26.05.1933
Neðri deild: 83. fundur, 46. löggjafarþing.
Sjá dálk 2414 í B-deild Alþingistíðinda. (3760)
93. mál, ábúðarlög
Atvmrh. (Þorsteinn Briem):
Ég skal ekki við þessa seinustu umr. þessa máls hér í d. fara að tala um málið almennt. Mun ég einungis snúa beint að þeim brtt., sem fyrir liggja, og skal þá fyrst víkja að brtt. á þskj. 748. Fyrsta brtt. þar er við 11. gr., þar sem hv. tillögumenn leggja til, að í stað 2/3 af landverði komi 3/4, og í staðinn fyrir helming af landverði komi 2/3. Þessar tölur, sem staðið hafa í frv. síðan það var lagt fyrir þingið, að landsdrottni sé skylt að leggja til jarðarhús, sem nema 2/3 af verði landsins, miðað við fasteignamat á hvorutveggja, eru byggðar á allmikilli athugun á fasteignamati jarða í landinu. Eftir þeim kunnugleika, sem ég hefi í nokkuð mörgum sýslum landsins, hefir mér virzt vera yfirleitt vel byggðar jarðir þar, sem fasteignamatsverð húsa hefir numið 2/3 af matsverði landsins. En hitt hefi ég margoft bent hér á, að fasteignamatsverð húsa er stundum 2/3 neðan við raunverulegt kostnaðarverð þeirra, og jafnvel neðar. Ég get því ekki enn fallizt á þessa breyt. Hér liggur fyrir mér skýrsla um nær 500 jarðir, sem eru í sjálfsábúð. Og húsaverð þeirra er svo lítið, að ótrúlegt virðist, ekki nema 640 kr. að fasteignamati. Ég get hugsað mér, hvernig þeim bændum mundi reiða af, sem á þessum jörðum búa, ef þeir flosnuðu upp nú í kreppunni og ættu síðan að fara að byggja mikil hús á jörðum sínum um leið og þeim er ekki orðið lengur mögulegt að búa á þeim sjálfir. Hygg ég, að með tilliti til hinna erfiðu tíma, sem nú eru, verði ekki hægt að hafa húsaskylduna öllu ríkari heldur en hún er í frv. eins og það liggur nú fyrir.
Hvað snertir orðalag það, sem hv. frsm. minni hl. hneykslaðist á við 2. umr. og minntist enn á nú, þar sem falað er um „nothæf“ jarðarhús, þá tók ég fram þá, að með orðinu „nothæf“ er átt við, að húsunum sé þannig fyrir komið, að þau komi að notum við ábúð jarðarinnar. Hitt, sem sagt er í fyrri málsgr. 11. gr., gildir vitanlega um jarðarhús yfirleitt, og þarf því ekki að endurtaka það strax í næstu málsgr. Ég get því hvorki fallizt á a- né b-lið 1. brtt. hv. minni hl.
Brtt. við 1. málsgr. 12. gr. hygg ég, að hv. tillögumenn leggi ekki mjög mikla áherzlu á, sízt ef brtt. við 7. málsgr. 12 gr., að í stað 6 ára komi 12 ár og í stað 1/6 komi 1/12, verður samþ. Hygg ég, að þá væri farinn sanngjarn meðalvegur í þessu efni, ef a-liður brtt. væri felldur, en b-liðurinn samþ. Vænti ég samkv. viðtali við hv. tillögumenn, að þeir geti fallizt á þá málamiðlun.
Um brtt. við 13. gr. get ég sagt það, að henni get ég eftir atvikum verið samþykkur, þó að ég telji, að hér sé nokkur nauðsyn á að setja varnagla að því er tekur til opinberra jarðeigna, ekki sízt gjafasjóðsjarða. Aftur á móti verð ég að mæla á móti brtt. við 14. gr., um að lækka þá prósentu af húsverðinu, sem leiguliði á að greiða sem leiguliðabót. Ég hygg, að þó benda megi á, að í einstökum sveitum endist bæjarhús svo lengi, að sú prósenta, sem stungið er upp á í brtt., gæti nokkurnveginn nægt, þá sé hún mikils til of lág, þegar litið er til landsins í heild. Að ég hefi lagt til, að þessi prósentutala væri hlaupandi, en ekki fastákveðin, miðast einmitt við það, að aðstaðan getur verið mis jöfn í hinum ýmsu landshlutum. Einnig má líta á það, að frágangur nýrra húsa getur verið svo mismunandi, að full ástæða sé til, að leiguliðabótin af þeim sé mismunandi há.
