04.04.1932
Neðri deild: 42. fundur, 45. löggjafarþing.
Sjá dálk 53 í B-deild Alþingistíðinda. (10)
1. mál, fjárlög 1933
Héðinn Valdimarsson:
Það gleður mig, að ræðum er útvarpað þennan eldhúsdag, og mér finnst, að það hljóti að gefa umr. dálítið annan svip heldur en eldhúsdagsumr. hafa áður haft, að svo margir af landsmönnum hafa tækifæri til að hlusta á þær. Það hefir verið venja á eldhúsdegi, að tínd hafa verið upp afrek eða afglöp stj., talað um, hverju hún hafi eytt o. s. frv.; það hefir verið svipaður tiltíningur og hjá hv. 2. þm. Skagf. nú. Mér finnst, að útvörpin umr. hljóti að breyta þeim í þá átt, að meira verði talað til kjósendanna. Hér er þm. og þingflokkunum gefið sérstakt tækifæri til þess að gera grein fyrir afstöðu sinni, skoðunum og stefnuskrá. Það er því ætlun mín að nota minn ræðutíma til að gera stuttlega grein fyrir starfi og stefnu Alþýðuflokksins og afstöðu hans gagnvart hinum flokkunum og stjórn landsins.
Það virðist svo oft sem hinir flokkarnir, a. m. k. sumir þm. þeirra, líti á okkur fjóra alþýðuflokksþm. sem einskonar milliflokkamenn til trafala á þinginu, sem ekki þurfi að taka tillit til. Þess er þá fyrst og fremst að geta, að við erum fulltrúar voldugrar alþjóðlegrar hreyfingar, sem er óðum að leggja undir sig heiminn. Sum lönd hefir hún þegar unnið, og í öðrum er hún að ná völdum. Við Alþýðuflokksmenn erum fulltrúar þessarar stefnu hér á Íslandi og erum sannfærðir um, að ekki líði mörg ár þangað til hún hefir sigrað hér sem annarsstaðar. Fyrir okkur er því um að ræða sameiginlega andstæðinga jafnaðarstefnunnar, þar sem hinir þingflokkarnir eru. Við viljum fyrst og fremst breyta því skipulagi, sem þjóðin býr nú við, en hinir flokkarnir báðir, sem hér hafa starfað undanfarandi ár, vilja halda því við. Í því liggur aðalmunurinn; andstöðuflokkar okkar jafnaðarmanna vilja ekki í neinum verulegum atriðum breyta ríkjandi þjóðskipulagi, eins og sést bezt á ummælum hæstv. dómsmrh., sem sumir hafa viljað telja sósíalista, en sem er ráðríkasti maðurinn í Framsóknarflokknum, þegar hann komst svo að orði í Tímanum einu sinni, að þegar jafnaðarmenn færu að koma stefnumálum sínum í framkvæmd, þá mundi Framsóknarflokkurinn taka höndum saman við íhaldsmenn. Og þetta hefir þegar sýnt sig.
En hvað er það þá fyrst og fremst, sem við jafnaðarmenn viljum gera? Við viljum koma á sameign og lýðræði. Þetta tvennt er meginkjarni þess, sem fyrir okkur vakir, og yfirleitt öllum jafnaðarmönnum víðsvegar um heim. Við viljum koma á félagsvinnu, þar sem hægt er að koma henni við, gera framleiðslutækin að almenningseign og skipta arði vinnunnar jafnt eftir þörfum manna og því starfi, sem hver leggur fram. Þetta er sú skipulagsbreyting, sem jafnaðarmenn berjast fyrir alstaðar í heiminum og sumstaðar er byrjað að framkvæma.
Að þessu er hægt að vinna á tvennam hátt á þinræðisgrundvelli: fyrst að undirbúa jarðveginn með því að koma fram ýmsum umbótum, og síðan, þegar jafnaðarmenn hafa nægilega mikið fylgi, koma á gagngerðri skipulagsbreytingu. Það er augljóst, að þegar kreppurnar eru í heiminum, eins og þeir, sem nú standa yfir og ekki sér fyrir endann á, og eflaust auka jafnaðarmönnum mikið fylgi, þá er hin mesta ástæða til að leita eftir og notfæra það skipulag, sem bezt er. Meðan allt leikur í lyndi, a. m. k. hjá hluta af þjóðinni, má segja, að hægt sé að draslast við hvaða skipulag sem er, en þegar kreppan sverfur að, þá neyðast menn til að taka upp hað bezta, sem þekkist.
Við jafnaðarmenn hér á landi höfum orðið að fara þá leið, að vekja athyli kjósenda á till. okkar og vinna þeim fylgi meðal almennings, þangað til þingmenn hinna flokkanna geta ekki annað en fylgt þeim fram, af hræðslu við að missa fylgi kjósendanna. Þannig höfum við haft áhrif bæði á „framsóknar“- og íhaldsmenn, og má nefna mörg mál því til sönnunar. Nægir að minna á, hvernig tekið var fyrst till. okkar í fátækramálunum; nú er svo komið, að ýmsir þm. úr andstöðuflokkunum bera fram að miklu leyti sömu till. sem felldar voru fyrir okkur fyrir fjórum árum, og sýnast þær ekki mæta harðri mótspyrnu.
