03.12.1935
Sameinað þing: 24. fundur, 49. löggjafarþing.
Sjá dálk 84 í B-deild Alþingistíðinda. (228)
1. mál, fjárlög 1936
Forsrh. (Hermann Jónasson) óyfirl.:
Herra Forseti! Góðir hlustendur. Við ráðherrarnir höfum hingað til hagað svörum okkar þannig að hver einstakur okkar svarar fyrir það, sem að hans verkahring lýtur.
Eins og hv. þm. og aðrir hlustendur hafa heyrt, hefir einkum verið deilt á mig fyrir tvö mál, og það eru mjólkursölumálið og kjötsölumálið. En áður en ég vík að þeim málum vil ég minnast á, að bæði hv. 10 landsk. og hv. þm. G.-K. voru að hafa orð á því hve það þing, sem nú stendur yfir, væri orðið langt. Það er satt. Þetta þing er orðið of langt, en þess verður að gæta að nú er við meiri erfiðleika að etja en áður hefir verið með lækkun á einstökum útgjaldaliðum á fjárlögum. Ennfremur ber þess að gæta, að fyrir þessu þingi hafa legið mörg mikilvæg mál, og má þar t. d. nefna framfærslulöggjöfina, sem bæði er mikilvæg og réttmæt; sama má segja um tryggingarlöggjöfina. Þá má líka nefna lög um nýbýli, lög um óðalsrétt mörg önnur merkileg mál. Líka má benda á það jafnframt þessu, að þingið 1934 er það styzta þing, sem verið hefir, eða aðeins 85 daga. Þingið í vetur stóð í 49 daga, og sé gert ráð fyrir, að þessi hluti þingsins standi 71 dag, þá hafa þessi tvö þing þingið 1934 og 1935 setið samtals: 205 daga, eða að meðaltali 1021/2 dag hvert, en það er styttri tími en áður var. 1932 var þingtíminn 110 dagar og 1933 var hann 113 dagar. Það er því ein af blekkingum þeim, sem andstöðuflokkar stj. bera fram, að þingstörfin hafi verið lítil og tekið lengri tíma en áður undir yfirráðum þeirra flokka, sem styðja núv. stjórn.
Um ádeilurnar er það að segja, að þær eru með mjög svipuðum hætti og þær voru á eldhúsdegi í fyrra. Eitt af því sem hv. 10. landsk. minntist á, var það, að ekki væri ætlað fyrir kjötuppbótinni. En að deila á okkur fyrir þá sök var óþarft því það var bent á við eldhúsumræðu í fyrra, og hefir oft verið bent á það síðan að við höfum tekið upp þá aðferð að leggja það ekki fram fyrr en séð væri fyrir endann á kjötsölunni, en það er ekki fyrr en eftir áramót, því mikið af því kjöti er selt er til Englands, er ekki selt fyrr en um það leyti, en fyrr en sú sala hefir farið fram er ekki unnt að ákveða um verðuppbótina.
Í þessu sambandi er fróðlegt að rifja það upp hvernig tekið var undir frá fyrstu tillögu, sem kom fram um það að bæta bændum upp verð á kjötinu. Það var í Ed. á þinginu 1933 sem þessi till. kom fram, og þá var verð á freðkjöti komið niður fyrir 50 aura og verð á saltkjöti komið niður í 40 aura. Það er nú fróðlegt að athuga, hvernig þeir menn, sem hv. 10. landsk. ætlar sér að vinna með, þ. e. sjálfstæðismenn, tóku þessari tillögu. Aðeins einn þeirra greiddi atkv. með henni. Með þessum mönnum ætlar hv. 10. landsk. að vinna að því að bæta hag bænda og koma afurðasölumálum þeirra í gott horf.
Ég skal minna hv. 10. landsk. og hv. þm. G.-K. á það, að þegar deilt er á framkvæmd kjötsölulaganna í fyrra og nú, þá er ekki hægt annað en geta þess, að í fyrra var slátrað 400 þús. fjár, en í ár ekki nema 360 þús., eða 40 þús. færra. Um þetta leyti í fyrra var mikið óselt af freðkjöti og verðið lækkandi. Saltkjötið var þá að mestu leyti óselt og verðið lágt. Á innlendum markaði var til 34 hundr. tunnum meira af kjöti en búizt var við, að hægt yrði að selja. Þetta varð til þess, að kjötsölunefnd sá sér ekki fært 1. nóv. í fyrra að leyfa meiri lækkun fyrir geymslu og frystingarkostnað á kjöti en um 7 aura á kg. af 1. fl. kjöti og um 17 aura á kg. af 2. fl. kjöti, og síðan eftir áramót aftur um aura á kg. Þetta taldi Sf. Sl. of lítið til þess að mæta frysti- og geymslukostnaðinum, og það hefir verið bent á, að það hafi orðið að taka af gæruverðinu til þess að bæta upp kjötverðið. Þetta er rétt. Það hefir af þessum ástæðum orðið að taka 3 aura af gæruverðinu, til þess að bæta upp kjötverðið.