Um 5. brtt., við 42. gr., hefir þegar verið allmikið rætt við 2. umr. þessa máls, og sé ég ekki ástæðu til að endurtaka það, sem ég tók fram þá. Hv. frsm. þessara brtt. gekk inn á það við 2. umr., að ef leiguliði héldi ekki jarðabótum landsdrottins við, heldur léti þær níðast niður, þá ætti hann að greiða bætur fyrir það. Og annað er ekki átt við með þeim orðum, sem hv. tillögumenn vilja fella niður. Hvort þarna er notað orðið „bætur“ eða gamla orðið „álag“, finnst mér ekki skipta miklu máli, því „álag“ þýðir ekki annað í þessu sambandi en það, að leiguliði á að greiða bætur fyrir, ef hann lætur jarðabæturnar níðast niður eða vanrækir viðhaldið. Þar sem landsdrottinn á ekki að fá nema sem svarar vöxtum af þeim kostnaði, sem hann leggur í jarðabæturnar, verður hann að gera kröfu til, að þau mannvirki níðist ekki niður, e. t. v. á fáum árum, án þess bætur komi fyrir. Um það efni virðist mér við hv. frsm. sammála, og finnst mér hann ætti því að geta sætt sig við orðalag þessa ákvæðis. (StgrS: Það verður aldrei skilið sem bætur). Yfirleitt veit ég ekki til, að komið hafi til greina álag á jarðabætur, nema þegar viðhald þeirra hefir verið vanrækt.
Um b-lið brtt. hv. minni hl. við sömu gr. er ekkert að segja. Það má náttúrlega gjarnan koma sú viðbót aftan við fyrri málsgr., sem hv. tillögumenn leggja til. Hinsvegar verð ég að líta svo á, að hún sé óþörf, því ég hygg, að ekki sé nauðsynlegt að setja úttektarmönnum neinar skorður í þessu efni. Þeim er yfirleitt sýnt svo mikið traust í þessu frv., að ég sé ekki ástæðu til að ætla þeim sérstaka ósanngirni í þessu tilfelli frekar en öðrum. En þyki þetta meira til samræmis við 40. gr., þá skiptir ekki miklu, þó það sé samþ.
Annars verður að benda á það, að ef farið er að gera mjög víðtækar breyt. við frv. á þessu stigi málsins, við seinustu umr. í seinni deildinni, má vera, að margt verði óathugað um samband þeirra ákvæða, sem bætt er inn, við frv. að öðru leyti. Getur þá ýmislegt í frv. rekizt á, þegar það er loksins orðið að lögum, og það því fremur, sem hv. n. hefir ekki í heild tekið frv. til athugunar og lýst sinni afstöðu til brtt. Nú er vonandi þegar liðið svo langt á þingtímann, að ég hygg, að ekki verði gott tóm til að athuga þær breyt., sem samþ. verða nú. Því verður að gjalda varhuga við að gera stórfelldar breyt. á frv. úr þessu; það gæti orðið til þess, að frv. næði ekki fram að ganga, eða þá að þeir smíðagallar yrðu á því sem heild, að hvert ákvæðið rækist á annað. þegar til framkvæmda kemur.
Viðvíkjandi brtt. á þskj. 766 má hið sama segja. Ég óttast nokkuð, að ef svo víðtækar breyt. væru samþ. á þessu stigi málsins, þá gæfist ekki tóm til að athuga þær í sambandi við ýms önnur ákvæði frv. Skal ég aðeins í því sambandi minnast á brtt. hv. flm. við 18. gr. Í 18. gr. er talað um, með hvaða kjörum leiguliði skuli eiga kost á að kaupa jörðina, ef jarðeigandinn sér sér ekki fært að fullnægja þeim skyldum, sem með l. eru á hann lagðar. Þau ákvæði vill hv. flm. brtt. fella niður, en eftir stendur í 44. gr. tilvísun einmitt til þeirra sömu ákvæða í 18. gr. Þetta hefir hv. tillögumaður ekki athugað, og ég hygg, að þar sem svo skýrum manni og alvönum lagasmið hefir láðst að gæta þessa, þá geti þeim, sem minni vinnu hafa lagt. í frv., ekki síður orðið það á að samþ. ýmislegt, sem komið gæti í bága við önnur ákvæði laganna.