Um nokkurt skeið virtist svo, að íhaldsflokkurinn væri hættulegasti andstæðingur Alþýðuflokksins, enda lenti þeim víðast saman, því þó jafnaðarstefnan eigi við jafnt í sveitum og kaupstöðum, þá nær hún fyrr fótfestu í bæjunum, þar sem hægra er að ná til fóksins, félagslíf meira og sameign því eðlilegri. Íhaldsstjórnirnar neyttu allra bragða til þess að halda niðri samtakahreyfingu verkamanna, sem stendur í sambandi við Alþýðuflokkinn, og var því sjálfsagt fyrir hann að berjast af allri orku gegn Íhaldsflokknum og gefa „Framsókn“ færi á að reyna sig um stund og koma fram þeim umbótum, sem hún gat fallizt á. Voru þá samþ. nokkur lög, sem til mikilla hagsbóta eru fyrir verkalýðinn. En það er óhætt að segja, að það var ekki nema á tveimur fyrstu stjórnarárum „framsóknar“-stjórnarinnar, sem verulegar umbætur fengust. Eftir þann tíma var hún orðin breytt á að vinna að umbótum með okkur jafnaðarmönnum, og þá ekki síður ýmsir af þm. hennar flokks utan af landi, og fóru þeir þá aftur að vinna með Íhaldsflokknum. Á þinginu 1930 var ekki hægt að segja annað en fullkomið samkomulag væri milli Framsóknarflokksins og Íhaldsflokksins, sem þá var farinn að kalla sig Sjálfstæðisflokk. Sýndi það sig m. a. í Íslandsbankamálinu. Og þrátt fyrir umtal íhaldsmanna um óhæfilega eyðslu stj., voru það einmitt þeir, sem gáfu henni verðtollinn. Þá kom sameiginlegt álit um skattamál frá hv. núv. 2. þm. Skagf., sem nú var að setjast hér niður frá því að skamma stj., og hv. 1. þm. N.-M. Fyrir okkur jafnaðarmenn, Sem fyrst og fremst vinnum að því að koma okkar stefnuskrármálum fram og efla okkar flokk. Til þess að hann geti svo fljótt sem auðið er tekið völdin í sínar hendur, var þá ekki um annað að gera en reyna aðrar leiðir, þegar svo var komið, að við fengum ekki lengur neinum umbótum fram komið með samvinnu við Framsókn. Við snérum okkur þá að því að vita, hvort ekki væri hægt að fá bætur á kjördæmaskipulaginu, til þess að við gætum komið aftur liðsterkari inn í þingið að afstöðnum kosningum. Því var það í ársbyrjun 1931, að Jón Baldvinsson, Kjartan Ólafsson og ég áttum tal við ríkisstj. um þetta mál, hvað Framsókn vildi í því gera að koma á réttlátu kjördæmaskipulagi. Það var þó ekki svo, að þetta mál væri nýtt hjá okkur, því það er Alþýðuflokkurinn, sem haldið hefir uppi merki réttlátara kosningafyrirkomulags frá því 1915, þegar hann setti á stefnuskrá sína að gera landið að einu kjördæmi, til þess að tryggja öllum landsmönnum jafnan rétt. Árið 1917 var borin fram á Alþingi þáltill. í þá átt af þáv. fulltrúa Alþýðuflokksins, Jörundi Brynjólfssyni, sem þá var ekki hlaupinn yfir í Framsóknarflokkinn, og voru þær felldar með öllum atkv. gegn tveimur. Á þinginu 1927 bar ég fram af hálfu Alþýðuflokksins frv. til stjskrbreytingar, sem fór fram á, að landið væri gert að einu kjördæmi og teknar upp hlutfallskosningar. Og þegar það frv. hafði verið svæft í n., bar ég fram brtt. við annað stjskrfrv., sem lá fyrir þinginu, um það, að leyfa skyldi a. m. k. hlutfallskosningar utan Reykjavíkur. Ef maður ber atkvgr. um þá brtt. saman við afstöðu flokkanna nú, sest greinilega, hvað þeir breytast mikið. Brtt. var felld hér í hv. d. með 20:3 atkv. Allir núv. Sjálfstæðisflokksþm., sem þá voru á þingi, greiddu atkv. á móti því, að hlutfallskosningar væru leyfðar í stjskr., en nú leggja þeir eins og menn vita mjög mikla áherzlu á að ákveða í stjskr., að viðhöfð skuli einhverskonar hlutfallskosning, að flokkarnir skuli fá þm. í réttu hlutfalli við kjósendatölu sína. Um sama leyti bar ég fram brtt. um, að allir skyldu fá kosningarrétt 21 árs að aldri, og var hún felld með 18:3 atkv. Nú hafa allir flokkar fallizt á þessa breyt., og sýnir það, eins og ég benti á áðan, hvernig till. okkar jafnaðarmanna eykst fylgi meðal þjóðarinnar, þangað til borgaralegu flokkarnir þora ekki annað en taka þær upp.