Ég vil nú spyrja hv. þm. og aðra þá, sem á mál mitt hlýða, hvort þeir telji, að skynsamlegt hefði verið að fara hærra með kjötverðið fyrra haust, þegar svo miklar birgðir voru til á innanlandsmarkaði, að tvísýnt þótti um sölu þeirra, og óselt freðkjöt í Englandi og verðið fallandi. Var það skynsamlegt að fara þá hærra með verðið? Reynslan hefir sýnt, að það mátti ekki fara hærra. Birgðirnar í vor voru svo miklar, að þær máttu ekki vera meiri. Þegar kjötsölunefndin ákvað hækkunina, vakti ekkert annað fyrir henni en það, að sjá hagsmunum bænda sem best borgið, og það tókst. Hefði verðið verið sett hærra, hefði það gengil út yfir kjötsöluna og eyðilagt möguleikana fyrir að koma kjötinu út.
Nú er ástandið þannig, sem betur fer, að allt það freðkjöt, sem sent hefir verið til Englands, er selt, og nú er verðið hækkandi, í stað þess, að í fyrra var það lækkandi. Nú er saltkjöt líka í hærra verði en það var í fyrra, og nær því allt selt. Á innlendum markaði er nú 200 tonnum minna af freðkjöti en á sama tíma í fyrra, og jafnframt um 300 tonnum minna af saltkjöti. Kjötsölunefndin sá sér því fært nú 15. nóv., þegar hún ákvað hækkunina á kjötverðinu, að hækka verð á 1. fl. kjöti um 15 aura á kg. og á 2. fl. kjöti um 25. aura á kg., í stað hækkunarinnar í fyrra, sem var aðeins 7 og 17 aur. á kg. Þetta var nú talið fyllilega óhætt vegna hækkandi verðs á erlendum markaði. Þó Sf. Sl. hafi ákveðið að borga út lægra verð fyrir kjötið nú en í fyrra, þá stafar það aðeins af því, að félagið hefir nú farið inn á samvinnugrundvöll og tekið þá afstöðu að ákveða ekki verðið til fulls fyrr en séð væri endanlega, hvernig salan yrði bæði erlendis og í Reykjavík. Ég held, að eftir að sýnt hefir verið eins greinilega eins og hv. 2. þm. N.-M. hefir gert, hvernig fór um framkvæmd kjötsölulaganna í fyrra og þann hagnað, sem bændur höfðu af þeim, þá verði ekki hagnaður af því fyrir andstæðingana að ráðast á stjórnina fyrir aðgerðir hennar á því sviði.
Vegna þess hve tími minn er takmarkaður get ég ekki farið nákvæmar út í þessi mál, en læt mér nægja að benda á það að lokum, að þrátt fyrir það, þótt verð á freðkjöti lækkaði í fyrra um 61/2 eyri á erlendum markaði og verð á saltkjöti lækkaði um 4 aura, þá fengu bændur samt 831/4 eyrir fyrir kg., í staðinn fyrir 73 aura árið áður, og það þótt fyrirsjáanlegt væri, vegna tregðu á erlendum markaði, að verðið myndi stórkostlega lækka á innlendum markaði frá því sem áður var, ef ekki væri að gert.
Sá beini gróði, sem bændur höfðu af verðaukningunni frá undanförnu ári, er 600 þús. kr. á þessu eina ári. En ef framkvæmd kjötsölulaganna hefði ekki komið til hjálpar, hefði óumflýjanlega orðið tap á kjötsölunni í fyrra, miðað við árið áður, vegna þeirrar verðlækkunar á kjöti, sem þá hefði hlotið að leiða af hinu mikla framboði, sem var á innanlandsmarkaðinum.
