05.04.1937
Efri deild: 32. fundur, 51. löggjafarþing.
Sjá dálk 810 í C-deild Alþingistíðinda. (2177)
96. mál, síldarverksmiðjur ríkisins
*Frsm. minni hl. (Sigurjón Á. Ólafsson):
Eins og nál. sjútvn. ber með sér, þá gat sjútvn. ekki orðið á einu máli um afgreiðslu þessa máls. Fyrir afstöðu minni til málsins hefi ég gert lauslega grein á þskj. 195. — Það, sem fyrst og fremst greindi á um á milli mín og meðnm. minna, var það, að ég taldi ekki rétt að flýta málinu svo mjög, að ekki væri beðið eftir umsögn þingsins um bráðabirgðalögin, sem sett voru síðastl. vor með samþykki þeirra flokka, sem að stj. standa. Ég held, að það megi leita lengi í þingsögunni, til þess að finna dæmi að slíkri aðferð hafi verið beitt við afgreiðslu mála og hér á að viðhafa. Bráðabirgðalögin voru lögð fyrir Nd. til samþykktar, og þegar hún hefir afgr. þau, getur þessi deild átt kost á því að segja álit sitt um málið. Og það þarf ekki að bera það fram, að það sé orðin þörf á að breyta bráðabirgðalögunum.
Mín afstaða í n. var þannig, að ég vildi að beðið yrði með að afgreiða frv., þar til vissa væri fengin fyrir því, hvort Nd. gerði bráðabirgðalögunum nokkur skil, en þess var ekki kostur. Afstaða mín byggist á þeirri skoðun minni, að ég álít og legg til, að málið verði fellt í þessari d. Aftur á móti get ég skýrt þá afstöðu mína, að ég er mótfallinn frv. En ég vil geta þess, að ég verð að hafa formála fyrir því atriði. Ég get alls ekki fallizt á það fyrirkomulag, sem með frv. er ætlað að koma á stjórn síldarverksmiðjanna. Frsm. meiri hl. skýrði frá því, að mikill ókyrrleiki ríkti í stjórn þessara fyrirtækja, og býst ég við, að hann hafi þar átt við tímabilið frá miðju ári 1935 og til byrjunar ársins 1936 Mikils óróleika varð ekki vart innan þessara stj. fyrr en Alþingi hafði breytt lögum nr. 14 frá 1935, og lá það í þeirri óheppilegu ráðstöfun, sem sú stjórn gerði, og hversu henni tókst illa með forstjóravalið. En þá stjórn skipuðu 2 sjálfstæðismenn, 2 alþýðuflokksmenn og 1 framsóknarmaður. Gengið var út frá því, að framsóknarmenn og alþýðuflokksmenn gætu unnið sameiginlega að þessum málum, en þegar til átti að taka, var þessi samvinna ekki til, eins og stjflokkarnir ætluðust til. Líkast var því, að ýmislegt væri þá framkvæmt óafvitandi. Reynslan sýndi, að sá maður, sem falin var stjórn síldarverksmiðjanna, hafði ekki yfir að ráða þeim hæfileikum og gætni, sem þarf til að stjórna þessum fyrirtækjum, án þess að árekstrar verði milli hins stóra fjölda, sem þar vinnur, eða verksmiðjustjórnarinnar annarsvegar og framkvæmdastj. hinsvegar. Þessir árekstrar styrkjast við þau rök, hversu sambúiðin milli verkafólks og verkstjórnar tókst til, og það varð fljótt sýnilegt, að slíkt ástand mátti ekki haldast lengur. Fulltrúar Sjálfstfl. urðu þess fljótt varir, að þetta gat ekki gengið, og þá kom hinn fyrsti þverbrestur milli þessara aðilja um að vinna saman í stjórn verksmiðjanna. Ég legg engan dóm á þá kosti eða galla, sem hafa verið hjá hinum ýmsu stjórnarnefndarmönnum. Þeim varð það ljóst, að þeir réðu ekki yfir þeirri gætni og stilli, sem þeir menn þurfa að hafa. Það kom í ljós á öðrum sviðum, að fulltrúi framsóknarmanna, sem var kosinn form. þessarar stjórnar, hafði sett sig upp á móti ýmsum till., sem fulltrúar Alþfl. báru fram, og sá fulltrúi gekk þá í lið með íhaldinu og sneri sínum seglum ýmist til hægri eða vinstri, eftir því hvað honum fannst flokki sínum bezt henta. Fulltrúar Alþfl. í verksmiðjustjórninni urðu loks ásáttir um það, að þeim væri ekki unnt að vinna lengur í stjórninni, eins og komið væri, og sögðu sig þá báðir úr stjórninni. Eftir það varð þessi stjórn óskipuð, og bráðabirgðalögin urðu svo bein afleiðing af því. Þetta ástand varð ekki leyst nema með bráðabirgðalögum, og þegar þingi lauk, var ekki búið að brúa þessa leið, en önnur leið varð ekki farin, og það var aldrei ákveðið fyrirfram, að þetta mál skyldi leysa með bráðabirgðalögum, því að ríkisstj. var