Árið 1930 bárum við fram þáltill. í SÞ. um að tryggja kjósendum jafnan rétt til áhrifa á skipun Alþingis hvar sem þeir búa á landinu. Talaði ég fyrir henni, en Jónas Jónsson og Jón Þorláksson báðir á móti. Kvað JónÞ hana vera svo „einstrengingslega“, að ekki væri hægt að samþykkja hana eins og hún væri. Það er því augljóst, að Sjálfstæðisflokkurinn á ekki þetta mál, þótt hann hafi nú gengið inn á það og horfið frá sinni fyrri skoðun. Meðan hann hafði von um að græða á hinni ranglátu kjördæmaskipun, í von um að ná í eitthvað af fámennu kjördæmunum, vildi hann halda í hana. Við vissum því ekki veturinn 1931, hvernig þm. Sjálfstæðisflokksins mundu taka þessu máli, gátum búizt við, að þeir stæðu enn á móti réttlátu kosningafyrirkomulagi. Fórum við þá, eins og áður er sagt, þrír jafnaðarmenn á fund stj. til að vita um, hvort nokkrar umbætur mundu fást á kjördæmaskipuninni með samþykki Framsóknarflokksins. Voru síðan þeir Jón Jónsson í Stóradal og hæstv. forsrh. kosnir í nefnd af hálfu þess flokks til þess að ræða málið. Þessu hefir að vísu verið mótmælt í Tímanum; gefst nú hæstv. forsrh. tækifæri til að mótmæla því einnig hér á Alþingi, og vænti ég, að hann geri það, ef hann þorir.
Ekki tókust samt neinir samningar um málið, enda gátu þessir tveir menn ekkert fullyrt um, hvort till. um breytingar á kjördæmaskipuninni gengju fram innan þeirra flokks, og við jafnaðarmenn, sem höfðum hreinan skjöld í þessu máli frá upphafi, gátum. ekki unað við annað en allir fengju jafnan atkvæðisrétt, a. m. k. gátum við ekki gengið að því að ná okkur í þingsæti á kostnað annars flokks með því að gera kjördæmaskipunina e. t. v. ennþá ranglátari en hún var.
Þegar þingið kom saman, bar hæstv. stj. fram frv. um breyt. á stjskr. til að afnema landskjörið. Þá kom í ljós, að samvinna gat orðið milli sjálfstæðismanna og jafnaðarmanna um þetta mál á þeim grundvelli, að kjósendatala hvers flokks skyldi ráða þingmannatölu hans. Afstaðan til tveggja annara mála á þessu þingi gerði það að verkum, að Framsóknarflokkurinn varð mjög skelkaður, því hann hugsaði, eða lét a. m. k. líta svo út, að bandalag væri komið á milli þessara tveggja flokka um tvö önnur mál. Annað þessara mála er Sogsvirkjunin, sem við jafnaðarmenn höfðum lengi barizt fyrir bæði í bæjarstj. og á þingi. Hitt var fjölgun þm. Reykjavíkur. Þá skeði þetta óvænta, að í stað þess að láta fara fram á venjulegan hátt þær almennu kosningar, sem stóðu fyrir dyrum, rýkur stj. upp til handa og fóta og rýfur þingið, ólöglega eins og öllum er kunnugt, með aðstoð konungs, og lætur síðan fram fara skyndikosningar. Hafði hún í frammi hinar mestu æsingar til þess að koma fólkinu úti um landið til að trúa því, að taka ætti af því réttinn til að eiga fulltrúa á Alþingi. Með þessum hætti tókst Framsókn að ná þeim þingmeirihluta, sem hún nú hefir, án þess þó að hafa nándar nærri tilsvarandi atkvæðatölu. Vegna hins rangláta kjördæmaskipulags fékk Framsóknarflokkurinn 21 þm., í stað þess að hann átti eftir atkvæðamagni sínu ekki að fá nema 13; Sjálfstæðisflokkurinn fékk 12 þm., í staðinn fyrir að hann átti að fá 16, Alþýðuflokkurinn 3, í staðinn fyrir 6, og kommúnistaflokkurinn engan, í staðinn fyrir einn. Ef kosningafyrirkomulagið og kjördæmaskipunin hefði verið í samræmi við mannréttinda- og lýðræðiskenningar nútímans, hefði því skipun Alþingis verið þannig eftir þessar kosningar, að Sjálfstæðisflokkurinn hefði haft 19 þingsæti, Framsóknarflokkurinn 15, Alpyðuflokkurinn 7 og kommúnistaflokkurinn einn.
Þó að Framsókn tækist að ná meiri hluta þingsætanna í skjóli hinna ranglátu kosningalaga, þá mátti flokkurinn vita fyrirfram, að hann gat ekki fengið meiri hluta í báðum deildum. Því veldur landskjörið, sem er í áttina til réttlátara skipulags, þrátt fyrir hið háa aldurstakmark. Það gerir það að verkum, að Framsóknarflokkurinn gat ekki fengið nema helming atkv. í Ed. Hefðu dálítið vitrari menn haft forustuna í Framsóknarflokknum, þá hefðu þeir hlotið að sjá það fyrir, að ómögulegt yrði að standa gegn réttlætiskröfu mikils meiri hluta þjóðarinnar. Það hlaut að enda þannig; að þegar stj. kæmi aftur með mál sín fyrir þingið, sem hún þarf að fá samþ., þá yrðu þau felld í Ed., þó þau kæmust gegnum Nd. Fjárveitingavaldið hlaut að verða notað sem svipa á líkan hátt og gert var sumstaðar í byrjun 19. aldarinnar, þegar barizt var um það, hvort almenningur ætti nokkru að fá að raða í raun og veru. Þetta hefir hæstv. stj. rekið sig á á því þingi, sem nú stendur yfir.