Þá er heldur engin furða, þótt vel hafi tekizt með framkvæmd kjötsölulaganna, og kem á þá að því, sem andstæðingarnir gera að mestu árásarefni á mig, sem er það, að ég hafi ekki valið vel í nefndina. Í meiri hl. n. sitja þeir menn, sem lengst hafa haft umboð fyrir íslenzka bændur til að fara með þessi mál, og það eru þeir Helgi Bergs forstjóri Sf. Sl., Jón Árnason framkvæmdarstjóri S. Í. S. og hv. 2. þm. N.-M., Páll Zóphóníasson. Þetta er sá meiri hl., sem hv. 10. landsk. ætlar að telja bændum trú um, að sé fjandsamlegur hagsmunamálum þeirra. Það eru sömu mennirnir, sem bændur sjálfir hafa valið til þess að fara með mál sín, og það á svo að skipta máli, að ég tilnefndi einn manninn, hv. 2. þm. N.-M., í nefndina. Það er alveg óþarft fyrir andstæðinga stj. að ætla sér að slá keilu á kjötsölumálinu.
Sannast að segja ber það vott um mikla fátækt af ádeiluefnum, að eitt aðalmálið, sem haft er til árásar á mig, skuli vera það, að ég hefi sett kjötsölulögin og látið framkvæma þau með aðstoð beztu manna, sem völ er á. En þetta á að vera eitt aðaládeiluefnið. Það er von, að menn brosi.
Annað atriði sem notað var til ádeilu á mig, var framkvæmd mjólkursölulaganna. En þar koma einkum þrjú atriði til greina, og þau eru að spyrna á móti verðlækkun, að minnka sölukostnaðinn og koma hreinsuninni í gott horf.
Hv. 10. landsk. minntist á, að rekstrarhalli hefði verið hjá samsölunni, þegar reikningur voru gerðir. En ég get bent á það, að tekjuafgangur samsölunnar nemur nú mikið á tólfta þús. kr. Jafnframt þessu má benda á það, að mikið hefir verið unnið að því að koma betra skipulagi á starfsemi mjólkurbúanna en áður hefir verið. Er það eitt af þeim atriðum, sem mjólkursölunefndin hefir sérstaklega beitt sér fyrir, og fyrir hennar atbeina hefir Jónas Kristjánsson frá Akureyri, sem er allra manna bezt að sér um þessi mál og færastur í þeim, unnið að því að koma á skipulegri verkaskiptingu á milli mjólkurbúanna. Hann hefir nú unnið að þessu í þrjá mánuði, og er svo til ætlazt, að hann haldi því starfi áfram. Frá minni hálfu hefir verið gert allt það, sem bezt er hægt að gera í þessu máli, með því að fá færasta manninn, sem völ var á, til þess að koma því í lag.
Þá skal ég minnast á það, sem er ákaflega títt að halda fram, þegar verið er að finna að starfsemi samsölunnar, og það er, að skyr hafi farið mjög versnandi síðan hann hófst. Út af þessu hélt hv. 10 landsk. ákaflega langa og hjartnæma ræðu. En skyrgerð hefir einmitt farið mjög mikið batnandi síðan mjólkursamsalan for að starfa. og er það af þeirri ástæðu, að bæði Jónas Kristjánsson og Sigurður Pétursson gerlafræðingur hafa unnið mikið að því að bæta skyrgerðina, bæði með hreinræktun gerla og öðrum nýjum aðferðum, og því máli er nú svo komið, að á markaðnum hér er nú aðeins mjög vandað skyr. Ég vil í þessu sambandi geta þess, að nú nýlega komu nokkrir menn úr sveit heim til mín og borðuðu þetta skyr, og þeir viðurkenndu að það væri bezta skyr, sem þeir hefðu smakkað.
Það er nú komið svo gott lag á skyrgerðinni, að komið hefir til mála að bjóða bæjarbúum upp á að borða skyr á einu helzta hótelinu hér í bænum. Telja þeir báðir, Jónas Kristjánsson og Sigurður Pétursson, að það sé fullkomlega réttmætt að auglýsa þessa vöru á þann hátt.
Hv. 10. landsk. vildi halda því fram, að lítið hefði selzt af skyri síðan mjólkursamsalan tók til starfa, en á þeim 10 mánuðum, sem liðnir eru síðan, hefir hún þó selt 167600 kg. af skyri, og það er engin efi á því að fyrir atbeina þeirra manna, sem með þetta mál hafa farið, er það að komast í mjög gott horf.
