04.04.1932
Efri deild: 42. fundur, 45. löggjafarþing.
Sjá dálk 1459 í C-deild Alþingistíðinda. (11245)
37. mál, stjórnarskipunarlög
Fors.- og atvmrh. (Tryggvi Þórhallsson):
Það væri freistandi við þetta tækifæri, þegar háð er umr. um stjórnarskrármálið, og þá sérstaklega kjördæmamálið, þannig, að henni er útvarpað, og því væntanlega allmikill hluti þjóðarinnar, einnig utan Rvíkur, getur hlýtt á umr., að rekja nokkuð náið sögu kjördæmamálsins á Íslandi. Fyrst og fremst þróunina í þeim efnum undanfarna áratugi, en því næst og einkum hin síðustu tíðindi, hina síðustu sögu, sem einmitt nú um þetta leyti er ársgömul.
Ég verð þó að stilla mig um þetta að mestu, því að fyrst er þess að geta, að umr.tíminn í útvarpi er mjög takmarkaður. Í annan stað mun yfirlit yfir sögu kjördæmamálsins hér á landi fylgja nál. okkar framsóknarmanna í mþn., og loks eru hinir síðustu atburðir í fersku minni.
Ég vil þó aðeins minna á, að á Alþ. 1930 fluttu fulltrúar jafnaðarmanna till. um það, að haga kjördæmaskipuninni í aðalatriðum á þessum hinum sama grundvelli, sem nú er lagt til í þessu stjórnarskrárfrv., sem flutt er af formönnum beggja andstöðufl. stj., hv. 1. og 2. landsk. Við umr. um þessa till. talaði hinn sami hv. 1. landsk. af hálfu flokks síns — sem þá hét Íhaldsflokkur. Hann lýsti yfir því þá, að hann væri alveg á móti þessu. Hann fór um þessa till. mjög hörðum orðum. Hann áleit hana einstrengingslega. Talaði hann um þessa kröfu, sem ómögulegt væri að fullnægja. Og loks lýsti hann yfir því, að hann gæti ekki greitt till. atkv. En ári síðar — tæpu ári síðar — gengur þessi sami hv. þm., 1. landsk., til samninga við jafnaðarmenn um að leysa málið einmitt á þessum sama grundvelli, sem hann mótmælti svo eindregið og afdráttarlaust 1930.
Ég mun ekki fara út í einstök atriði þess samkomulags milli jafnaðarm. og sjálfstæðism., sem þeir nú kalla sig, um lausn kjördæmamálsins. Ég minni aðeins á, að við þær kosningar, sem fram fóru síðastl. vor, hafði þetta mál mikil áhrif. Úrslit þeirra kosninga urðu þau, að Framsóknarfl. jók fylgi sitt til stórra muna og þm.tölu. Hafði flokkurinn þó farið með stj. landsins samfleytt í fjögur ár, og er það undantekningarlítil regla, að stjórnarfl. tapi kjörfylgi. Var þá yfir dunin hin harðasta verzlunarkreppa og harðæri um alla afkomu almennings, og það er nálega undantekningarlaus regla, að stjórnarfl. tapa fylgi, er svo ber að höndum. En Framsóknarfl. bætti við sig fleiri atkv. en nokkru sinni áður. Ég er ekki í vafa um, hvað olli. Það var andstaða þjóðarinnar gegn þessum samningum sjálfstæðis- og jafnaðarmanna um að leysa kjördæmamálið á þessum einstrengingslega grundvelli, sem hv. 1. landsk. — nú form. Sjálfstæðisfl. — kallaði svo einu einasta ári áður. Það var andstaðan gegn sambræðslu sócialismans og íhaldsins í landinu um að leysa kjördæmamálið á þeim grundvelli, sem sjálfur form. Íhaldsfl. lýsti yfir, að hann greiddi atkv. á móti einn einasta ári áður. Og þó er það vitað, að eigi lítill hluti kjósenda úti um landið, og það allmargir, sem enn við síðustu kosningar kusu frambjóðendur Sjálfstæðisfl., þeir vildu ekki trúa þessu sambandi jafnaðarmanna og sjálfstæðismanna um lausn kjördæmamálsins. Ég er viss um, að þar sem það nú er komið fram, að það, sem við framsóknarmenn sögðum þá um sambræðslu þessara flokka, Sjálfstæðisfl. og
Jafnaðarmfl., í kjördæmamálinu, var satt, — að sjálfstæðism. voru þá reiðubúnir til að afnema öll gömlu kjördæmin, eins og þeir líka hafa lýst yfir því í kjördæman., að þeir geti enn fallizt á að afnema öll gömlu kjördæmin, þó að önnur sé nú aðaltill. þeirra. Ég er viss um, að enn meiri og stórfelldari aukning atkv. fyrir Framsóknarfl. flýtur í kjölfar þeirrar þekkingar, sem landslýðurinn hefir fengið og mun fá um málið. Ég er sannfærður um, að mikill meiri hl. íslenzku þjóðarinnar vill ekki leysa kjördæmamálið á þessum grundvelli, sem enn sameinar sjálfstæðism. og jafnaðarm. á yfirborðinu og sem er eina atriðið í stjskrfrv. Meiri hl. kjósenda er sammála þeim skoðunum, sem form. Íhaldsfl. á Alþ. 1930 lét í ljós um þetta einstrengingslega fyrirkomulag.
