05.05.1932
Efri deild: 68. fundur, 45. löggjafarþing.
Sjá dálk 458 í B-deild Alþingistíðinda. (127)
1. mál, fjárlög 1933
Jón Baldvinsson:
Ég vil ekki láta slíta umr. svona strax, þó ekki sé skemmtilegt að tala um till., sem framkvæmdir eru bundnar við, þegar öll hæstv. stj. er bundin við stjórnarskrármálið í Nd. það mál er vitanlega mikilsvert líka og verðum við að sætta okkur við það.
Ég á nokkrar till. á þskj. 612, sem ég vil víkja að, auk þess sem ég á brtt. á þskj. 627. Má og vera, að ég beri fram nokkrar fleiri brtt. við 3. umr.
1. till. mín er að hækka framlag ríkissjóðs til lendingabóta úr 20 þús. kr. upp í 70 þús. kr., eða 50 þús. kr. hækkun. Ég get sagt það strax, að þetta er einn liður í heim till. að auka atvinnu, sem er sýnt, að brýn þörf er á. Er þá rétt að veita til þess fé í fjárl. og þá til þeirra hluta, er koma að sem mestu gagni. En það gera bryggjugerðir og lendingarbætur mest, því auk þess sem atvinna er við að byggja þær, þá skapa þær möguleika til aukinnar atvinnu í framtíðinni. Þá auka og þær aðgerðir öryggi á eignum, atvinnu og lifi manna. 50 þús. kr. þykja nú máske stór upphæð. En á þessu sviði þarf líka mikilla umbóta. Ég ætla ekki með till. minni að binda hendur stj. um það, hvar hún lætur vinna fyrir þetta fé og hefði það þó máske verið rétt. Ég vil þó geta um einn stað, sem stendur framarlega um að fá fjárveitingu til lendingarbóta. Það er Sandur — Hellissandur — í Snæfellsnessýslu. Þar hefir nokkuð verið gert, en þarf þó miklar umbætur. Það er aflasæl verstöð meginhluta ársins. — Ég geri ráð fyrir, að einhverjum blöskri þessar 50 þús. kr. En það ætti þó ekki að vera svo, þegar litið er á aðrar fjárhæðir, sem veittar eru í öðrum tilgangi.
Næst vil ég nefna XII brtt., seinni liðinn. — Er hún samhlj. brtt., er flutt var í Nd. af Alþýðuflokksmönnunum þar, en fell við talsverðan atkv.mun.
Það er nú víst ekkert deilumál, að verja þurfi talsverðu fé til atvinnubóta. Spurningin er bara sú, hvort þingið vill sjálft veita það í fjárl., eða að stj. neyðist til að veita það án heimildar í lögum. Mér virðist nú ýmsir hv. þm. að vonum gramir yfir því, er stj. veitir fé fram yfir það, sem hún hefir heimild til samkv. l. En hér verður um þá nauðsyn að ræða, að halda lífi í fjölda fólks. Ég slæ því þess vegna föstu, að veita þurfi mikla fjárhæð til atvinnubóta. Vil ég því, að þetta standi í fjárl. Ekki sem heimild, heldur sem bein útgjaldaskipun.