Um 1. brtt. hv. 1. þm. S.-M. er það að segja, að ég fyrir mitt leyti gæti fallizt á, að kúgildatalan, sem tiltekin er í 2. gr., væri hækkuð, jafnvel upp í það, sem hv. þm. leggur til. Hann talaði í þessu sambandi um, að ákvæði 2. gr. eins og hún er nú væru nokkuð óljós. Ég hygg þó, að a. m. k. eitt ákvæði í þessari brtt. sé þá ekki síður óljóst. Þar stendur: „Fleytimagn þeirra jarða samtals fari þó eigi yfir 46 kúgildi í sveit eða 36 við sjó “. Þetta er ekki nógu nákvæmt orðalag, því þó jarðir standi við sjó, getur vel staðið svo á, að þær hafi ekkert sjávargagn fyrir því. En að hv. þm. gerir mun á kúgildatölunni eftir því, hvort jörðin stendur við sjó eða annarsstaðar, mun vera miðað einmitt við það, að þær jarðir, er við sjó liggja, hafi eitthvert sjávargagn. Annars væri þessi skilgreining út í hött. Ég hefi hugboð um, að einhver skrifl. brtt. sé á leiðinni við þessa 1. brtt., og ég vildi óska þess að fá að heyra hana áður en ég tala frekar um þetta atriði.
Þá er 2. brtt., við 3. gr. Um hana er svipað að segja, að í henni eru atriði, sem ég get verið samþykkur. Mun ég ekki gera að ágreiningsefni, þó hún væri samþ., þó ég hinsvegar sakni ýmissa ákvæða, sem eru í 3. gr. frv., en ekki brtt., og sem ég hygg, að reynslan hafi sýnt, að eru ekki óþörf.
3. brtt., við 7. gr., verð ég að telja óþarfa, og vænti ég þess, að þó hv. flm. felli sig ekki að öllu leyti við orðalag greinarinnar eins og hún er, þá geti hann þó sætt sig við það eftir nánari athugun. Hv. flm. talaði um, að það myndi sízt leiguliðunum til gróða, þó tekið væri fram, að úttektarmenn ættu að miða við fornan leigumála, þegar þeir meta eftirgjald jarða, ef jörðin er óbreytt. En samkv. 7. gr. frv. eins og hún er nú á að miða við ýmislegt fleira, afrakstur jarðarinnar í búrekstri, aðstöðu til ræktunar, sölu afurða, arð af sérstökum hlunnindum, húsakost, vátryggingarkostnað, girðingar og önnur mannvirki, er jörðinni fylgja, og kvaðir, sem á henni kunna að hvíla. Gamli leigumálinn á aðeins að vera til hliðsjónar, og ég verð að álíta, að gömlu mennirnir hafi farið oft svo nærri því rétta í þessu efni, að ekki skaði, þó í sambandi við annað sé aðgætt, fyrir hvað jörðin var leigð áður. Allvíðast er mönnum kunnugt um, hver var hinn gamli leigumáli hverrar jarðar, og var hann að þeirra tíma hætti miðaður við álnatölu eða afgjöld í fríðu.
Brtt. við 9. gr. 1. málsgr. get ég því miður ekki fallizt á. Ég hygg, að rétturinn til æfiábúðar væri allmjög skertur, ef 1. málsgr. 9. gr. er samþ. með því orðalagi, sem þar er farið fram á. Sérstaklega finnst mér fyrsta setningin: „Jörð skal að jafnaði byggja æfilangt ...“ opna svo víðar dyr fyrir landsdrottna til þess að víkja sér undan þeirri skyldu, sem frv. annars leggur þeim á herðar í þessu efni, að frv. sé mjög spillt, ef hún er samþ.