Nú flytur hv. núv. form. Sjálfstæðisfl. stjórnarskrárbreyt. um, að „eina atriðið, sem öllu ráði í málunum“, sé það, að hver þingflokkur fái alþm. í hlutfalli við tölu kjósenda. En 1930 (Alþt. D. 312) segir þessi sami hv. þm. orðrétt, að þetta, einmitt um þingflokkana, eigi „engan veginn að vera eina atriðið, sem öllu ráði í málinu“.
Meiri hl. þjóðarinnar hefir vissulega ekki breytt svona algerlega um skoðun eins og hv. form. Sjálfstæðisfl. Nýkomnar ályktanir, jafnvel úr þeim kjördæmum, þar sem Sjálfstæðisfl. hefir meiri hl., sýna þetta. En það myndi sýna sig enn betur við nýjar kosningar.
Það varð að ráði á sumarþinginu, að sett yrði mþn. í kjördæmamálið. Ég hygg, að það hafi verið mjög vel ráðið. Fulltrúar, flokkanna hafa þar haft tækifæri til að athuga þetta vandasama og afleiðingaríka mál. Og þjóðin hefir fengið og fær enn betur tækifæri til þess að átta sig á málinu. Með þessu hefir það áunnizt, sem var allra fyrst krafa okkar framsóknarmanna í fyrra, að endir yrði ekki bundinn á þetta mál í skyndi. Ég er ennfremur mjög ánægður yfir skipun og vinnu mþn. vegna þess, að ég er sannfærður um, að sem fyllst fræðsla og athugun verður til þess að styðja stórlega þann málstað, sem við framsóknarmenn höfum borið fram í þessu máli, hvort heldur litið er til reynslu og aðgerða annara þjóða í þessu efni, eða þá ef gaumgæfilega er athuguð öll aðstaða okkar Íslendinga sjálfra.
Skal ég þá ljúka þessum inngangsorðum og bera fram nokkurt yfirlit um það, sem rannsóknin í mþn. leiðir í ljós um reynslu og aðgerðir annara þjóða.
Í nál. því, sem hv. fulltrúar Sjálfstæðisfl. í kjördæman. hafa birt, er nokkurt yfirlit um skipun kosningalaga í ýmsum löndum, og eru dregnar af því yfirliti nokkrar ályktanir. Ég hefi ekki leitað eftir því sérstaklega, hvort rétt er þarna með farið um öll einstök atriði. — Það skiptir minna máli, en hitt skiptir verulegu máli, að í þessu yfirliti er hálfsögð saga, og því verða ályktanirnar, sem af henni eru dregnar, rangar.
Það er að vísu rétt, að finna má þess greinileg dæmi utan úr heiminum, að kosningum til þjóðsamkundunnar sé svo háttað eins og hv. jafnaðarm. og sjálfstæðism. bera fram till. um í þessu stjskrfrv., þ. e. að höfðatalan sé alráðandi og þm. úthlutist flokkunum eingöngu með tilliti til höfðatölunnar og einskis annars. Þýzkaland er Gósenland þessa skipulags. Höfðatölureglan er þar færð út í yztu æsar með öllum þeim afleiðingum, sem því fylgja. Þýzkaland fékk sína stjórnarskrá upp úr byltingu. Það liggur ekki löng og farsæi þróun að baki hinni þýzku stjórnarskrá. Þar liggur bylting á bak við. Og um velflestar stjórnarskrár þeirra landa, sem tekið hafa upp höfðatöluregluna, meira eða minna einhliða útfærða, er það að segja, að þær eru meira og minna mótaðar af þeirri byltingar- og umrótsöldu, sem gekk yfir Norðurálfuna samhliða heimsstyrjaldarlokunum og í kjölfar hennar.