Ég hefi hér fyrir mér skýrslu, sem nýkomin er frá atvinnunefnd ríkisins, sem skipuð var samkv. ákvæðum núg. fjárl. og er skipuð 3 mönnum. Er þar lýst starfi n., og sýnir skýrslan atvinnuleysi það, sem átt hefir sér stað, síðan farið var að safna skýrslum um það, eða árin 1929–1931 og til febr. þ. á. Eftir skýrslunni voru í Rvík 1. febr. 1931 525 atvinnulausir menn. En 1. febr. síðastl. voru þeir 550. Og 1. febr. voru alls í kaupstöðum 1339 atvinnulausir menn, en bak við þá er svo fjöldi fólks, er þeir hafa á framfæri. Einnig er það að athuga, að fjöldi sjómanna og verkamanna, sem þó hafa enga atvinnu, láta ekki skrá sig. Þeir telja það ekki til neins, þar sem það leiðir ekki til neinnar atvinnu fyrir pa. Þetta er að vísu mesti misskilningur; enda sest það, að því oftar sem skýrslur þessar eru teknar, því fleiri gefa sig fram. það er víst, að atvinnuleysið er miklu meira en skýrsla þessi sýnir, enda verið fátækran. varar við það. Þær vita, að atvinnuleysið hefir verið mikið undanfarandi ár. Jafnvel heilar sveitir hafa verið svo, að þar hefir ekki verið um neina atvinnu að ræða. Þessi n. skýrir hér frá störfum sínum. Er ekki þörf að ræða það frekar, þar sem hv. þm. hafa fengið þessa skýrslu. Ég vil þó játa koma fram setningar úr henni. Nm. hafa kynnt sér þessi mál vel. Þeir segja svo, á bls. 7: „Sem sakir standa, er útlit fyrir, að sjávarútvegurinn takmarki sína framleiðslu. Byggingar minnka að stórum mun. Verzlanir segja upp sínum starfsmönnum vegna innflutningshaftanna. Ríkið sér sig nauðbeygt til að fækka sínum starfsmönnum vegna fjárskorts“. — þetta er það, sem þeir álita að sé framundan. Þeir telja undirbúning atvinnuframkvæmda ónógan, og þeir efast um, að sá atvinnuleysisstyrkur, sem veittur er í fjárl. þessa árs, sé byggður á réttum grundvelli. Þeir segja: „Heppilegra teldum vér, að grundvallaratriði þess stuðnings væri: l. Að ríkið útvegaði bæjar- og sveitarfélögum lán, eða ábyrgðist lán til atvinnurekstrar, gegn þeim tryggingum, er stjórnarráðið tæki gildar. 2. Að ríkið veiti bæjar- og sveitarfélögum styrki til framkvæmda ýmsra verka, er auka atvinnu í hlutaðeigandi stöðum í bráð og lengd. Styrkurinn mætti nema 1/3 kostnaðar (matsverðs) umbótanna“. — Og síðasta málsgr. hljóðar svo:
„Sem sakir standa kemur styrkur sá, sem veittur er til atvinnubóta, vart að tilætluðum notum. Undirbúningur til atvinnubótaframkvæmda er ónógur og oft er gripið til ýmsra verka, sem á engan hátt styðja að aukinni atvinnu til frambúðar. Frá þjóðhagslegu sjónarmiði eru því hin framkvæmdu verk lítils virði, en vinnan bætir að nokkru úr brýnni þörf atvinnuleysingja. En vér hyggjum, að styrkur vegna atvinnuleysis ætti aðallega að veitast þannig, að hann yki atvinnu í hrað og lengd, svo komið yrði í veg fyrir atvinnuleysi“. — Þetta eru þá ályktunarorð þessarar atvinnunefndar. Það er einmitt einkenni ríkisins og sumra eða flestra bæjarfélaga, að hlaupa í einhverjar framkvæmdir undirbúningslaust, þegar sulturinn hér að dyrum og ekki er lengur hægt að komast undan því að gera eitthvað. Er þá hlaupið í grjótvinnu eða eitthvað álíka, sem gefur lítinn eða stundum engan arð. Þessi vinna þarf helzt að vera undirbúin að vori og sumri, og vinnan framkvæmd að haustinu, þegar aðalatvinna er hætt, svo sem síldveiði o. fl. Ef hægt væri að veita góða atvinnu yfir haustmánuðina, þá er frekar, að fólkið geti þraukað yfir svartasta skammdegið. En síðari hluta vetrar, vor og sumar, er helzt atvinnu að fá í venjulegu árferði. Ég vil því, að stj. athugi, hvort hér sé ekki stungið upp á heppilegri leið. Hér var fyrir deildinni nýlega frv. frá hv. þm. Hafn., um nýjan veg milli Hafnf. og Rvíkur. Þetta frv. var fellt. En ég álít, að stj. geti einmitt látið framkvæma slíka hluti sem atvinnubætur. Slík vinna kemur fljótt eða strax að gagni og er ólíkt þarfari en að vera að rifa upp grjót, sem eru eingöngu útgjöld, en engar tekjur fyrir bæjarsjóð og ríkissjóð, þótt þeim mönnum, sem að því vinna, sé nauðsyn á að fá kaupið. Ég skal engu spá um það, hvaða undirtektir þessi till. mín fær. En því vil ég slá föstu, að ekki verður komizt hjá því að veita fé úr ríkissjóði til atvinnubóta á árinu 1933. Er þá betra, að ákveðið sé um það í fjárl. heldur en það sé veitt fyrir utan landslög og rétt. Ég ætlast til, að sveitar- og bæjarfélögin leggi fram tvöfalda upphæð við ríkið. En þar sem ég veit, að ekki verður fé fyrir hendi hjá þeim, þá ætlast ég til, að þeim sé lánaður helmingur framlags þeirra úr bjargráðasjóði.