Þá vill hv. þm. gera þá almennu breyt. á frv., að í stað trúnaðarmanna Búnaðarfél. Íslands og úttektarmanna komi sveitarstjórn í allmörgum stöðum í frv. Oft er það nú svo, að úttektarmenn eiga sjálfir sæti í sveitarstjórn, eða eru a. m. k. alvanir sveitarstjórnarmenn, og sé ég ekki á því mikinn mismun, nema að því leyti, hve miklu er að jafnaði erfiðara að fá dóm 5 manna en tveggja. En þetta, að ætlazt er til þess, að trúnaðarmaður Búnaðarfél. Ísl. sé tilkvaddur í vissum tilfellum, er með það fyrir augum, að hann á að hafa sérstaka þekkingu á búnaði og ræktunarmálum, og er þess vegna líklegt, að hann geti oft bent á heppilegri leiðir heldur en öðrum koma í hug þegar t. d. er um að ræða skiptingu jarða eða annað þessháttar.
Viðvíkjandi c-lið í 4. brtt. skal ég taka það fram, að orðið „vergögn“ er hér á Suðvesturlandi haft í annari merkinu en hv. flm. segir, að það sé notað á Austurlandi, en ég held þá líka, að orðið „vervist“ sé heldur ekki notað í sömu merkingu í öllum landshlutum, og er þá lítið úr bætt, ef tvírætt orð kemur fyrir annað tvírætt orð. Það, sem í þessu sambandi er átt við í 9. gr., er það, sem á venjulegu máli er kallað fiskreitir, og ef ástæða er til þess að breyta orðinu „vergögn“, sem er algengt hér á Suðvesturlandi, þá hefði ég helzt kosið, að það orðið væri tekið, sem algengast er í sjóþorpunum um allt land, þó hitt orðið sé þar líka notað, ef upplýst er, að hið gamla orð „vergögn“ hefir ekki sömu merkingu alstaðar.
Um 5. brtt., um það, að 10. gr. falli niður, vil ég segja það, að ef ekki er full þörf á ákvæðum þeirrar greinar, þá er ekki fremur þörf á brtt. um að fella hana niður. Það má vera, að þau brot, sem þar er talað um, að hendi landsdrottin, geti heyrt undir almenn ákvæði, en ég hygg þó, að ákvæði 10. gr. séu öllu betri, ef landsdrottinn hegðar sér svo sem þar er talað um.
Við 12. gr. hafa þeir báðir flutt brtt., annarsvegar hv. 1. þm. Skagf. og hv. 1. þm. Árn. og hinsvegar hv. 1. þm. S.-M. Viðvíkjandi brtt. hv. 1. þm. S.-M. er það að segja, að hún er aðeins orðabreyt. Ég vil fyrir mitt leyti ekki mæla gegn því, að hún verði samþ. Um brtt. við sömu gr. á þskj. 748 skal ég út af því, sem hv. 1. þm. Skagf. talaði fyrir brtt. við 1. málsgr., geta þess, að ákvæði þau, sem hann vill nema burt úr 1. málsgr., eru miðuð sérstaklega við það, þegar svo stendur á, að ekki er bílfært alla leið heim í hlað á ábýlisjörð leiguliða. Þá er ætlazt til þess, að landsdrottinn flytji efnið það, sem bílfært er, en þá taki leiguliði við og flytji það síðasta spölinn. Er þá miðað við það, að leiguliði eigi hægra með að inna af hendi þann flutning heldur en landsdrottinn, þar sem leiguliði getur notað til þess eigin hesta og áhöld úr búi sínu. Þess vegna er honum ætlað að flytja efnið þennan síðasta spöl. Ef ekki er bílfært hinn síðasta spöl, mundi það verða miklu ódýrara fyrir leiguliða, sem til þess getur notað sína eigin hesta og áhöld, að sjá um þennan flutning heldur en fyrir landsdrottin, sem yrði að greiða flutninginn eftir reikningi. Hið opinbera hefir nokkra reynslu í þessu efni. Það hefir komið í ljós, að þessir reikningar hafa stundum orðið óeðlilega háir, og hefir jafnvel komið fyrir, að hestburðunum hefir allmikið fjölgað hinn síðasta spöl, frá því leiguliði tók við flutningnum, miðað við það, sem talið var á reikningum bifreiðanna, er fluttu efnið heim undir bæinn. Annars hygg ég, að hv. flm. fari ekki að leggja áherzlu á þetta atriði, ef þeir fá samþ. brtt. við 7. málsgr. sömu gr., þannig að í staðinn fyrir 6 ár komi 12 ár.