Ég er búinn að segja stuttlega frá því, að ég hygg, að sjálfstæðismenn hafi ekki fallizt á grundvallarstefnu okkar jafnaðarmanna í kjördæmaskipunarmálinu vegna þess, að þeim sé svo kær hugsjónin um jafnrétti og frelsi; það er síður en svo. Þeir gerðu það af því að þeir voru farnir að sjá, að þeirra flokkur tapaði á því að láta gamla fyrirkomulagið haldast. Þó hefði maður nú getað haldið, eftir framkomu þeirra á þinginu 1931, að þeir mundu halda áfram að berjast fyrir þessu mikla máli, réttlátum kosningum og jafnrétti borgaranna í þjóðfélaginu, hvar sem þeir búa á landinu, og að beir fylgdu yvi fram af nokkurri festu, m. a. með því að nota fjárveitingavaldið sem svipu á stj. og hennar flokk, láta hana ekki fá þá skatta, sem hún þarf, nema hún láti undan réttlætiskröfunum. En veilan hjá Sjálfstæðisflokknum kom fljótt í ljós; þeir ætluðu að vera bandamenn okkar í þessu máli, en einmitt á sumarþinginu brugðust þeir því á fleiri en einn hátt. Þeir gerðu samning við Framsókn um nefndarskipun, sem aðeins var til að draga allt á langinn, og þeir gafu hæstv. stj. verðtollinn eitt ár í viðbót; þess vegna situr hún enn róleg. Við jafnaðarmenn greiddum atkv. á móti fjárlögunum, á móti verðtollinum og á móti þessari nefndarskipun, þó við hinsvegar settum mann í n. frá okkur til þess að halda þar fram okkar stefnu. Nú er þetta kjördæmaskipunarmál komið þannig í eindaga, að það hlýtur á einhvern hátt að verða úr hví ráðið á næstu dögum. Við jafnaðarmenn munum standa við það, sem við höfum sagt við okkar kjósendur. Við heimtum jafnrétti bæði vegna okkar kjósenda og segna annara kjósenda í landinu Og við munum synja hvaða stj. sem er um peninga úr vösum almennings, ef ekki er látið að þeim óskum, sem flokksmenn okkar úti um allt land bera fram, hvort heldur sem Sjálfstæðisflokkurinn stendur með okkur eða bregzt eins og á sumarþinginu.
Það eru tvö mál, sem mikið veltur á í stjórnmálalífinu hér á landi á yfirstandandi tíma. Annað er kjördæmaskipunar- og stjskrmálið, hitt er kreppan, sem nú þjakar þjóðina, og er óhætt að segja, að það er hún, sem mest sverfur að í bili og sem menn almennt finna mest til enn sem komið er. En hinsvegar er það svo fyrir okkar dreifðu flokksmenn, að því aðeins geta þeir breytt sínum kjörum og bætt þau á þingræðislegan hátt, að þeir fái svo fljótt sem auðið er aðstöðu til að efla sinn flokk í þinginu, að þeir fái þar fleiri fulltrúa, til þess að berjast fyrir málum alþýðunnar. Rétturinn til að hafa áhrif á skipun þingsins er því í raun og veru eins mikils virði og rétturinn til þess að hafa brauð sér til framfæris.
Það hefir gengið svo á undanförnum árum, að í stóru kaupstöðunum hefir Sjálfstæðisflokkurinn nað til sín nokkrum hluta af verkalýðnum, þeim hlutanum, sem í nánustu sambandi stendur við atvinnurekendurna. Á seinustu árum er þetta mikið að breytast. Verkamennirnir sjá nú betur og betur, hvar þeir eiga að skipa sér í fylkingarnar, og safnast með félögum sínum undir merki Alþýðuflokksins. Í smákauptúnunum hefir hetta orðið nokkuð á annan veg. Framsóknarmenn hafa lagt sérstaka stund á að ná til sín verkamönnum þar og telja þeim trú um, að þeir sæju hag sínum bezt borgið með því að fylgja Framsóknarflokknum. Þeir hafa meira að segja gengið svo langt að finna upp sérstakt orðatiltæki í sambandi við kjördæmaskipunarmálið, til þess að geta í senn náð yfir kauptúnin og sveitirnar; þeir tala um „hinar dreifðu byggðir“ og sameiginlega hagsmuni þeirra, sem þeir telja sig bera fyrir brjósti. En það er fjarri því, að verkamenn kauptúnanna og efnaðir bændur hafi sameiginlega hagsmuni, eins og hefir sýnt sig. Ég skal aðeins nefna deilurnar á Blönduósi, á Hvammstanga og í Borgarnesi. Yfirleitt hafa þær deilur, sem orðið hafa í kauptúnunum, verið á milli framsóknarmanna og verkamanna. Og það hefir sýnt sig þar, sem framsóknarmenn hafa yfir atvinnufyrirtækjum að ráða, sem verkafólk þarf við, að þeir hafa verið engu betri en íhaldsmennirnir. Íhaldið og „Framsókn“ eru í því efni eins og tveir handleggir á sama líkama.