Mörg þeirra ríkja — flestra smáríkja —, sem nefnd eru nýríki, eru beint risin upp úr rústum styrjaldarinnar og byltingarinnar. Önnur, t. d. Norðurlöndin, eru nágrannaríki þeirra, og flóðalda byltinganna hefir sett sinn svip á stjórnarskrár þessara landa.
Og þó vantar mikið á, að það sé svo jafnvel í þessum löndum allflestum, að höfðatölureglan sé látin ráða einhliða, svo ég nefni t. d. þau löndin, sem standa okkur allra næst. Í Noregi er „bændagreinin“ svonefnda í stjórnarskránni. Í henni hafa bændurnir, jafnhliða því, að þeir létu undan borgurunum í bili, sett það tryggingarákvæði fyrir framtíðina, að bændakjördæmin ráði jafnan yfir miklum meiri hl. þingfulltrúanna. Í Noregi er það ennfremur svo, að innan kjördæmanna er 4–6-faldur munur um rétt kjósendanna til þm.kosninga.
Í Danmörku er það svo, eins og yfirleitt víðar, að höfuðborgin á ekki sama rétt til uppbótarþm. eins og héruðin utan höfuðstaðarins. Auk þess er það svo, að þessar kosningar gilda aðeins um aðra deild þjóðsamkundunnar. Við hlið þessarar d., neðri málstofu, sem oft er kölluð, er önnur d., efri málstofa eða landsþing eða óðalsþing, sem er kosið til allt öðruvísi, en hefir meiri og minni áhrif og vald.
Landsþingið danska hefir t. d. geysimikið vald, þótt ekki sé alveg eins mikið og fólksþingið. Í landsþ. er annar meiri hl. en í fólksþinginu. Svipað er ástandið í velflestum öðrum löndum, með ýmsum sviphreyfingum.
Sannleikurinn er því sá, að jafnvel í þessum löndum, sem hv. sjálfstæðism. vitna til, er svipurinn yfirleitt alls ekki sá, að sú grundvallarregla, sem þeir nú vilja lögleiða í stjórnarskrá Íslendinga, sé viðurkennd. Aðstaðan er öll önnur. Í þeim löndum, þar sem stjórnarskráin er hrein byltingarstjórnarskrá, sem kalla mætti, má finna dæmi um þetta. En yfirleitt er það svo, að jafnvel í þessum löndum, sem hv. sjálfstæðism. vitna svo mjög til, eru það ýms atriði, sem einmitt hindra það, að höfðatölureglan njóti sín til fulls, eins og nú er samkomulag um milli jafnaðar- og sjálfstæðismanna hér með flutningi þessa frv. Og svo koma öll hin löndin, sem eiga hina löngu þróun að baki um skipun kosninga og þjóðþinga, hina löngu sögu og farsælu reynslu af þingræðisfyrirkomulaginu. Löndin, sem ekki hafa byltingastjórnarskrár upp úr heimsstyrjöldinni, heldur byggja á lengri sögu og traustara grundvelli.
Það er fyrst og fremst allur hinn enski heimur, og er England þar í broddi fylkingar, sjálft móðurland þingræðisins. Þá er það Frakkland, sem á næstlengsta og merkasta sögu að baki í þessu efni. Þá er það voldugasta heimsríkið, Bandaríkin í Norður-Ameríku, sem þegar í upphafi byggðu á þingræðisskipulaginu.
Alstaðar í þessum löndum er kjördæmaskipunin í aðalatriðum reist á grundvelli einmenningskjördæmanna, a. m. k. á þeim grundvelli, að sérstakar heildir innan þjóðfélagsins — kjördæmi — hafi rétt til að kjósa sérstaka fulltrúa. Og það er óhætt að fullyrða, að þetta skipulag stendur föstum fótum í þessum löndum, miklu sterkari fótum en hið nýja skipulag. Í Englandi hafa raddirnar um að breyta til í þá átt, sem er stungið upp á hér, aldrei átt neitt teljandi fylgi.