Þá vil ég víkja að 7. brtt. hv. 1. þm. S.-M., við 17. gr. Þetta er aðeins orðabreyt., og má vera, að það fari betur, sem till.maður vill. Annars liggur það í hlutarins eðli, að þetta skiptir engu máli. Það stendur í þessari grein, að séu hús vátryggð á leigujörðum, skal eigandi bera kostnaðinn. En skylt er leiguliða að annast vátryggingu fyrir hönd landsdrottins, ef hann krefst þess. Ég hygg, að það þurfi ekki að valda neinum ruglingi, þó gr. sé óbreytt. Það leiðir af sjálfu sér, að jarðareigandi greiðir vátryggingargjald af sínum húsum, en leiguliði af sínum, ef hann á nokkur hús á jörðinni.
Brtt. hv. 1. þm. S.-M. við 18. gr. get ég verið samþykkur að nokkru leyti, en ég vil fara fram á það við hæstv. forseta, að hann beri hana upp til atkv. í tvennu lagi, þegar þar að kemur. Ég get fallizt á, að upphaf gr. sé samhlj. brtt., sem ég vil lesa upp, með leyfi hæstv. forseta:
„Nú treystist landsdrottinn ekki að fullnægja þeim skyldum, sem á hann eru lagðar með lögum þessum, og skal hann þá bjóða leiguliða jörðina til kaups fyrir það verð, er dómkvaddir menn meta, ef ekki semur um verð. Hafni leiguliði kaupum, skal jörð boðin sveitarfélagi með sama hætti, en hafni sveitarfélag einnig kaupum, getur landsdrottinn selt jörð hverjum, sem kaupa vill.
Kauptilboðum til leiguliða og sveitarstjórnar skal svarað á 5 vikna fresti, ella má svo álíta, að tilboði sé hafnað“.
Ég get verið þessu samþykkur, en ekki því, að niður falli ákvæðin í gr. um, að leiguliði fái gjaldfrest á ¾ þess hluta kaupverðs, er kann að vera fram yfir veðskuldir, eigi skemmri tíma en þrjú ár, gegn almennum útlánsvöxtum Búnaðarbanka Ísl. og veði í jörðinni næst á eftir áhvílandi veðskuldum með uppfærslurétti, og eigi seljandi heimtingu á, að hús séu vátryggð og að kaupandi taki að sér veðskuldir o. s. frv. Þessi ákvæði vil ég ekki fella niður, en ef hæstv. forseti ber brtt. upp í tvennu lagi, mun ég mæla með upphafi brtt.
Brtt. hv. þm. við 24. gr. er ekki mikilsverð. Ég býst ekki við, ef gert er ráð fyrir, að leiga eftir kúgildi lækki, eins og ég tel sanngjarnt og mæli með, að þá finni landsdrottnar hjá sér sérstaka hvöt til að hlaða kúgildum á leigujarðir fremur en leiguliðar óska. Það hefir yfirleitt ekki verið lagt kapp á það á síðustu árum að auka kúgildi á leigujörðum fram yfir það, sem áður hefir tíðkazt. Hvort í greininni stendur, að skila eigi kúgildum í leigufæru ástandi við brottför eða fullgildum við brottför, eins og í frv. stendur, finnst mér ekki skipta miklu máli.