Eins er það, að það er ekki til eins mikilla hagsmuna fyrir neina eins og verkamennina í sjávarþorpum, ef hægt væri að koma kjördæmaskipuninni í það horf, að öll atkv. njóti sín. Tökum til dæmis staði eins og Hvammstanga, Sauðarkrók, Húsavík, Þingeyri, Flatey, Ólafsvík, Sand, tökum yfirleitt þá staði, þar sem verkamenn eru í minni hl. í kjördæmunum; atkv. þeirra koma að engum notum undir núverandi skipulagi, þeirra hagsmunir og þeirra stefna nýtur sín alls ekki. Ef aftur á móti landið væri allt gert að einu kjördæmi, eða aðstaða flokkanna jöfnuð með uppbótasætum, þá fengju þessir menn sína sameiginlegu fulltrúa, þá fengju þeir fyrst aðstöðu til að efla samfylkingu verkalýðsins með atkv. sínu.
Sama er að segja um jafnaðarmenn í sveitunum; þeir eru að vísu ekki margir enn, en þeim fer óðum fjölgandi. Þeir eru dreifðir innan um framsóknarmenn og íhaldsmenn, og þar af leiðandi hafa atkv. þeirra ekkert gildi fyrir þeirra flokk. þau voru notuð af Framsóknarflokknum meðan hann var að komast til valda, hann fékk léð atkv. þessara manna til að fella sameiginlegan andstæðing; á annan hátt gátu þau engin áhrif haft. Væri landið eitt kjördæmi, mundu þessi atkv. einnig ná sínum áhrifum þar, sem þau eiga heima. En meðan núv. kjördæmaskipun helzt, vil ég ráðleggja öllum, sem jafnaðarstefnunni fylgja, en sem að undanförnu hafa kosið með annaðhvort Framsókn eða Sjálfstæðisflokknum, vegna þess að atkv. þeirra hefðu að öðrum kosti orðið áhrifalaus, að kjósa framvegis frambjóðendur hvorugs þessa flokks. Jafnaðarmenn eiga aðeins að kjósa sína eigin menn, svo komi fram hvað liðsterkir við erum, því það megum við vita, að hvor hinna flokkanna sem ofan á verður, mun berjast gegn okkur alþýðuflokksmönnum. Eina leiðin til að koma á því skipulagi, að öllum geti liðið vel, er því sú, að alþýðan skipi sér óskipt í sinn eiginn stjórnmálaflokk, Alþýðuflokkinn.
Ég ætla þá að víkja nokkrum orðum að framkvæmdum síðustu ára, hvernig afstaða okkar jafnaðarmanna hefir verið og er til þeirra.
Eins og ég gat um áðan, komum við fram nokkrum lögum, sem til umbóta horfðu, með hjálp framsóknarstj. á tveimur fyrstu árunum, sem hún sat við völd; má þar til dæmis nefna lög um verkamannabústaði í bæjum, lög um slysatryggingar og lög um ríkisverksmiðjur til síldarbræðslu o. fl. En þegar kom fram á árið 1930, varð sýnilegt, að Framsóknarflokkurinn vildi ekki gera meira en hann var búinn í þessa átt. Þó höfðum við jafnaðarmenn mikið hjálpað framsóknarmönnum, stj. þeirra lifði beinlínis á hlutleysi okkar fyrstu árin, og það geta þeir aldrei fullþakkað okkur, því á þeim tíma tryggðu þeir á ýmsan hátt aðstöðu sína til áhrifa og valda í landinu. Í annan stað hjálpuðum við framsóknarmönnum til þess að koma fram ýmiskonar umbótum fyrir landbúnaðinn. En það vil ég taka fram, að ef við jafnaðarmenn hefðum haft völdin hér á landi, hefðum við gert þau lög allt öðruvísi úr garði heldur en framsóknarmenn gerðu. Við komum fram með okkar gagnrýni við þau, en þegar til úrslita kom, var ekki um annað að ræða en annaðhvort að samþykkja þau í sviðaðri mynd og framsóknarmenn vildu, eða þá að bændurnir fengju engar umbætur. Það, sem við höfum að athuga við jarðabótastyrkinn og aðrar styrkveitingar til bænda, allar vegagerðirnar og símalagningarnar úti um landið o. s. frv., er fyrst og fremst það, að ekkert skipulag hefir verið á neinu af þessu. Við álítum, að það sé eins nauðsynlegt fyrir almenning og ríkisstj. að hafa skipulag á öllum framkvæmdum úti um sveitir