Í Frakklandi var meira að segja einu sinni breytt kjördæmaskipun í þá átt, sem nú er stungið upp á hér, en Frakkar hurfu frá því ráði aftur, tóku aftur upp einmenningskjördæmi, og engar líkur eru til, að þeir breyti um aftur. Þessi er svipurinn í þessum þjóðlöndum, einmitt þeim löndum, sem nú ráða lögum og lofum í heiminum, þeim, sem fyrst og fremst setja nú sinn svip á rás viðburða veraldarinnar.
Ef við lítum yfir þessi lönd í heild í Norðurálfunni, norður- og vesturhluta hennar, sem okkur er næstur, og Ameríku, norðurhlutanum, þar sem Íslendingabyggðirnar eru, þá er það víst, að mjög mikill meiri hl. fólks í þessum löndum samtals býr ekki við þá grundvallarreglu um skipulag kosninga, sem stungið er upp á í þessu stjórnarskrárfrv., heldur einmitt við þá grundvallarreglu, sem nú gildir á Íslandi og við framsóknarmenn viljum láta halda áfram að gilda í aðalatriðum á Íslandi. Ef við svo loks, áður en skilið er við það, hver rök og fræðsla fæst til okkar utan yfir pollinn um þetta efni, spyrjum um það, hvað reynslan segi frá þessum löndum, sem búa við hið mismunandi skipulag, þá er það eigi síður mikilsvert atriði.
Reynsla þeirra landa, sem að meira eða minna leyti hafa látið höfðatöluregluna vera algilda um skipun kosninga, er fyrst og fremst mjög stutt. Í þeim löndum allmörgum er, eins og kunnugt er, hið alvarlegasta og hættulegasta ástand. Vitanlega mótast það mjög af því, sem mörg þessara landa fengu á að kenna í heimsstyrjöldinni og upp úr henni. En vafalaust má og telja, að þetta fyrirkomulag um kosningar eigi sinn þátt í því. Höfðatölureglan býr í haginn fyrir aukinn glundroða í þjóðfélaginu. Hún ýtir undir myndun nýrra flokka óhæfilega mikið. Hefir sú reynslan orðið yfirleitt í þessum löndum, að þar hafa myndazt fjölmargir stjórnmálaflokkar, og fær enginn nægilegt afl til þess að geta af eigin styrk farið með stjórnina. Stjórnarmyndanir verða að gerast með þeim hætti, að fjölmargir flokkar taka þátt í stjórnarmyndun og tryggja sér allskonar fríðindi; fá smáflokkarnir oft óeðlilega aðstöðu til þess að hlynna að sérhagsmunum sínum, til mikils tjóns fyrir heildina.
Um reynslu Norðurlandaþjóðanna get ég talað af nokkurri þekkingu, a. m. k. um eina, sambandsþjóð okkar. Ég var eitt sinn fyrir ca. 2 árum þátttakandi og áheyrandi samtals milli tveggja helztu manna beggja stærstu stjórnmálafl. í Danmörku um reynslu þeirra í þessu efni. Þeir voru báðir sammála um, að hún væri ekki góð. Þeir sáu hættuna af myndun smáflokkanna, sem skipulagið ýtir svo mjög undir og er svo afleiðingaríkt um stjórnarfarið. Þeir leituðu að leiðum til umbóta og spáðu breytingum. Sjö flokkar kepptu við síðustu kosningar í Danmörku. Sex komu mönnum að. Glögg merki eru til aukinnar sundrungar. Þessi er svipurinn yfir reynslu þessara landa. Og hún er stutt. Hún er fráfælandi, það sem hún nær.
Um reynslu hinna þjóðanna, sem byggja aðallega á sama grundvellinum og við Íslendingar höfum byggt á, og sem við framsóknarmenn viljum enn byggja á í aðalatriðum, um þá reynslu verð ég að byggja eingöngu á því, sem ég hefi lesið um í blöðum og bókum. En það er víst, að þar er um langa reynslu að ræða. Þar er um samfellda þróun að ræða á hinum sama grundvelli. Þar er því fyllilega úr því skorið, að innan ramma þessa skipulags hafa öndvegisþjóðir heimsins látið sér vel farnast mannsaldur eftir mannsaldur. Og þar er ennfremur úr því skorið, að þessar þjóðir halda fast, mjög fast, við þetta skipulag.
