18.05.1933
Neðri deild: 77. fundur, 46. löggjafarþing.
Sjá dálk 407 í D-deild Alþingistíðinda. (2678)
175. mál, gjaldþrot Síldareinkasölu Íslands
Dómsmrh. (Magnús Guðmundsson):
Hv. þm. Vestm. hefir nú gert grein fyrir fyrirspurn sinni, og mun ég nú svara henni, en tek það jafnframt fram, að þær upplýsingar, sem ég hér kann að gefa, hefi ég fengið frá skilanefnd síldareinkasölunnar, því að eins og nærri má geta er ég ekki persónulega kunnugur þessu málefni.
Fyrirspurn hv. þm. er í 4 liðum, og mun ég leitast við að svara hverjum þeirra fyrir sig. Fimmta liðnum hefir hann bætt við í framsögu sinni, og mun ég einnig svara honum, en síðast.
Fyrsta spurningin er um, hvað líði störfum skilanefndarinnar.
Eins og kunnugt er, tók skilanefndin til starfa í desember 1931, og átti einkasalan þá óseldar um 109 þús. tunnur. Þar af
hér á landi ............ 62000
í Hamborg ............ 16000
í Gautaborg . .. .. . . . . 13000
í Stokkhólmi . . . . . . 10500
í Kaupmannahöfn . .. ... 3500
í Stettin ......... tæpar 2000
í Danzig ........ rúmar 2000
109000
Við alla þessa síld hefir skilanefndin getað losað sig, nema 3000 tunnur af fóðursíld, sem boðnar hafa verið á 5.50 hver, og 6000 tunnur, sem síldareigendur hafa ekki viljað afhenda, en teljast verðlausar. Það er því svo að sjá, sem skilanefndin hafi komið í peninga um 100 þús. tunnum af síld. Auk þess hefir verið selt nokkuð af tunnum og eitthvað af salti. Til þess að koma síldinni í peninga varð annar skilanefndarmaðurinn að fara utan, enda þurfti hann að reka samtímis ýms önnur erindi fyrir einkasöluna.
Því miður var mikið af síldarbirgðunum léleg og skemmd vara, sem hefir selzt lágu verði. Auk þess áttu sumir umboðsmenn einkasölunnar hjá henni talsvert fé, sem þeir höfðu greitt fyrirfram upp í síldina, svo að nefndin hefir ekki fengið greitt til þrotabúsins nema tiltölulega lítið af andvirði þeirrar síldar, sem seljanleg var.
Nokkuð af síldinni, sem var hér innanlands, var skemmd, og af henni var selt til fóðurbætis það, sem kostur var á, en hitt var selt til útlanda. Nokkuð af síldinni var selt á þýzkum markaði og sumt í Ameríku. En þrátt fyrir þetta var enn talsvert óselt vorið 1932, og var það af því, sem virtist óseljanlegt, tekið til bræðslu. Innihaldið úr tunnunum mun ekki hafa gert betur en borga bræðslu- og flutningskostnað, svo að það, sem vannst við þetta, var fyrir þrotabúið ekki annað en verð tunnanna, sem voru seldar fyrir 2 kr. stykkið. Nýjar tunnur voru seldar fyrir 4 kr. stykkið.
Þetta eru þá þær upplýsingar, sem ég get gefið um sölu á eignum einkasölunnar, og eru þær auðvitað aðeins í stórum dráttum.
Annað meginstarf skilanefndar hefir verið að gera upp og lúka hinum margháttuðu viðskiptum einkasölunnar. Er það að sjálfsögðu ærið starf, og er ekki fært að fara út í það hér.
Þriðji meginþátturinn í starfi skilanefndar hefir verið að undirbúa og reka eða láta reka dómsmál, sem höfðuð hafa verið af eða móti einkasölunni. Mér telst svo til, að þar sé um 13 mál að ræða, og skal ég skýra frá þeim í fám dráttum.
Veturinn 1930-1931 (í marz) var gerður samningur við 4 stór síldarfirmu í Svíþjóð um fyrirframsölu á 13500 tn. síldar, en þessi firmu vildu ekki taka við upp í samning þennan nema rúml. 3500 tn., er þeir vissu um hina geysilegu miklu söltun 1931. Báru því við, að síldin væri ekki samningshæf. Gegn öllum þessum firmum hefir verið höfðað mál, og telur nefndin góðar vonir um að fá álitlega fúlgu dæmda einkasölunni í þessum málum. Nefndin hefir gert kröfu um 2-3 hundr. þús. kr., en sjálfsagt fæst ekki svo mikið.