Ég legg svo þessa till. undir atkv. hv. þdm. Þeir dæma það sjálfir, hvort rétt sé að samþ. hana eða ekki. En geri þeir það ekki, þá mega þeir búast við því, að stj. verði að leggja fram fé á arinu 1933 í þessu skyni, nema því meir breytist til bata frá því, sem nú verður séð.
Þriðja atvinnubótatill. mín er einnig um nauðsynlega framkvæmd. Er hún um að leggja 14 þús. kr. til vegar yfir Fjarðarheiði. Þetta hefir nú verið nokkuð umþráttað mál á undanförnum þingum. En nú virðist mér vera fengin föst niðurstaða um það, hvernig beri að leggja þennan veg. Fyrst var hugmyndin sú, að leggja mjög dýran veg þarna yfir, sem áætlaður var af verkfræðingum nokkur hundruð þús. kr. En nú er sýnt, að komast má af með miklu minna fé með því að ryðja leiðina. Með því mætti gera bílfært upp á Fljótsdalsherað að sumarlagi. Upphæð sú, sem hér er lagt til, að veitt verði, er því ekki miðuð við fullkominn akveg, heldur er hún miðuð við uppástungu, sem vegamálastjóri hefir gert, að gera sumarveg yfir heiðina, sem nota mætti 3–4 mán. á ári. Þetta gæti orðið mjög mikil bót fyrir Seyðfirðinga og sömuleiðis fyrir héraðsbúa. Á Seyðisfirði er t. d. ein bezta höfn landsins. Við bættar samgöngur við Héraðið myndi því siglingar aukast þangað og verzlun og atvinna í sambandi við þær. Þá gæti og starfið við ruðning vegarins orðið mikil bót, hvað atvinnu snertir fyrir hina aðþrengdu Seyðisfjarðarbúa. Kæmi þetta þannig að margvíslegu gagni þegar í stað.
Þar sem nú ganga má út frá því sem vísu, að fyrr eða síðar verði gerður vegur yfir þessa leið, þá verður það að álitast mjög hentug aðferð að koma á þennan hátt til stuðnings fólkinu þarna austur frá, þar sem fullvíst má telja, að ríkissjóður verði á einn eða annan hátt að hlaupa undir bagga með því, til þess að það geti dregið fram lífið. Eins og kunnugt er, hafa verið nær óslitin harðindi á Austurlandi nú síðastl. 10–12 ár, og með hverju ári, sem liðið hefir, hefir atvinnan minnkað, og er grunur minn sá, að breyt. þær, sem gerðar voru á fiskiveiðalöggjöfinni 1922 valdi nokkru um hina þverrandi atvinnu, því að þá skipti mjög um. Til þess tíma höfðu allmörg erlend skip stundað veiðar við Austurland og lagt þar upp afla sinn. Af því leiddi aftur töluverða atvinnu og verzlun fyrir landsmenn.
