12.03.1935
Neðri deild: 26. fundur, 49. löggjafarþing.
Sjá dálk 445 í C-deild Alþingistíðinda. (3919)
66. mál, starfsmenn ríkisins og laun þeirra
Gísli Sveinsson [óyfirl.]:
Herra forseti ! Í þetta sinn verða það aðeins fáeinar almennar aths. arm þetta mál, sem ég legg fram við þessa umr., enda er það eðlilegast á þessu stigi málsins, ekki sízt þar eð þetta er sú umr., sem heimilar, að ræður þdm. fari nokkuð á við og dreif; og þetta er jafnframt margþættasta málið, sem fyrir þinginu liggur, og mætti þó fremur segja mörg mál samansett.
En þetta frv., sem hér liggur fyrir og kallast samkv. dagskránni frv. um starfsmenn ríkisins og laun þeirra, tel ég rétt, eins og hv. flm. virtist líka ætlast til, að rætt sé í sambandi við önnur frv. frá launamálan., sem því fylgja. Frá því sjónarmiði skoðað virðist ekki veita af því, að tekinn verði lengri tími til umr. en þessi fundur hefir yfir að ráða. Til þess mun þurfa heilan dag eða jafnvel meira.
Ég skal geta þess í upphafi, að mér brá í brún, er ég sá, að öll þessi frv., sem eru komin frá launamálanefnd, voru komin á dagskrá í gær, því þá var engin grg. komin fyrir frv.; nál. var fyrst útbýtt á fundi í gær, þeim fundi, sem málin áttu að koma fyrir. Nú er það ekki svo, að hægt sé að gera sér grein fyrir þessum málum í fljótu bragði, og þess vegna hefðu menn þurft að fá alllangan tíma til þess að lesa þær grg., sem í nál. felast. Þessum málum lá í raun og veru ekkert á fremur einn dag en annan. Ég vænti, að þetta sé ekki þannig til komið, að hv. flm. eða þeir, sem standa að þessum málum, ætli sér þá dul, að þau komist áfram á þessu þingi eða ætli sér þá ósvífni, ef ég mætti svo að orði komast, að keyra þau áfram, ef meiri hl. er fyrir þeim, án þess að þau séu rækilega rædd og athuguð. Það hefir orðið hlutskipti þessarar n. eins og allra launamálan., að þær eiga formælendur fá, og þegar til kemur, hafa fæstir viljað kannast við þau fóstur, sem slíkar n. hafa getið af sér. En samt sem áður var þessi n. skipuð, og það með tilstilli allra flokka á síðasta Alþ. Það skal þegar játað, að ég og vafalaust ýmsir fleiri tóku nefndarskipun þessa ekki hátíðlega. Mér kom ekki til hugar, að frá þessari n. mundi koma það, sem almenningur í landinu mundi geta sætt sig við. Það var þó einstaka maður svo óspilltur að halda, eins og hv. þm. A.- Húnv., að nú mundi draga til þess, að komið yrði á réttlátri leiðréttingu á öllum þessum málum. En ég hafði ekki gert mér þær vonir. Til sönnunar því, að menn tóku ekki þessa nefndarskipun hátíðlega, má benda á það, að ekki var farið fram á, að í þessa n. væru skipaðir þeir menn, sem eiga að vera sjálfkjörnir í allar slíkar n., þ. e. a. s. lögfræðingar. Það kvað líka svo rammt að því, að engir lögfræðingar vildu fara í þessa n., svo það má segja, að hvorutveggja sé um að kenna, alvöruleysi flokkanna og þeirra, sem til greina hefðu komið, að skipaðir væru í n. Samt hefði nú vafalaust mátt finna einhverja lögfræðinga utan þings, en þess var bara ekki leitað. Sannast að segja var þessi nefndarskipun skoðuð af ýmsum sem einskonar atvinnubótavinna, líkt eins og má segja um ýmsar nefndarskipanir. Þessar n. eiga að vinna fyrir kaupi sínu og skila áliti, og nú er það komið frá þessari n., hvernig sem það svo er undirbúið.