Í Svíþjóð eru ennfremur rekin 2 önnur mál, annað gegn umboðsmanni einkasölunnar, en hitt út af sérstökum samningi.
Þegar skilanefndin tók við störfum, voru fyrir dómstólum 2 mál, sem ekki er enn lokið. Var áfrýjað.
Skilanefndin hefir unnið mál gegn umboðsmanni einkasölunnar í Hamborg, og hefir hafzt upp úr því 25600 kr.
Gegn einkasölunni hafa af hálfu síldarsaltenda og síldareigenda verið höfðuð 3 mál, til þess að reyna að fá greidd söltunarlaun o. fl. Dómur í þeim mun koma áður langt líður.
Þá er 13. og stærsta málið. Það hefir Landsbankinn eða útibú hans á Akureyri höfðað gegn einkasölunni, og krefst bankinn, að viðurkennd verði sem forgangsskuld kr. 391658,99, sem bankinn veitti einkasölunni til rekstrar hennar. Bankinn styður kröfu sína við ákvæði 5. gr. laga nr. 61 1929, sem er svo hljóðandi (1.-2. mgr.):
„Framkvæmdarstjórninni í samráði við útflutningsnefnd er heimilt að taka fé að láni til þess að kaupa tunnur, salt og annað efni til síldarverkunar, svo og til þess að greiða framleiðendum upp í síld þá, er þeir hafa afhent einkasölunni, eftir réttum hlutföllum við síldarmagn þeirra. Slíkt lán má taka út á síldina, hvort heldur fyrirfram eða jafnótt og hún er fullverkuð.
Lánstofnanir, sem veita einkasölunni slík lán, hafa sameiginlegt lögveð í allri síld, sem einkasalan hefir til sölumeðferðar á hverjum tíma, svo og í birgðum hennar af tunnum, salti og öðru efni“.
Samkvæmt þessu telur bankinn sig hafa lögveð fyrir upphæðinni, sem því sé forgangsskuld, en skilanefndin hefir ekki viljað viðurkenna þetta án dóms. Að sjálfsögðu dettur mér ekki í hug að láta uppi neitt álit um, hvernig þetta mál muni fara.
Af því, sem ég nú hefi sagt, er auðsætt, að langt er í land þangað til skiptum á búi einkasölunnar getur orðið lokið. Það getur ekki orðið fyrr en öll málaferli eru á enda kljáð, og það getur dregizt lengi.
Þetta verð ég að láta nægja um 1. lið fyrirspurnarinnar.
Þá kem ég að 2. lið fyrirspurnarinnar um tap ríkissjóðs af einkasölunni. Skuld einkasölunnar við ríkissjóð fyrir útflutningsgjöld, vörutoll o. fl. er um kr. 254000,00. Auk þess er ríkissjóður í ábyrgð gagnvart Landmandsbanken fyrir d. kr. 351856,08, samkv. heimild í lögum. Þetta er samtals kr. 605856,08. Ef Landsbankinn fær sér dæmda kröfu sína, sem er nærri 400000 kr., þá næmi þetta allt sem næst 1 millj. kr.
Í bú einkasölunnar hefir verið lýst skuldum, sem samtals nema um 1600000 kr. Af þeim kröfum telur skilanefnd ekki, að viðurkenndar muni verða nema um 1200000 kr. Viðurkenndar kröfur ýmsra manna ættu þá að nema um 200000 kr.
Skilanefndin hefir í peningum fyrir selda síld o. fl. um 290 þús. kr. og á um 20 þús. kr. útistandandi. Eftir því yrði hallinn tæp milljón, ef ekki verður meira viðurkennt af skuldum en nefndin telur og ef ekkert hefst upp úr málaferlunum. Hversu mikill skaði ríkissjóðs verður, er því ennþá ómögulegt að segja. Það veltur á úrslitum málanna. Útflutningsgjalds- og tollkrafa ríkissjóðs er forgangskrafa, en hún er ef til vill í hættu vegna kröfu Landsbankans.