Skal ég þá ekki hafa fleiri orð um brtt. mínar, þær, er ég tel mestu máli skipta, en bæta við nokkrum orðum um brtt. hv. fjvn. Er þá fyrst, að ég tel mjög misraðið að fella niður heimild þá, er felst í 22. gr. fjárlfrv., um ábyrgð fyrir samvinnufélag sjómanna og verkamanna á Seyðisfirði fyrir lánum til kaupa á fiskiskipum. það er einmitt einn liðurinn í því að styðja menn til Sjálfsbjargar. Þó að útlitið sé yfirleitt ekki glæsilegt, þá virðist ekki hjá því komizt að hjálpa því fólki, sem litla eða enga lífsbjörg hefir, og þá verður að sjálfsögðu heppilegast að fara þá leið, að styrkja það til aukinnar atvinnu og framleiðslu og þá m. a. með því að styðja það að öflun betri atvinnutækja, en það hefir átt kost á. Eins og nú standa sakir eru margir mótorbátar á Seyðisfirði úrelt skrifli, mestu manndrápsbollar, flestir 20–30 ára gamlir.
Ég álít nú, að mikill stuðningur geti verið í ábyrgð þessari fyrir Austfirðinga og þá sérstaklega Seyðisfjörð. Það dettur engum í hug að þetta bjargi öllu, en dálítið spor er það í áttina. Ég tel því mjög misráðið hjá fjvn. að vilja fella þetta niður, því að það kemur að því, fyrr eða síðar, að ríkið verður að bjarga atvinnulífi Austfirðinga, nema þá að einhverjir óvæntir hlutir komi fyrir.
Þá kem ég að því, sem á venjulegu máli meðal þingmanna er kallað bitlingar. Ég skal játa, að þar hefi ég syndgað með 2 brtt. á þskj. 612, um styrki handa einstökum mönnum. Ég þykist nú vita, að slíkar till. eigi erfitt uppdráttar á öðru eins sparnaðarþingi og þetta virðist vera, eftir þeim sparnaðarhug, sem sýnist hafa gripið ýmsa hv. þm. það skal fúslega viðurkennt, að tímarnir eru erfiðir, en ég fæ þó ekki séð, að við fáum þrátt fyrir það fellt niður alla styrki til fátækra námsmanna.
Fyrri till. mín er um það að veita Ingólfi Þorsteinssyni 1200 kr. styrk til vélaverkfræðináms erlendis. Að ég ber till. þessa fram, er sökum þess, að ég þekki pilt þennan og veit, að hann yrði nýtur maður í iðn sinni, ef hann gæti lokið námi. Það er nú svo, að við höfum sett á stofn sérstakt menntamálaráð til þess að úthluta fé því, sem veitt er til styrktar námsmönnum erlendis, en þingið hefir alltaf verið að klípa af því fé, sem það hefir átt að fá til úthlutunar, eða þá verið að grípa inn í og ráðstafa því sérstaklega. Þessa aðferð kann ég illa við. Og úr því, sem komið er, þá sé ég ekki annað fært en grípa til þess ráðs að veita sérstakan styrk námsmönnum þeim, er ekki komast að hjá menntamálaráði, en eru efnilegir námsmenn. Það er beinlínis metnaðarmál fyrir þjóðina að styrkja efnilega menn til náms. Þegar þeir koma heim gera þeir þekkingu sína arðberandi fyrir þjóðfélagið, kenna nýjar aðferðir og ný hagnýt fræði hver í sinni grein. Það er ekki heldur í annað hús að venda fyrir námsmenn okkar en til ríkissjóðs, hann er sá eini sjóður hér, sem veitt getur fátækum námsmönnum styrk. Er því hér mjög á annan veg í þessum efnum en t. d. erlendis, þar sem eru fjöldi sjóða, sem námsmönnum er auðvelt að fá styrki úr. Þess vegna verður að gera þetta leiðinlega verk hér, að lagast þing eftir þing um smánámsstyrki handa einstökum mönnum.