Mér er ekki kunnugt um, hvernig háttað er um afstöðu til þessara mála hér á þingi, en það er grunur minn, að svo verði þingið skipt um þessi mál, að ekki verði auðvelt að koma þeim áfram. Ég hefi ekki séð mót á því, að stj. ætli að taka að sér þessi mál. Fyrr en svo verður tel ég, að engar líkur séu fyrir því, að slík mál sem þessi nái fram að ganga. Spurningin er þá, hvort flokkarnir, einn eða tveir, vilja taka málið að sér. Ég veit það ekki og bíð átekta, en þykist þó vita, að svo muni ekki verða. Þá er eftir að athuga, hvort líkur séu til, að meiri hl. þjóðarinnar standi á bak við þetta. Hv. þm. A.-Húnv. kom nokkuð inn á það spursmál, sem sé á þann veg, að bæði hann og menn yfirleitt úti um land hefðu ætlazt til þess, að þessi mál yrðu leyst, og það mjög á einn veg - með niðurfærslu allra launa. Ég hygg, að um þetta séu mjög skiptar skoðanir um land allt. Það er ekki hægt að rökstyðja kröfuna um það, að nú skuli öll laun niður, með því, að bændur og margir fleiri í landinu eigi erfitt og að atvinnuvegur þeirra beri sig ekki. Það er gefið, að búskapur í landinu hefir ekki borið sig upp á síðkastið, þannig að bændur hafa orðið að skulda. Þær eru að vísu misjafnlega til komnar þær skuldir. En samt sem áður hefir fjöldi getað lifað skuldlaus hingað til, - náttúrlega mjög spart. En þó svo væri, að bændur, eins og hv. þm. A.-Húnv. miðaði aðallega við, væru þeirrar skoðunar, að hvorki bæri þeirra atvinnuvegur sig, né heldur væri nokkurt vit í launagreiðslu starfsmanna og embættismanna ríkis á sama hátt og verið hefir, þá er spursmálið ekki heldur leyst, því það er einmitt eftir að sanna það, að hægt sé að halda embættis- og starfsmönnum á lægri launum heldur en nú eru greidd. Ég ætla mér nú ekki þá dul að koma með útreikning um það. En það er víst, að svo framarlega sem ríkið leggur ekki árar í bát og segir stopp á öllum framkvæmdum, þá verður það að borga þessum nauðsynlegu starfsmönnum svo, að þeir geti í fyrsta lagi lifað, og í öðru lagi starfað. Spurningin er því alls ekki sú, hvort aðrir beri sig, heldur, hvort hægt sé að hafa þetta starfsmannalið, hvort hægt sé að stjórna landi vegna þess að ekkert sé til að borga með. Nú vita hv. þm., að embættis- og starfsmenn ríkisins ríða ekki ætíð feitum frá sínu starfi. Það halda ýmsir, að sýslumenn t. d. séu hálaunaðir menn, en það er öðru nær. Þeir eru komnir í röð hinna lægst launuðu manna, sé tekið meðaltal af launum, eins og nú er komið, því að á síðari árum hefir verið stofnað svo mikið af nýjum embættum með margfalt hærri launum fyrir miklu ábyrgðarminni störf heldur en t. d. þessara manna. Nú vita allir, að sýslumenn eða einhverjir slíkir menn eru óhjákvæmilegir svo lengi sem stjórna á landi og lýð. Einhverjir verða að vera umboðsmenn ríkisvaldsins úti um landið. Og þó launamálan. haldi, að það sé þjóðráð að fækka þessum starfsmönnum, þá kemst ríkisvaldið ekki af án þeirra í einhverri mynd. Þess vegna er sá mælikvarði fyrst og fremst réttastur, hvað sé hægt að halda slíkum óhjákvæmilegum starfsmönnum við í lægstum launum.
Þessi n. hefir ekki einungis tekið sér fyrir hendur að skrifa nál., heldur og gert ýmsar athuganir, sem hafa átt að vera undirstaðan við afgreiðslu þessara mála. Sumar þessar athuganir og rannsóknir eru út af fyrir sig tiltölulega aðgengilegar eins og þeim er komið fyrir, og gott að hafa þetta allt á einum stað. Ég get að vísu ekki í fljótu bragði dæmt um sanngirni þeirra, en sjálfsagt má mikið af þeim marka. Svo hefir og verið í álitum allra n., að talsvert er nýtilegt; sumt gleymist aftur, því aðrar ástæður koma fram, sem breyta því. En þessar n. og álit þeirra hafa gefið talsvert glögga mynd af ástandinu eins og það hefir verið í ýmsum greinum þegar n. unnu. Svo er og um þetta álit. - Eftir því, sem hv. flm. fórust orð, hafði n. ætlað sér starfið mjög víðtækt, að mínu áliti allt of víðtækt, enda er margt hálfkarað. Ég mun ekki að svo komnu eyða mörgum orðum að því. Það er eðlilegt; starfstíminn hefir ekki verið svo langur. Og í annan stað er ekki hægt að vanta þess af einni n., jafnvel þó hún sé sæmilega skipuð, að hún geti gengið svo frá öllum þessum málum, að hægt sé að lögfesta þau eins og þau koma fram. En það er varhugavert að trúa niðurstöðum eða ályktunum n., því það er eins og allar n. verði ástfangnar í sínu eigin starfi, sérstaklega því, sem þær bera fram. Annars var hv. flm. tiltölulega hógvær og bjóst jafnvel við, að einhverju gæti verið ábótavant, en það var heyranlegt á honum, að hann bjóst við, að málið gengi greiðlega fram, og veit maður, hvað hann meinar með því. En ég hefi nú látið grun minn í ljós um það, að það muni ekki verða svo auðvelt.