landsins eins og það er nauðsynlegt fyrir Reykjavík og aðra kaupstaði, að þeir séu byggðir upp eftir föstu skipulagi, eins og ákveðið hefir verið með lögum. Það sýnir sig bezt nú í kreppunni, hvað allar framkvæmdirnar koma bændum að litlu liði. Það hefir sýnt sig síðan farið var að nota vélar við búskapinn, að nýtízkutæki og vinnuaðferðir njóta sín ekki nema þar, sem fjölmenni er og hægt að hafa mikla yfirferð. Það er því mjög vafasamt, hvort búskapur á dreifðum býlum getur borið sig í framtíðinni. Það, sem við eigum að hugsa um, er ekki það, að hafa fólk á hverju einasta býli í landinu, heldur hitt, að fólkinu í sveitunum geti liðið sem bezt. Hinn beini styrkur, sem bændur hafa fengið til að bæta jarðir sínar, kemur ekki næstu kynslóð í sveitunum að því gagni, sem hann hefði átt að gera, því að í venjulegu árferði hækka jarðirnar í verði sem umbótunum svarar. Næstu ábúendur jarðanna verða að kaupa þær fyrir hærra verð og eru þar af leiðandi ekkert betur settir heldur en þeir, sem á þeim bjuggu áður en umbæturnar voru gerðar. Þetta stafar af því, að ekki hefir verið tekin upp sú regla, að allt land sé almenningseign. Það fé, sem ríkissjóður leggur til að styrkja landbúnaðinn, verður að nota á þeim stöðum, sem framtíðarbúskapur hlýtur að bera sig, en það er einkum þar, sem skilyrðin eru bezt í nánd við kaupstaðina; en í þess stað hefir því verið dreift út um allt.
Af öllu þessu skipulagsleysi á þeim framkvæmdum, sem ríkið hefir látið gera eða veitt styrk til, stafar það, að það fé, sem til þeirra hefir verið varið, kemur ekki að eins miklu gagni og átt hefði að vera, og að framkvæmdirnar eru ekki sú vörn í kreppunni, sem hæstv. forsrh. talar oft um.
Framsóknarflokksmenn úti um land segja, að Alþýðuflokkurinn hafi ekki sameiginlega hagsmuni með bændum. Reyna þeir að sýna bændum fram á það, að verkamenn séu fjandmenn þeirra, með því að þeir heimti hækkað kaupgjald. Að vísu vilja verkamenn hafa fullt kaup, en það er líka hagur fyrir bændur, að markaður sé í bæjunum fyrir afurðir þeirra, og auk þess er minnstur hluti af verkakaupi því, sem greitt er hér á landi, úr vasa bændanna.
Þótt svo sýnist í fljótu bili, sem mótsetningar séu milli hagsmuna verkamanna og bændastétta, þá eru þær ekki til. Verkamenn hafa hag af því, að búið sé svo um bændur, að þeir þurfi ekki að þyrpast í kaupstaðina. Þegar harðnar í ári, fer fjarri því, að menn þyrpist úr kaupstöðunum í sveitirnar, eins og hæstv. ráðh. sagði, heldur er það öfugt. Þegar atvinna verkamanna hefir minnkað við þennan fólksstraum úr sveitunum, hafa þeir lítt reynt að verja sig, en bezta vörn þeirra er sú, að hjálpa bændum til að búa betur um sig í sveitunum en nú er, t. d. með því að láta ungt fólk komast að nýbýlum. Framsóknarfl. hefir lítið sinnt þessu nýbýlamáli, en jafnaðarmenn hafa lagt hina mestu áherzlu á það.
Á þinginu 1931 var það komið fram, sem við jafnaðarmenn höfðum spáð, að kreppa myndi leggjast yfir landið. Í ársbyrjun 1930 vildum við gera ráðstafanir til að verjast þessari kreppu og búa ríkissjóð undir hana með frv. um jöfnunarsjóð ríkisins. Var það ætlunin að taka undan tekjuafgang frá góðu árunum og neyta hans aftur á vondu árunum. En þetta náði ekki fram að ganga, og það undarlega gerðist, að sjálfstæðismenn, sem oft hafa talað um mögru og feitu kýrnar og það, að ekki megi eyða öllu í góðærunum, gengu með Framsókn á móti frv. Sest af þessu, hvernig Sjálfstæðisflokkurinn, þótt hann tali fagurt, myndi breyta, ef hann hefði völdin.