Þá á ég aðra brtt. um 1800 kr. styrk til Guðbrands Jónssonar til þess að semja íslenzka miðaldamenningarsögu. Ég hefi oft flutt brtt. um þetta áður hér á þingi og hefir dr. Guðbrandur haft styrk þennan á undanförnum árum, þar til hann var felldur niður á síðasta þingi. Hverju það hefir sætt veit ég ekki. Hann hefir alltaf sent skýrslu um starf sitt, og er það meira en hægt er að segja um ýmsa aðra, er styrks hafa notið. Annars er dr. Guðbrandur alls góðs maklegur fyrir starf sitt á Landsskjalasafninu, og hann hefir beinlínis verið svikinn um stöðu við það, sem honum var ætluð. Af þeim ástæðum hefir þessi styrkur handa honum komizt inn í fjárlög, sem ekki getur því talizt forsvaranlegt að fella niður. Hitt er annað mál, hvort ekki megi lækka hann eitthvað, t. d. úr 1800 kr. niður í 1500 kr. Um verk dr. Guðbrands þarf ekki að ræða, skýrsla um þau hefir legið fyrir fjvn., enda er flestum kunn fræðimennska hans og ritstörf.
Þá vildi ég minnast örfáum orðum á nokkrar brtt. hv. fjvn. Eitt af því, sem hún leggur til, er að lækka styrkinn til Halldórs Kiljans Laxness úr 1600 kr. niður í 1000 kr. og fella algerlega niður styrk þann, er Þorbergur Þórðarson hefir haft, sem hefir verið 1600 kr. Það má nú e. t. v. segja, að við það sé ekki svo mikið að athuga, þó að slíkir styrkir sem þessir séu lækkaðir eitthvað, ef ástæða þætti til, en að fella þá alveg niður, er hreinasta óhæfa, eins og gert er með styrkinn til horbergs. Og það er engin ástæða til þess að lækka styrk til rithöf. eins og H. K. L., sem skrifað hefir hverja ágætis bókina á fætur annari. Ég veit vel, að fyrir frsm. fjvn. vakir ekki sú sama ástæða fyrir þessu og maður hefir heyrt út undan sér nú að undanförnu. Eins og kunnugt er, hafa komið fram mjög snarpar ádeilur á H. K. L. í hinum íhaldssamari blöðum. Því hefir verið haldið fram, að hann réðist á það, sem mönnum væri helgast. Út af því get ég ekki stillt mig um að bera þetta saman við það, sem sagt var um Þorstein heit. Erlingsson á þingunum 1895 og 1896, þegar rætt var um styrk handa honum. Það sem ég hefi heyrt haft á móti H. K. L. og Þórbergi er sérstaklega það, að þeir ráðist á það, sem mönnum sé viðkvæmast og helgast, að þeir ráðist á trúarbrögðin. Þó er það almennt viðurkennt, að þeir séu afburða ritsnillingar. Ummælin um Þorstein, 1895-97 voru mjög í sama anda og árásirnar á H. K. L. og Þorberg í íhaldsblöðunum. þó býst ég ekki við, að nú séu margir menn í landinu, sem eru þakklátir þeim, er fyrir því börðust, að styrkurinn til Þorsteins Erlingssonar væri feldur. Ég ætla aðeins að drepa niður á nokkrum stöðum í Alþt. frá þessum tíma, en skal taka það fram, að ég bið skrifarana að fella það niður úr ræðu minni, sem ég les upp, því að ég tel nægilegt, að þau ummæli standi í einum Alþt.
(2. landsk. þm. las því næst upp ýmsa kafla úr umræðum um styrk til Þorsteins Erlingssonar í Alþt. 1895–1897).
Ég hefi nú lesið þetta upp, til þess að sýna skoðanir þröngsýnna manna á Þorsteini Erlingssyni og skáldskap hans á þessum árum. Það fór nú svo, að þessar skoðanir urðu ekki lengi ofan á. Hitt ruddi sér til rúms, að Þorsteinn væri stórskáld, sem landinu væri sómi að styrkja, og nú hygg ég, að þeir séu fáir, sem vildu standa í sporum þeirra, er harðast hörðust á móti Þorsteini og töldu hann leirskáld eitt o. s. frv. Mér finnst nú nokkuð svipað ástatt um þá Þorberg og H. K. L. og var með Þorstein. Þeir eru báðir viðurkenndir ágætis rithöf. Þeir hafa sagt margt, sem hneykslað hefir þröngsýna menn og konur, ráðist á ýmsar kreddur í þjóðlífinu, og það af svo mikilli snilld, að flestir þeir, sem bókmenntum unna, jafnt pólitískir andstæðingar þeirra sem aðrir, hafa farið um þá lofsamlegum orðum. Fari þingið nú inn á þá braut að svipta þessa menn styrk þeim, er þeir hafa haft, held ég, að það geri sig sekt í því sama og þegar það vildi ekki greiða Þorst. Erlingssyni styrkinn. Þá býst ég við, að menn vildu vinna talsvert til þess nú, að eitt okkar ágætustu skálda, Sig. Breiðfjörð, sem dó í hinni mestu eymd og fátækt, hefði fengið í lifanda lífi viðurkenningu fyrir vísur sínar og kveðskap, en samtíðin kunni ekki að meta hann, og því fór sem fór.