Þá vildi hv. flm. ekki aðeins taka þá menn og þær stofnanir, sem ríkið hefir umráð yfir, heldur líka færa út kvíarnar og taka alla starfandi menn í landinu, nema líklega þessa margumtöluðu bændur og verkamenn, en alla aðra, alla, sem hafa myndað félagsskap og stofnanir. Hv. flm. hótaði því, eða kannske réttara sagt, lofaði að koma með frv. um alla hersinguna. En ég vil benda hv. flm. á, að það verður ekki auðvelt, nema hann ætli sér að fara á ennþá meira hundavaði heldur en leyfilegt er. Og ég býst við, að það geti rekið sig óþægilega á ýms ákvæði stjórnarskrárinnar, að ætla sér að skipta sér svo af algerðum einkarétti manna. Stjórnarskráin er enn í gildi, þó það orki tvímælis, hvort anda hennar sé ætíð haldið. Ég skal sem dæmi nefna það, að hv. flm. talaði um, að komið gæti til mála að sameina bankana. Ég hélt ekki, að það væri að vilja þeirra, sem látið hafa til sín heyra í landinu að þessu, því öll þeirra starfsemi hefir hnigið í þá átt að sundra bönkunum með því að stofna nýja. Það var t. d. lögð rík áherzla á það af flokki hv. flm., að engan veginn mætti lánsstofnun fyrir landbúnaðinn klínast inn í Landsbankann. Það væri þá eitthvað nýtt, ef sá flokkur væri á þeirri skoðun, að nú skyldi flytja Búnaðarbankann inn í Landsbankann. En þetta, að búa þannig til hatt ofan á húfu, er ekki neinn ágóði. Menn verða að taka málið öðruvísi ef eitthvað á að sparast, því það virðist mér helzt vera meiningin hjá hv. flm. En þó varð hann að játa, að það mætti ekki láta sparnaðinn einn ráða, og er það rétt.
Menn úti um land eru nú líka farnir að sjá, að ekki þýðir að hrópa: niður með alla embættismenn. Menn eru nú farnir að gleyma þeim, og eru það nú aðallega „auðkýfingarnir“ við sjóinn, sem mest verða fyrir skothríðinni. En samt sem áður lætur það sumstaðar enn vel í eyrum að heyra hrópað á það, að embættismenn séu „blóðsugur“. Það er síður en svo, að hægt sé að vitna í embættismenn sem blóðsugur eða menn, sem séu of vel settir. Yfirleitt er það ekki hægt, nema þá að menn hafi verið sérstaklega ráðdeildarsamir, en ekki vegna þess, að þeir hafi verið of hátt launaðir. En að mínum dómi var það aðalhlutverk n. að rannsaka og samræma launakjör hinna „nýríku“. - Ég sagði áðan, að menn héldu, að sýslumenn væru hálaunaðir menn. En ég fullyrði, að þeir séu í hinum lægri launaflokkum. Það eru ekki heldur nema svona 2 sýslumenn, fyrir utan mig, sem standa nokkurn veginn jafnréttir, og ég fullyrði, að það sé einungis vegna þess, að þetta eru ráðdeildarmenn. Hitt er vafalaust, að allir innheimtumenn hins opinbera mega gæta sín, og við sjáum, hvernig það getur farið, því þeim er, án þess að þeir hafi nokkurt áhættufé, ætlað að standa skil og bera ábyrgð á allri innheimtu. Ef misheppnast um öll skil, af því að þeir af einhverjum ástæðum, mannlegum eða embættislegum, ganga ekki svo hart að mönnum, að þeim líði við, þá eru þeir komnir niður.