Eitt af því, sem við jafnaðarmenn unnum að með Framsókn, var síldareinkasalan. Var það þó ekki sú síldareinkasala, sem við vildum, er komst á, því að hæstv. dómsmrh. samdi fyrir norðan við Einar Olgeirsson og aðra um fyrirkomulag á þessari stofnun, sem gaf Einari framkvæmdarstjórastöðu og Framsókn mikil völd í einkasölunni. Þó vildum við heldur hafa þetta fyrirkomulag en ekkert skipulag. Hafði það sýnt sig áður, að mörg hundruð manna komu kauplausir frá síldveiðum á haustin, og útgerðin virtist lítið græða, og voru allir sammála um það, að þessu þyrfti að breyta. Síldareinkasalan gekk vel í 2 ár, en 3. árið, kreppuárið, gekk auðvitað illa fyrir henni, eins og um aðra atvinnuvegi landsins. Salan gekk þá tregt, alveg eins og varð annarsstaðar, t. d. í Noregi og Skotlandi. Er ekkert sérstakt við því að segja, þótt illa hafi gengið, þótt það hefði auðvitað mátt ganga betur. — Þá varð sú breyting, að Alþýðuflokkurinn komst í meiri hl. í stj. síldareinkasölunnar. Gat ekki verið áfram sama fyrirkomulag og áður, heldur varð að láta þá raða, sem koma mest við atvinnureksturinn, sjómenn og útgerðarmenn. Sýndi það sig við kosningarnar, að jafnaðarmenn höfðu öll atkv. sjómanna og nægilega mörg frá útgerðarmönnum, til þess að hafa meiri hl. Var haldinn fundur um haustið, sem átti aðeins að vera undirbúningsfundur, en þá stofnun niður með bráðabirgðalögum. Var þetta einstæð ósvífni. Þrem mánuðum áður hafði verið gerð ný skipun á síldareinkasölunni. og þegar það sýnir sig, að Alþýðuflokkurinn verður í meiri hl. í stj. hennar, leggur forsrh. hana niður. Þá var heldur ekki nauðsynlegt að kveðja sérstaka menn í skilanefnd. Var auðvitað sjálfsagt að láta hina löglega kosnu stj. skila af sér síldareinkasölunni eins og hún var, ef ekki var hægt að halda henni áfram. Sýnir sig hér vinsemd Framsóknar við Alþýðuflokkinn, þegar honum gefst færi á að koma í framkvæmd einn af stefnuskrármálum sínum. Jafnvel nú, þegar allir vegir virðast lokaðir, er Framsókn hrædd við að láta jafnaðarmenn fá hlutdeild í stj. síldareinkasölunnar. Er því ekki hægt að segja, að Framsókn reyni í síldarútgerð og síldarsölumálum að hæna að sér verkafólk og smáútvegsmenn, sem höfðu traust á pólitík jafnaðarmanna gagnvart síldareinkasölunni. Nú sest í vor, þegar búið er að afnema einkasöluna, hvernig fer um hag smáútvegsmanna og laun verkamanna, þó að Kveldúlfur og slík félög græði auðvitað. En svo mikið vill Framsókn vinna til, að Alþýðuflokkurinn fái ekki yfirhöndina í þessum atvinnuvegi.
Þá má geta þess, að Samband ísl. samvinnufélaga og kaupfélögin hafa gert margt nýtilegt til þess að koma lagi á afurðasölu bænda og hafa að vísu framsóknarm. víðast stjórnað þeim samtökum, en jafnaðarmenn hafa hvarvetna verið í fremstu fylkingarröð.
En nú býr ekki meira en helmingur landsmanna í sveitum, og sjávarútvegurinn er það, sem menning okkar byggist aðallega á. Því er ekki minna um það vert, að fiskur og sjávarafurðir seljist vel en afurðir landbúnaðarins. Var það því hlutverk sanngjarnrar stj. að koma á slíku fyrirkomulagi á fisksölunni, að framleiðendur um allt land gætu fengið það verð fyrir fisk sinn, er þeim bæri.
En sala þessara afurða hefir verið í meira lagi léleg. Tvö félög hafa haft hana á hendi og notað aðstöðu sína og sambönd erlendis til þess að selja fyrst og fremst sínar vörur, þótt smáútvegsmenn yrðu að sitja á hakanum, Kveldúlfur og Alliance.
En þó að Framsókn hafi ekkert gert til þess að koma á einkasölu á fiski, hefði mátt búast við, eftir ár eins og 1931, að hún hefði komið einhverju skárra fyrirkomulagi á fisksöluna. Þess vegna bárum við jafnaðarmenn fram þá spurningu snemma á þingi, hvort Framsókn hugsaði sér að vinna að bættri fisksölu. En hún ætlar auðsjáanlega ekkert að gera til þess. Henni er alveg sama um sjávarútveginn. Mætti benda á 2 atriði, er snerta verstaðina úti um land; í fyrsta lagi það, hvernig Framsókn kom þar fram viðvíkjandi ísfiskssölunni. Hún hefir að vísu ekki unnið gegn ísfisksölunni, ýmsir þm. hennar fygldu jafnaðarmönnum í dragnótamálinu, til þess að hjálpa mönnum til að geta veitt kola. En hún hefir ekki gert það, sem henni bar og hún hafði heimild til eftir l. um ísfisksölu frá síðasta þingi.