Ég leyfi mér nú að vænta þess, að hv. þm. fari ekki eftir árásum þeim, sem H. K. L. sérstaklega hefir orðið fyrir nú á þessum Síðustu tímum og láti þær engin áhrif hafa á atkvgr. sína.
Þá eru það styrkir í 17. gr., sem hv. fjvn. leggur til, að verði felldir niður. Eru það styrkir til nokkurra sjúkrasjóða. Eru það þessir sjóðir:
Slysatryggingarsjóður Dagsbrúnar 400 kr.
Sjúkrasjóður Fellshrepps 300 kr.
Sjúkrasjóður Hofshrepps 300 kr.
Styrktar- og sjúkrasjóður Verkakvennafél. Framsóknar í Reykjav. 400 kr.
Sjúkrasjóðsfél. járnsmiðanema í Reykjav. 200 kr.
Styrktarsjóður Sjómannafél. Vestm. 400 kr.
Sjúkrasjóður verkamannafél. Drífandi Vestm. 400 kr.
Sjúkrasjóður Verkamfél. Akureyrar 300 kr.
Sjúkrasjóður Verkakvennafél. Einingar á Akureyri 200 kr.
Sjúkrasjóður Verkmfél. á Þingeyri 300 kr.
Þetta eru samtals rúmar þrjú þús. kr. hér er því, eins og hv. frsm. sagði réttilega, ekki um stóra fjárupphæð fyrir ríkissjóð að ræða, og fyrir hann gerir hún hvorki til né frá. En fyrir þessa sjóði hefir þessi styrkur, þótt lítill sé, talsverða þýðingu. Mér er kunn starfsemi sumra þessara félaga og veit ég, að þau leggja mikið fé á móti. Sjóðirnir eru svo notaðir til styrktar, þegar slys eða veikindi hér að höndum meðal félagsmanna. Hygg ég, að þeir komi ýmsum að liði og verði í ýmsum tilfellum til að forða mönnum frá sveit. Ég hygg því, að það sé misráðið af n. að fella þetta niður. Það dregur ríkissjóð lítið, en kemur sjóðunum að því nokkru gagni, vegna þess að það hvetur til framlags annarsstaðar frá, og gerir sjóðina þar með starfhæfari.
Þá leggur n. til, að felldur verði niður styrkur til gamalmennahælanna á Seyðisfirði og Ísafirði, sem í frv. er ákveðinn 1000 kr. til hvors. Færði hv. frsm. þá eina ástæðu fyrir því, að Rvík fengi ekkert til síns elliheimilis. Mig minnir nú samt, að það hafi verið styrkt af ríkinu og það með miklu meiri fjárhæð en hér ræðir um. Auk þess er það styrkt allríflega af bæjarfél. Má því á það líta, að það er styrkt af sterkasta bæjarfél. hér á landi.
Það var Ísafjarðarkaupstaður, sem fyrstur stofnaði og starfrækti myndarlegt gamalmennahæli, og ber því fullkomlega að muna það og veita viðurkenningu fyrir. Ég lít svo á, að ekki megi draga úr eða fella niður neinn lið á 17. gr. þegar erfiðleikar steðja að, má ekki úr neinu því draga, sem orðið getur til hjálpar eða líknar. —– Er ég þá víst búinn að ljúka við það allt, sem ég ætlaði að tala um að sinni.