Þá var minnzt á það eins og við síðustu eldhúsdagsumræður, að verð á mjólk hefir verið lækkað um 12 aura á lítra, og var þetta sérstaklega talið stj. til syndar. En ég vil benda á það, sem er vitað mál, að áður en mjólkursölunefndin kom skipulaginu á söluna, þá var verðið nafnið eitt, en hið raunverulega verð var mjög misjafnt og af handahófi. Það vita allir, sem nokkuð eru kunnugir hér í bæ, að mjólk var oft seld langt fyrir neðan það verð, sem kallað var ákveðið útsöluverð í búðum. Vegna mikillar samkeppni giltu einstakir menn, sem höfðu greiða aðstöðu, annaðhvort af fjárhagslegum ástæðum eða öðrum, oft tryggt sér kaup á mjólk fyrir mun lægra verð. Svo þegar verðið var ákveðið af mjólkursölunefndinni, var ekki um að ræða lækkun á heildsöluverði mjólkurinnar, heldur var tekin af nokkrum einstökum neytendum sú aðstaða, sem þeir höfðu áður til þess að fá mjólkina fyrir lækkað verð.
Í sambandi við það þegar verið er að finna að skipulagningu á mjólkursölunni, er gott að geta þess, að sá maður, sem tók þátt í samsölustarfinu og hefir átt sæti í samsölustjórninni síðan í vor, þ. e. Eyjólfur Jóhannsson. hefir aldrei komið með eina einustu tillögu um lækkun á dreifingarkostnaði mjólkurinnar eða lagfæringu á skipulaginu, fyrr en hann kom með þetta dæmalausa tilboð bakaranna (Rödd frá áheyrendum: Þetta eru ósannindi). Þetta er satt. Fyrsta tillagan, sem frá E. J. kom, um breyt. á dreifingarkostnaði mjólkur, og fyrsta tillagan um skipulagningu á sölunni er tilboð bakaranna, og skal ég síðar koma að því hvers virði það tilboð er; en áður en ég vík að því, vil ég láta nokkrar tölur tala máli sínu og lýsa því, hvernig ástatt var um dreifingarkostnað mjólkurinnar á þeim tíma, sem Eyjólfur Jóhannsson veitti þeim málum forstöðu og áður en mjólkursamsalan tók við.
Í Mbl. 1933 er greinileg skýrsla um það, lið fyrir lið, hver kostnaður var við dreifingu mjólkurinnar áður en samsalan hóf starfsemi sína, og er þá kostnaður á hvern lítra þessi: Gerilsneyðing 4 aurar, flöskukostnaður 3 aurar, sölugjald í búð 3 aurar og skattur 1 eyrir. Það er m. ö. o. 16 aurar, sem kostar að selja hvern lítra af mjólk í Rvík í árslok 1933, og þó er hér ekki reiknað neitt af þeim skrifstofukostnaði, sem fallið hefir á mjólkina.
Nú er kostnaðurinn á hvern lítra þessi: Gerilsneyðing 3 aurar, flöskukostnaður 2 aurar, og þann kostnað borga neytendur, og sölukostnaður o. fl. 51/3 eyris, eða samtals 81/3 eyris. Á þessu stutta tímabili, sem samsalan hefir starfað, hefir henni þannig tekizt að lækka dreifingarkostnaðinn um nærri því 3 aura á lítra, eða því sem næst um helming. Nú er hvorttveggja, að alltaf er að komast betra og betra lag á dreifingu mjólkurinnar og eins hitt, að vitað er nú, að Mjólkurfélag Rvíkur hefir tekið hærra gjald fyrir gerilsneyðinguna heldur en það átti að taka, og eru af þessum ástæðum miklar líkur til, að enn megi hækka dreifingarkostnaðinn, og það svo, að hann komist niður í 6 aura á lítra, í stað þess að hann var 16 aurar í árslok 1933. Þetta er árangurinn af starfi samsölunnar, eftir því sem gögn liggja fyrir nú í dag.