Ég hefi áður getið um Frakkland. Englandi hafa báðir stóru flokkarnir verið sammála um að halda þessum grundvelli um kosningar: einmenningskjördæmi aðallega, en ekki taka upp hlutfallskosningar og láta höfðatöluregluna ráða. Þeir hafa ekki litið á þetta ensku stjórnmálaflokkarnir frá þröngu flokkshagsmuna sjónarmiði það eða það augnablikið. Þeir hafa látið það ráða mestu, hvað sé farsælast fyrir þjóðarheildina til þess að tryggja eðlilega þróun innan þjóðfélagsins, til þess að tryggja, að einnig verði trygging fyrir, að séð verði farborða hagsmunum hinna dreifðu byggða úti um alla landsbyggðina, með því að tryggja þeim sérstaka fulltrúa. Þeir hafa ekki hlaupið til ensku stjórnmálaflokkarnir, þótt þeir hafi fengið mótkast nokkurt við einar kosningar, og heimtað nýtt skipulag, sniðið eftir bráðabirgðahagsmunum sínum.
Ég hneykslaði hv. 1. landsk. mjög við 1. umr., er ég lét þess getið, að ég mæti mikils reynslu Englendinga í þessu efni, — móðurlands þingræðisins. Ég verð samt að hneyksla hann enn. Ég met meira reynslu öndvegisþjóðanna, samfellda reynslu um langan tíma, óslitna þróun þessara stóru landa. Ég met meira það einróma álit, sem er í þessum löndum um að halda áfram þessu skipulagi, sem hefir reynzt þeim svo vel. Ég met það meira en hina stuttu reynslu landanna með byltingarstjórnarskrár, eða stjórnarskrár meira og minna snortnar af byltingaöldum heimsstyrjaldarinnar. Einkum met ég meira reynslu öndvegisþjóðanna, er ég les sögu hvorratveggja landanna.
Ég hefi yfirleitt meiri trú á þróun í stjórnarfari og löggjöf heldur en á hinum stóru stökkum fram og aftur. Og ég veit, að ég er ekki einn um þessa skoðun. Ég er sannfærður um, að mikill meiri hl. íslenzku þjóðarinnar vill þróun á núverandi grundvelli, en ekki byltingu yfir á alveg nýjan grundvöll í kjördæmaskipunarmálinu. Hvort sem litið er út á við, til reynslu annara þjóða, eða litið er inn á við á okkar þjóðlíf og aðstöðu alla, þá höfum við Íslendingar ærnar ástæður til að vilja heldur þróunina, áframhaldandi vöxt á þeim grundvelli, sem reynzt hefir þjóðinni farsæll. Endurskoða hana og bæta með hógværð og skynsemd, eftir því sem ástæður verða til, en stökkva ekki burt yfir á nýjan grundvöll, lítt reyndan, — og meir en vafasamt, hve vel reyndan, það sem það er.
Ég kemst ekki í þessari ræðu, svo afmörkuð sem hún er, inn á að tala um okkar sérstöku ástæður innanlands, aðstöðu hinna dreifðu byggða gagnvart höfuðborginni, sem með svo miklu afli dregur til sín fólk og völd. Ég hefi meir getað talað um það áður og tími mun gefast til þess að koma að því síðar.
Ég enda þennan kafla ræðu minnar með því að segja: Fræðslan, sem kjördæmanefndin hefir dregið að utan úr heiminum, er voldug áminning til okkar Íslendinga um að athuga vel, hvað við gerum, áður en við hverfum af þeim grundvelli, sem við höfum staðið á til þessa, og látum höfðatöluregluna verða algilda um skipun Alþ. okkar. Áður en þjóðin lætur laðast til að stíga slíkt spor um stjórnarfar sitt, á hún a. m. k. að fá sem gleggstar fréttir um reynslu annara þjóða í þessu efni.