Þriðja lið fyrirspurnarinnar, um hversu mikið verði tap annara lánardrottna, er í rauninni svarað með því, sem ég þegar hefi sagt, að svo miklu leyti, sem hægt er að svara honum eins og nú stendur. Úrslitin í þessu velta á úrslitum dómsmálanna, eins og allir geta séð.
Þá kem ég að 4. lið fyrirspurnarinnar, sem sé um orsakir gjaldþrotsins. Ég get ekki af eigin þekkingu dæmt um þær og sé ég ekki annað réttara og óhlutdrægara í þessu efni en að lesa hér upp kafla úr bréfi skilanefndar til mín, dags 5. þ. m. Sá kafli er svo hljóðandi:
„Eins og nefndin áður hefir skýrt hinu háa atvinnumálaráðuneyti frá, hefir hún ekki orðið þess vör, að um nokkurn fjárdrátt hafi verið að ræða af hendi framkvæmdarstjórnar einkasölunnar og bókfærslan hefir reynzt í fullu lagi. Ástæðurnar til hins bágborna fjárhags einkasölunnar eru sjálfsagt margar, en nefndin telur þær fyrst og fremst það, hve óforsvaranlega mikið var saltað sumarið 1931, er gerði töluverðan hluta síldarinnar verðlausan, þannig að tunnur, salt og allur annar kostnaður tapaðist. Það skal tekið fram, að yfirstjórn einkasölunnar mun hafa valdið þessu, en ekki framkvæmdarstjórnin, er lagði mjög á móti þeirri aukningu á söltunarleyfum, er samþykkt var.
Hin víðtæka starfsemi einkasölunnar í sambandi við kaup á tunnum og salti mun einnig hafa aukið mjög áhættu þessa fyrirtækis, sérstaklega eins og fór um síldarsöluna 1931. Ennfremur höfðu orðið ýms mistök með fyrirframsölu á síld 1929, er bökuðu einkasölunni skaðabótaskyldu.
Loks reyndist starfrækslan mjög kostnaðarsöm, sem vitanlega orkar mikils, þegar illa gengur.
Nefndin vill benda á í sambandi við þetta, að framleiðsla útlendinga utan landhelgi var orðin mjög mikil, er myndaði samkeppni, er erfitt var að fylgjast með í, og hefir augsýnilega ruglað dómgreind stjórnenda að einhverju leyti, en mikið af þeirri framleiðslu mun hafa komizt á erlenda markaði snemma á sölutímanum og bakað verðfall og örðugleika fyrir einkasöluna“.
Eins og hinn upplesni kafli ber með sér, telur skilanefnd þessar 5 aðalástæður: 1) Óforsvaranlega mikið saltað 1931. 2) Víðtæk starfsemi um kaup á tunnum og salti. 3) Ýms mistök í fyrirframsölu síldar 1929 og þar af leiðandi skaðabótaskylda. 4) Kostnaðarsöm starfræksla. 5) Samkeppni vegna síldar, veiddrar utan landhelgi.
Um laun skilanefndar er þetta að segja:
Þegar skilanefndin tók til starfa 1931 var af þáv. stjórn ákveðið, að hvor skilanefndarmanna skyldi hafa 1200 kr. laun á mánuði. Þessi laun tóku nefndarmenn í 12 mánuði, en síðan 800 kr. á mánuði hvor. Húsnæði hefir skilanefndin leigt í húsi S. Í. S.
Einhverjir erlendir kröfuhafar munu hafa haft á orði að höfða mál gegn ríkissjóði til greiðslu á því, sem þeir fá ekki greitt af kröfum sínum úr búinu, sökum þess, að einkasalan hafi í rauninni verið ríkisstofnun. Hvort úr þessu verður, skal ég ekki spá neinu um, en sjálfsagt kæmi slík málssókn ekki til, fyrr en eftir að skiptum þrotabúsins er lokið, því að þá fyrst er hægt að tiltaka fjárhæðirnar.
Út af þeim orðum hv. fyrirspyrjanda, að rannsókn hafi ekki farið fram á gjaldþroti einkasölunnar, vil ég segja það, að ég veit ekki betur en að svo hafi verið.
Ég tel mig svo, í bili a. m. k., ekki hafa tilefni til að segja meira, en er reiðubúinn til að gefa hv. fyrirspyrjanda frekari skýringar, ef ég get.