Þá kem ég að tilboði bakaranna, og úr því farið er að minnast á það mál hér, er bezt að segja sögu þess og aðdraganda, svo öllum sé ljóst, hvernig það er til komið. Eins og bæjarbúum hér er kunnugt, selja bakarameistarar brauðin hærra verði heldur en Alþýðubrauðgerðin. Þegar mjólkursamsalan leitaði tilboða um verð á brauðum til sölu í búðum sínum, var það tilboð, sem Alþýðubrauðgerðin gerði, lægra heldur en tilboð bakarameistaranna, og vegna þess versnaði aðstaða meistaranna. Nú hafa þeir nýlega hækkað brauðverðið, og eins og kunnugt er hefir þessi hækkun mælzt illa fyrir. Það hefir verið deilt á hana og sýnt fram á, að hún er ástæðulaus. En hvað skeður? Þegar bakarameistarar eru búnir að skapa sér þessa slæmu aðstöðu hér í bænum, þá uppgötvast á sama tíma, að Mjólkurfélag Reykjavíkur tekur hærra gjald fyrir gerilsneyðingu mjólkurinnar heldur en það átti að taka. Það er rétt að benda á það, sem hv. 10. landsk. sagði, að M. R. hefði boðizt til að taka að sér gerilsneyðinguna fyrir kostnaðarverð. Það er einmitt um kostnaðarverð, sem er deilt, og M. R. reiknar kostnaðinn of hátt, sem nemur 12 aurum á lítra, og þetta uppgötvast sömu dagana sem bakararnir voru að afla sér óvinsælda með hækkun brauðaverðsins, og þá fyrst er það, sem Eyjólfi Jóhannsyni dettur í hug skipulagsbreyting á dreifingu mjólkurinnar, og þá er það, sem þetta fræga tilboð kemur frá bakarameisturum, að taka að sér sölu mjólkurinnar fyrir 2 aura á lítra og að flytja hana út til neytenda fyrir 1 eyri á lítra. Hagsmunir bakaranna mæta því, að Eyjólfur Jóhannsson tekur of hátt gjald fyrir gerilsneyðingu mjólkurinnar og kemur með reikninga, sem sýna, að hann reiknar stöðina og vélar hennar hærra en svo, að vit sé í.
En hvers vegna er ekki þessu tilboði tekið fegins hendi? Hverskonar menn eru það, sem standa á bak við þetta tilboð? Hvernig hafa þeir reynzt í mjólkursölumálum bænda? Það eru sömu mennirnir, sem 1933 tóku 8 aura fyrir að selja hvern lítra, en nú þurftu þeir ekki að fá nema 2 aura fyrir sama verkið.
Er nú ekki full ástaða til að taka slíku tilboði með tortryggni og gæta þess, að ekki fari hér eins og í Englandi? Þar voru menn, sem seldu mjólkina í umboðssölu fyrir visst verð, en í haust gerðu þessir menn verkfall og vildu fá hækkuð umboðslaun sín. Verkfall þetta var nærri búið að eyðileggja samsöluna í Englandi og leiddi til þess, að framleiðendur urðu að taka söluna í sínar hendur og með svipuðu fyrirkomulagi og hér er viðhaft. Nei, við látum ekki leiða okkur í svoleiðis gildru, að láta þetta í hendur manna, sem aðeins munu keppast um að plokka íslenzka bændur, ef þeir fá vald yfir mjólkursölunni. Það, sem sérstaklega er stefnt að nú, er að lækka gerilsneyðingargjaldið og koma sölukostnaðinum sem lægst. Ef hægt verður að komast að samvinnu við bakara um að taka að sér söluna um áramót og búa svo um að mjólkursamsalan sé trygg, þá verður það athugað. En að kasta sölunni í hendur bakaranna án athugunar væri blátt áfram svik við íslenzka bændur.
Það er enginn vafi á því, að mjólkurskipulaginu hefir miðað vel áfram síðustu vikurnar. Einkum fara vörurnar stöðugt batnandi, enda hefir sérfróður maður unnið að því að rannsaka gerilsneyðinguna og meðferð mjólkurinnar. Þá eru einnig góðar horfur á að lækka megi til mikilla muna gerilsneyðingar- og dreifingarkostnað.
Allt er þetta í áttina. Það eru því áreiðanlega síðustu forvöð að koma mjólkursamsölunni kné ef það á að takast. Ég sé að það er kominn hér miði á borðið um að tíminn sé að verða búinn.
Að lokum vildi ég segja aðeins örfá orð við hv. 10. landsk. Hann heldur því fram. að þrátt fyrir hækkaða skatta og þarafleiðandi meiri tekjur sem er að mestu leyti blekking því tekjurnar rýrna á öðrum sviðum þá geri stjórnarflokkarnir ekkert fyrir landbúnaðinn. Ég vildi aðeins benda hv. þm. á, að nú er áætlað:
Til fóðurtrygginga ............... 25 þús. kr.
nýbýla ............................. 200
kartöfluverðlauna ............. 30
mjólkurbúanna .................. 55
vaxtagr. af fasteignal. bænda 75
Þetta kalla ég að fara ekki nema í meðallagi ráðvandlega með sannleikann. og vildi því enda ræðu mín með því að benda á þessi atriði.