá heimild í fjáraukalögum. En allir sjá, hvað heilbrigða braut er verið að ganga út á, ef stj. ætlar sér að neyta allra bragða til þess að koma fram sínum vilja. Það er því að öllu leyti heiðarlegt, að Alþingi segi stj. hreinskilningslega fyrirfram, úr hverju hún hefir að spila, og leyfi henni ekki að fara þar fram úr. Það er vitaskuld, að margt eða a. m. k. sumt, af því, sem hæstv. stj. hefir verið að framkvæma, er þarft og gott, eins og t. d. vegalagningar, en ég býst við því, að Alþingi hafi vitað það, þegar það sat yfir þessum málum og áætlaði þessa upphæð til þeirra, að það myndi vera þess umkomið að ráðstafa þeim tekjuafgangi, sem yrði vegna aukinna tekna ríkisins, og ég tel það sjálfsagt, að það sé þingið, sem eigi að ráðstafa slíku fé, en ekki stj.
En það er ekki aðeins, að það hafi verið eyðsla umfram, þannig að hæstv. stj. hafi leyft sér að veita 200 þús. kr. þar sem 100 þús. höfðu verið ákveðnar, heldur hefir hún einnig leyft sér að færa þetta til á ýmsan hátt. Það kemur jafnvel stundum fyrir hjá hæstv. stj., að vegur er byggður fyrir þrefalt hærri upphæð en ætlazt var til, og svo aftur annarsstaðar hafa ekki verið notaðar þær upphæðir, sem veittar voru. Og þá kastar nú fyrst tólfunum þegar sumsstaðar eru ekki notaðar veittar heimildir, en á öðrum stöðum aukið við gífurlegum fjárveitingum. Það er líka hægt að segja, að það sé ekki einungis til verklegra framkvæmda, sem hæstv. stj. hefir leyft sér að greiða umfram. Það má nefna lítið dæmi, ekki af því að það skipti neinu, hvað fjárhæðirnar snertir, heldur aðeins til þess að sýna hugsunarhátt stj. Það eru styrkir, sem veittir eru til þess að senda ýmsa menn utan, t. d. til þess að sitja þing o. fl. o. fl. Upphæð þá, sem til þessa var veitt, hefir stj. tvö og þrefaldað alveg eins og henni hefir sýnzt.
Þá má nefna kostnaðinn til ýmiskonar löggæzlu. Ef stj. álítur það nauðsynlegt að verja svona miklu fé til löggæzlu, þá væri henni sennilega mjög auðvelt að fá heimild hjá þinginu fyrir þessu fé, og það, að hún leitar ekki slíkrar heimildar, sýnir ljóslega, hve hún fyrirlítur þingviljann. Þá hefir stj., eins og við vitum, tekið sumt algerlega upp frá eigin brjósti, og vil ég þá nefna sem dæmi bókaútgáfuna. Það að gefa út stórar og dýrar bækur án minnstu heimildar á ríkissjóðs kostnað, gerir ekki nema hinn rangláti og illi ráðsmaður.
Ég skal svo ekki fara fyllri orðum um þetta, þar sem ég ætla ekki að fara að gera neinn eldhúsdag, en það er ómögulegt annað en að láta þetta framferði gjalda þess, sem það hefir unnið til, og þetta framferði hefir beinlínis knúið okkur til þess að bera fram slíka till. sem þá, er hér er nú fram komin, og ég á ennþá eftir að sjá gild rök á móti henni og sömuleiðis á ég eftir að sjá þá, sem treysta sér til þess að greiða atkv. á móti því, að farið verði eftir fjárlögunum. Það má ef til vill segja, að þetta sé dauður bókstafur, en ákvæði, sem hafa verið í lögum svo og svo lengi og verið hafa einungis dauður bókstafur, fá nokkurskonar aukinn kraft við það að verða endurnýjuð. Það myndi skapa aðhald að sjá eindreginn vilja þingsins, eins og kæmi fram í slíkri samþykkt. Um framkvæmd þessarar till. get ég vel búizt við því, að hún gæti orðið örðugleikum bundin. Við veltum því vandlega fyrir okkur, hvað till. eins og þessi færi fram á, sem ómögulegt væri, og við gátum ekki fundið neitt. Það mætti t. d. nefna það, að stundum þykir heppilegra, að vegarspotti sé framlengdur til þess að ná saman við annan veg, og það getur vel verið, og ekki ber það vott um annað en samvizkusemi að framkvæma jafnvel ekki svo lítið án heimildar. Það var sagt um Epaminondas, að hann hefði ekki einu sinni viljað skrökva í gamni, og það ber vott um samvizkusemi, ef stj. vildi fara svo vel með heimildirnar. En á hinn bóginn er aldrei hægt að ætla sér að gera ráð fyrir öllum möguleikum, sem lífið getur komið með, og þess vegna setjum við einskonar öryggis-„ventil“ á till., sem heimilar að fara fram úr ákvæðum hennar þar sem óvænt og nauðsynleg atvik ber að höndum; maður getur hugsað sér, að það komi eldgos eða einskonar móðuharðindi, sem geta gefið stj. heimild til að veita stórfé úr ríkissjóði til þess að létta af neyðinni í bráð. Ég býst ekki við, að nokkur stj. væri svo ístöðulítil, að hún myndi ekki gera slíkt í slíkum tilfellum, og hún yrði þá felld á því, ef Alþingi væri svo illa skipað, að það álíti slíkt hegningarvert. En við gerum ráð fyrir slíkum tilfellum með ákvæðum, sem við höfum sett í till. um það, að fjártökur úr ríkissjóði án heimildar þings skuli vera leyfilegar í sérstökum tilfellum, þegar bersýnileg nauðsyn er fyrir hendi. Einnig skal eftir till. heimilt að greiða, ef nauðsynlega þarf, meira en í lögunum stendur, t. d. nauðsynleg laun. Ég skal taka lítið dæmi, utanför ráðherra. Það er ekki lögboðið gjald, og ráðh. verður að eiga um það við sjálfan sig, hvenær hann telur nauðsyn til þess að fara utan og setja þá í svigum aftan við upphæðina, að hún sé áætluð. Og þesskonar liði verður að fela stj. að fara vel með; en ég sé samt ekkert athugavert við það út af fyrir sig, en með þessu er lýst yfir, að fjárlögin séu annars haldin út í yztu æsar eins og önnur lög.