Nú ætlast n. til, að þeim sé fækkað, þessum mönnum. Það er nú raunar. ekki allskostar til þess að spara, heldur hyggur víst n., að þetta sé heppilegt fyrir starfsemina. Eitthvað á e. t. v. að sparast, en ég tel sjálfsagt, að ekkert sparist, því ég þekki það vel störf þessara manna, það betur heldur en þeir, sem í n. voru, er mér óhætt að segja, að ég get fullyrt, að ekki verði hægt að komast af í héruðunum nema teknir verði nýir menn til þess að þjóna þessu starfi. Þessir menn, lögreglustjórarnir og sýslumennirnir, eru einskonar forstjórar sinna sýslna. Og um leið eru þeir væntanlega, vegna síns undirbúnings og þeirrar miklu æfingar, sem þeir fá, nokkuð sæmilega til þess fallnir að hafa slík störf með höndum, betur til þess fallnir a. m. k. heldur en hver og einn óvalinn maður. En það mundi áreiðanlega verða ofan á, að þó teknir yrðu óvaldir menn, mundu þeir ekki síður verða dýrir; þeim mundi verða launað tiltölulega betur. Það virðist vera orðin stjórnarfarsleg regla, bæði hjá hæstv. ríkisstj. og einstökum stofnunum, að launa lítt undirbúnu og ólærðu mönnunum betur heldur en þeim langskólagengnu svokölluðu. Það er eins og álitið sé, að þeir eigi það betur skilið. Ég fullyrði því, að þó t. d. sýslumönnunum yrði fækkað, þá mundi ekkert við það sparast. En þá er að líta á, hvort störfin yrðu betur rækt. Nú tel ég miklar líkur til, ef ekki fulla vissu fyrir, að störfin yrðu verr rækt, og það af mjög einföldum ástæðum, sem ég þarf ekki að fara út í frekar. Og hitt er vitað, að ekki hefir komið fram, að fólkið vildi þetta. Ég er viss um, að ef fólkið væri spurt. mundi það ógjarnan vilja missa þessa menn úr sýslunum og fá þá svo fjarlæga, að ekki séu tiltök að nálgast þá nema í síma.
Þá kem ég að öðru atriði, nokkuð skyldu, öðrum flokki embættismanna, sem á að gera sama „kúrinn“ á - það eru víst einskonar hrossakaup - nefnilega prestunum. Embættismenn eru þeir ennþá, en þarna eiga nú að vísu allir að heita „starfsmenn“. Það er víst meiri demokratismi, meira í áttina til lýðræðis. En væri þá ekki rétt að færa lýðræðið meira út í efni málsins og bera þetta undir fólkið. Vill hv. flm. neita því, að það væri sanngjarnt og rétt, að fólkið sjálft, sem við þetta á að búa, sem liða á við breytinguna, ef um það væri að ræða, fengi að segja til, hvort það vill þetta, hvort það telur sér það til hagræðis eða hagnaðar, á þann hátt sem það á að gera, þar sem sýnt er, að sparnaðurinn yrði lítill, sumstaðar enginn og sumstaðar þvert á móti. Það munu nú verða mínar till. hvað þessi tvö atriði snertir, að Alþingi beri ekki við, dirfist ekki að lögbjóða um þetta, því ég tel það óheimilt, bæði að efni og formi, að ráðast á almenning á þennan hátt, nema að fá fyrst að heyra vilja hans. Hitt er annað mál, hvort þörf er á einhverri sameiningu. Ég skal minna á, að fólkið hefir verið spurt að því er prestaköllin snertir. Og það má segja, að svarað hafi verið á einn veg um þvert og endilangt landið. Það var svarað, að það væri þegar komið nógu langt í að sameina, - hingað og ekki lengra. Hvað segir hv. flm. um það? Þorir hann að fara aftur til fólksins og spyrja? Finnst honum ekki, að hann hafi unnið fyrir gýg og byrjað á öfugum enda í málinu? Ef hann, þessi mikli lýðræðismaður, hefði viljað taka tillit til þess, sem fram hefir komið, gat hann sparað sér þessa fyrirhöfn. Haldi hann, að hann hafi verið að gera fólkinu mikið gagn, þá er það misskilningur. Það munu nú verða mínar till., að þetta fólk, sem sagt er, að eigi að ráða í lýðfrjálsu landi, verði látið ráða þessu. Og ég mun, fyrir mína hönd og minna starfsbræðra, sætta mig við þá niðurstöðu, sem þannig fæst. Ef fólkið vill losna við sýslumennina og ef það vill nú allt í einu fækka prestunum, þá verður að hafa það.
Ég býst við, að þetta mál gangi fram við þessa umr. og verði vísað til n. Ég læt mér í léttu rúmi liggja, hvort allshn. fær það til meðferðar - sem ég ekki vil fara um hörðum orðum, ég hrósa henni allajafna, þó henni mistakist stundum - eða hvort skipuð verður í það sérstök n. En sú n., sem fær málið til meðferðar. getur að mínu áliti aðeins eitt gert. Hún getur skrifað nokkuð mörg bréf og sent út um landið, Pétri og Páli og ýmsum stofnunum, yfirmönnum og undirgefnum til athugunar. Og þá er vel, þá hefir hún stefnt í rétta átt. Síðan getur hún farið heim og hvílt sig. Ég býst ekki við, að þingið komi saman aftur fyrr en eftir höfuðdag, og getur þá sumarið gengið í það, að fulltrúar þjóðarinnar fái að heyra vilja hennar. Þá er málið, sem er í reifum, komið í góða vöggu og getur sofið þar vært og rótt a. m. k. fram á seinni hluta þessa árs.