Annað atriðið er það, hvaða ráðstafanir Framsókn hefir gert til þess að mæta kreppunni. Hvaða ráðstafanir hefir hún gert til þess að bæta fyrir sjávarútveginum? Hún hefir ekkert gert til þess að bæta sölu fiskjar. Það eina, sem hægt er að benda á í þessa átt, er frv. frá landbn., er hafði samhljóða fylgi sjálfstæðismanna og Framsóknar, um gjaldfrest handa þeim, sem eru svo efnaðir, að þeir eigi fyrir skuldum sínum. Ef bæta skal úr þessu þjóðarmeini, ætti auðvitað helzt að gera það hjá heim, sem verst eru stæðir og skulda meira en þeir eiga. Við jafnaðarmenn höfum bent á það, að bændur hafa ekki mesta þörf fyrir þessa ívilnun, heldur eru það skattar og vextir, sem þjaka þá harðast, en þar hafa þeir enga ívilnun fengið. Eins væri þess full þörf að greiða fyrir hinum mörgu mönnum úti um land, er sjávarútveg stunda, en það hefir heldur ekki verið gert. Má ekki hafa það svo áfram, að mikill hluti af framleiðendununi hagi reikningum sínum þannig, að þeir eigi ekki fyrir skuldum. Verður annaðhvort að gera slík fyrirtæki upp og mynda ný félög eða gefa þeim alveg eftir hluta af skuldinni. Og fyrir verkalýðinn er ekkert gert. Hann á að fá að deyja út. Hygg ég, að kreppan sýni okkur hér sem í öðrum löndum, að við getum ekki látið okkur nægja það, sem hæstv. fjmrh. sagði fyrir skemmstu að um kreppurnar væri eins og um vindana, enginn vissi, hvaðan þeir kæmu né hvert þeir færu, og að ekkert væri við heim að gera annað en sitja auðum höndum og færa niður verkalaunin. Á einmitt á slíkum tímum að breyta til og skipuleggja þjóðfélagið. Jafnaðarmenn í öðrum löndum vinna að því að koma undir félagsumráð miklu af framleiðslutækjunum. Hér á landi liggur fyrir okkur að gera það sama, t. d. með útgerð. Hlýtur hver stjórnmálaflokkur, sem hugsar um það, að fólkið hafi það sem bezt, að koma með ráð og uppástungur til þess að nýta betur sjávarútveg og búskap en verið hefir. Jafnaðarmenn kenna, að stofna verði í landbúnaðinum til samyrkjubyggða, þar sem menn eigi saman t. d. rekstrartæki, og að eins eigi í útveginum að koma á félagsskap meðal þeirra, sem að honum vinna um sameign og rekstur, en það gæti t. d. átt við um mikinn hluta togaraflotans. Við jafnaðarmenn myndum, ef við værum við stjórn, óska þess að koma atvinnuvegunum í slíkt horf. Hefi ég bent á, hvernig Framsókn hefir snúizt við málum okkar jafnaðarmanna. Það mál, sem er verkamönnum hér á landi hjartfólgnast, atvinnubótamálið, hefir hún látið sig litlu skipta. Erlendis er það áltin skylda þjóðfélagsins að sjá fyrir þeim, sem enga atvinnu hafa, með atvinnuleysisstyrkjum. Er það skoðað svo þar, sem þeir, er ráða yfir framleiðslustækjunum, verði að bera ábyrgð á því, að verkamenn hafi eitthvað til lífsins, á meðan verkamenn sjálfir ráða ekki yfir framleiðslunni. En hér hefir till. okkar um atvinnuleysisstyrk aldrei átt hylli að fagna, og aldrei hefir fengizt viðurkenning fyrir því, að atvinnuleysisstyrkur væri annað en sveitarstyrkur. Á síðasta þingi komum við með till. um þetta, og var þar samþ. að veita dálítinn atvinnubótastyrk, en þótt þessa styrks hafi verið krafizt í vetur, hefir gengið treglega að fá hann. Það er eins og hæstv. stj. haldi, að ekkert atvinnuleysi muni verða 1932. Gerir hún engar ráðstafanir núna í fjál.frv. í þessu efni. Virðist þetta nokkuð langt gengið, því að enda þótt hæstv. stj. telji sig fulltrúa efnaðra bænda landsins, getur hún ekki komizt hjá því að hugsa eitthvað um verkalýðinn og þarfir hans. — En nú er tími minn á enda, og vil ég ljúka máli mínu með því að segja fáein orð til flokksbræðra minna, sem hlusta úti um landið. Það má búast við nýjum kosningum í vor, því að vel má gera ráð fyrir, að þing verði rofið, ef felld verða fjárl. eða tekjuaukafrv., sem stj. þarf að fá samþ., en fær ekki hjá hinum flokkunum, sérstaklega vegna kjördæmaskipunarmálsins, nema íhaldið bili enn einu sinni á „réttlætismálinu“. Við jafnaðarmenn höldum fast við kröfuna um breytta kjördæmaskipun, vegna þess, að við alitum það nauðsynlegt skref tjl þess að auka mátt þingsins. Hafa verkamenn sýnt mátt samtakanna í verkalýðsfélögunum, og geta þeir sýnt hann eins nú, með því að fylgja fast fram þessu máli. Ef þing verður ekki rofið af því að fjárl. verði felld, þá má samt búast við kosningum, ef stjórnarskrárhreyfing skyldi verða. Vil ég skora á alla, sem á hlusta úti um land, að vera nú viðbúnir kosningunum og játa ekki dreifast til Framsóknarflokksins, Sjálfstæðisflokksins eða sprengingaflokks þess, sem nefnir sig kommúnista. Verða allir að standa saman í þessu máli. Vil ég sérstaklega skora á þá, sem mest veltur á, en það eru þeir, sem lifa í smákauptúnunum.