Nú má vera, að einhver segi: Þú setur dæmið rangt upp. Þú talar um höfðatöluregluna annarsvegar, en einmenningskjördæmafyrirkomulagið hinsvegar. Nú er ekki lengur um það að ræða, hvort höfðatölureglan eða einmenningskjördæmi eigi að vera aðalgrundvöllur kosningatilhögunarinnar. Það hefði mátt tala um slíkt í fyrra. En nú er talsvert annað uppi á teningnum. Aðaltill. sjálfstæðismanna nú gefur kjördæmunum úti um land kost á að halda rétti sínum að nokkru. — Þetta er rétt að nokkru, en ekki heldur nema að nokkru. Þessi hugarfarsbreyting er stórgleðileg, og ég fagnaði henni mjög og tel mikið þegar á unnið.
Ég hefi lagt mikla vinnu í að brjóta þessar till. sjálfstæðismanna í kjördæmamálinu til mergjar, en nú er ekki tími til þess að gagnrýna þær í einstökum atriðum. En niðurstaðan af þessum athugunum mínum er sú, að ég álít ekki framkvæmanlegt að leggja þessar till. til grundvallar fyrir skipun kjördæmamálsins. Það er engin tilviljun, að samskonar skipulag og farið er fram á í till. sjálfstæðismanna er hvergi til í heiminum. Þó eru þær allrar virðingar verðar, vegna þess að þær viðurkenna rétt hinna einstöku kjördæma og gefa mér von um, að áður en langt um líði fáist viðunandi lausn á þessu máli. En hún verður að vera á þá leið, að réttur hinna dreifðu byggða úti um landið verði traustlega tryggður.
En í því stjskrfrv., sem hér liggur fyrir, er ekki um þetta að ræða. Þar er ekkert fastákveðið annað en að höfðatalan eigi ein að ráða þm.fjölda. Þar stendur ekki neitt til þess að tryggja rétt kjördæmanna og hinna dreifðu byggða. Höfðatölureglan á skv. því að vera algerlega einráð, og það þvert ofan í yfirkosingar hv. 1. landsk. á þinginu 1930. Hér er því ekki um að ræða aðaltill. sjálfstæðismanna, heldur er hér tekin upp hin mjög svo einhliða höfðatöluregla um skipun þingsins, og ekkert annað á að tryggja í stjskr. En hvar er þá trygging fyrir því, að alls hins, sem hv. 1. landsk. lagði áherzlu á í ræðu sinni 1930, að gætt yrði, verði veitt tilhlýðileg athygli?
Í sambandi við þetta vil ég minnast á tvö atriði. Það fyrra er hverflyndi hv. 1. landsk. í þessu máli. 1930 segir þessi hv. þm., orðrétt tilfært, að höfðatalan „megi enganveginn vera eina atriðið, sem öllu ráði í málinu“. En nú ber þessi sami hv. þm. fram frv. til breyt. á stjskr., þar sem hann vill endilega lögfesta einmitt höfðatöluregluna sem það eina rétta. Hvaða tryggingu hefir fólk úti um land fyrir því, að þessi hv. þm. og flokkur hans segi nú ekki ennþá eitthvað nýtt árið 1933?
Annað atriði var það, að þó að sjálfstæðismenn beri það nú fram sem aðaltill. sína, að kjördæmin úti um land fái að halda rétti sínum, hafa þeir samt lýst því yfir jafnframt, að þótt þetta sé aðaltill. þeirra, þá séu þeir reiðubúnir til þess að falla frá henni og gera landið allt að einu kjördæmi skv. till. jafnaðarmanna. En ég álít, að þegar gengið er frá þessari stjskrbreyt., megi ekki leggja höfðatöluregluna eina til grundvallar. Þar þarf að taka tillit til margs fleira — eins og hv. 1. landsk. tók réttilega fram 1930 —, og þá fyrst og fremst að tryggja réttindi núverandi kjördæma.
Á þeim grundvelli eru till. okkar framsóknarmanna bornar fram. Þar er fyrst og fremst tryggður réttur kjósendanna úti um land til áhrifa á skipun Alþingis, og innan þeirra takmarka eru stigin stór spor til að jafna aðstöðumun héraðanna innbyrðis. Og á þessum grundvelli — þeim sama, sem hv. 1. landsk. stóð á 1930 — er Framsóknarfl. reiðubúinn til samvinnu um þetta mál. Um þessi grundvallaratriði er barizt, og ég legg aðstöðu okkar framsóknarmanna óhikað undir dóm þjóðarinnar og vona, að úrslit þessa afleiðingaríka máls verði sem farsælust í nútíð og framtíð.