Við 37. gr. frv. hefir hv. flm. gert þá brtt., að í stað „álna“ í 1. málsgr. komi orðið „fóta“, sem þýðir, að landsdrottinn á að fá allan 4 fóta við og lengri af reka á jörð sinni, en leiguliði allan minni við, í stað þess að í frv. er miðað við 4 álna við. Um þessa brtt. verð ég að segja það, að ég get fyrir mitt leyti ekki fallizt á hana, því eins og nú er komið, þá er þetta smámor, álnarkefli og þvíumlíkt, svo lítils virði, að það borgar varla hirðingu og björgunarkostnað með því verkakaupi, sem nú er goldið. Ég veit, að það er svo á mörgum jörðum, t. d. á ýmsum gömlum prestssetrum, að prestarnir áskilja sér ekki annan við en þann, sem er 6 álna og lengri, vegna þess kostnaðar, sem er við að hirða viðinn. Hinsvegar tel ég rétt, eins og í frv. er, að landsdrottinn eigi kröfu á að fá minni við, ef hann notar hann til umbóta, leiguliða í hag, svo sem til húsabóta, girðinga eða annars þvílíks.
Um brtt. sama flm. við 38. gr. verð ég að segja það sama, að ég get ekki verið henni samþykkur. Það er nú orðið svo fátítt, að hval reki, að ég sé engum ofsjónum yfir því, þó leiguliði fái 1/3 af hvalnum, ef það happ hendir eiganda og ábúanda leigujarðar, með því líka, að leiguliði mun oftast verða fyrir meira erfiði við björgun þessa reka heldur en landsdrottinn.
Þá er brtt. sama flm. við 40. gr. hvað samþykki trúnaðarmanns Búnaðarfélags Ísl. snertir til smærri jarðabóta á leigujörð án samþykkis landsdrottins, og þar sem hann vill setja sveitarstjórn í staðinn fyrir trúnaðarmanninn. Ég hygg, að þó sveitarstjórnir beri yfirleitt skyn á marga hluti, þá fari betur á því, að þarna sé trúnaðarmaðurinn látinn hafa úrskurðarvaldið, af því hann er sérfróður um þetta efni og mun í flestum tilfellum bera bezt skyn á það, hvaða jarðabætur hækki jörðina mest í verði.
Með 2. brtt. flm. við 40. gr. er lagt til, að í stað þess að leiguliði á samkv. frv. að fá jarðabætur greiddar eftir því, sem úttektarmenn meta, að hækka megi þeirra vegna landskuld á jörðinni, þannig að leiguliði fái tólffalda landskuldarupphæðina, komi, að leiguliðar fái greiðslu þessa miðað við landskuld eftir því, sem hún hefir þá hækkað á jörðinni. Ég hygg, að þetta sé ekki fullnægjandi orðalag í brtt., því það er gengið framhjá því, að landsdrottinn tekur jörð af leiguliða einna helzt í því tilfelli að byggja hana barni sínu eða nánum ættingja, og þó að landsdrottinn hækki ekki landskuldina við barn sitt eða náið skyldmenni sem svarar afgjaldi af þeim jarðabótum, sem gerðar hafa verið af leiguliða, þá held ég, að það geti ekki talizt fastur eða réttlátur grundvöllur undir úrskurði um verðmæti jarðabótanna, því að þar kemur annað til greina.
Um síðustu brtt. á sama þskj., við 51. gr., ætla ég, að megi segja, að nokkuð standi á sama, hvort orðalagið er notað. Ég held, að það sé nokkurn veginn eitt og hið sama, hvort viðtakandi hefir sannað, að hann hafi krafizt álags eða geti krafizt álags. Það kemur í sama stað í framkvæmdinni, þó e. t. v. sé lítilsháttar munur á orðalagi.
Ég vil enn endurtaka það, að menn gjaldi varhuga við að gera aðrar breyt. á frv. en óhjákvæmilegar eru, því það er hætt við því, ef fjöldi brtt. yrði samþ., þar sem svo er langt komið meðferð málsins sem nú er, að málið annaðhvort strandi að þessu sinni eða að sá hroðvirknisbragur verði. á afgreiðslu málsins, að taka verði það upp aftur mjög bráðlega.
Brtt., sem nú liggja fyrir, eru 21 alls, og sumar þeirra í fleiri liðum, og ef þær yrðu allar eða flestar samþ., þá er hætt við, að á frv. yrðu þeir smíðagallar, að óverjandi verði að gera það að lögum.