þessi breyt. ekki vitanleg, fyrr en þinginu hafði verið slitið. Þær skipulagsbreytingar, sem bráðabirgðalögin sköpuðu, voru aðallega þær, að í stað hinna 5 manna, sem skipuðu stjórnina, voru skipaðir 3, og í þeim nýju lögum var svo fyrir mælt, að í þessa stjórn ættu að veljast samhentir menn, er hefðu þekkingu til að láta þennan rekstur fara sem bezt úr hendi. Þá voru einnig ákvæði um það, að þessir fulltrúar þyrftu að veljast úr þeim stéttum, sem hefðu hér mestra hagsmuna að gæta. Með bráðabirgðalögunum var ætlazt til, að hver stjórnmálaflokkur hefði einn fulltrúa í verksmiðjustjórninni. Var þá jafnt á komið með sjálfstfl. og Alþfl., sem fengu sinn fulltrúann hvor, og Framsfl. hafði oddamanninn. Svo bar það til. þegar átti að skipa mann fyrir Sjálfstfl., að margir valinkunnir menn sóttu um að taka sæti í stjórninni, en Sjálfstfl. bannaði þeim með öllu að taka þátt í þeirri stjórn, og þessir menn voru hræddir til að ganga frá loforðum sínum. (MG: Var Sjálfstfl. boðið að skipa mann?) Ég veit ekki, hvort miðstjórninni var boðið það, en hitt veit ég, að margir sjálfstsæðismenn gáfu kost á sér til þessa starfs, og frá þeirri staðhæfingu er ekki hægt að ganga. — Út af þeim óróleika, sem hv. meðnm. minn var að tala um, vil ég segja það aftur, að það var megnasta óánægja meðal útvegsmanna með þá menn, sem skipuðu stjórnina, og um vinnubrögðin má segja það, að t. d. á Siglufirði hefir aldrei verið unnið eins mikið eins og einmitt á þessu sumri, og má það vel vera, að það sé því að þakka, hversu vel hefir tekizt með skipun á þessari stjórn, eða beinlínis fyrir dugnað forstjórans. Þá má segja það um verkafólkið, að það var allt að undanteknum í mönnum ráðið af eldri stjórn verksmiðjanna. Og með þessu fyrirkomulagi hefir skapazt meiri eining milli stjórnar útvegsmanna og verkafólks en nokkru sinni áður, og þessir aðiljar virðast vera fullkomlega ánægðir með það skipulag, sem mynduð var með bráðabirgðal. og ég býst við, að slíkt samkomulag fáist ekki með öðru fyrirkomulagi en því, sem nú er.
Frv. gerir ráð fyrir, að vissar stofnanir fái að skipa einn fulltrúa í þetta verksmiðjuráð. En hvaða þörf er á að skipa þetta 12 manna ráð? Það mundi ekki hafa annað verksvið en að skipa þessa stjórn. Það yrði líkt hlutverk, sem það ráð hefði, og landsbankanefndin hefir nú. Það er vel hægt að komast hjá því að mynda þetta nefndarbákn, og að frábreyttum eldri lögum held ég, að best sé, að Alþingi kjósi stjórnina. Ef þessi 12 manna n. ætti alltaf að vera vofandi yfir þessum fyrirtækjum og ætti að hafa þar strangt eftirlit og væri nokkurskonar control í rekstri verksmiðjanna, þá liti þetta heldur betur út. Nú er það vitað, að til þess er ekki ætlazt, og ég sé því ekki, að þetta nefndarbákn hafi við neitt að styðjast.
Ég vil geta þess, að það er alveg rétt, sem hv. þm.-Ísf. hélt fram, að það væru fiskimennirnir, sem þarna hafa mestra hagsmuna að gæta. Ég veit ekki um neina stofnun, sem gæti nefnt fulltrúa fyrir þá nema ef Alþýðusambandið gerði það. Ég tel frá hagsmunasjónarmiði sjómannanna, að þeir hefðu frekar rétt til að kjósa fulltrúa heldur en t. d. S. Í. S. Ég veit ekki, hvaða hagsmuna S. Í. S. hefir að gæta í þessu sambandi. Það gerir ekki út skip. S. Í. S. er sölusamband fyrir landbúnaðarafurðir o. fl., og svo fer það að blanda sér inn í þessi mál. Hér er gripið út í loftið til þeirra stofnana, sem lítilla hagsmuna hafa að gæta í verksmiðjurekstrinum, þar sem S. Í. S. hefir aðallega fengizt við niðursuðu og beitusölu. Það hefir því ekki lagalegan rétt til að blanda sér inn í þessi mál. Aftur á móti ættu útgerðarmenn að hafa einn fulltrúa, og ég skal játa það, með hv. þm. N.-Ísf., að fiskifélagið sé ber ekki réttur aðili. En verkamenn og sjómenn ættu aðhafa sinn fulltrúann hvor, vegna þess að þeir verða að teljast sem tvennskonar aðiljar. En ég áskil mér rétt til þess að bera fram brtt., ef frv. verður samþ. til 3. umr.
Þá skal ég víkja nokkrum orðum að þeim brtt., sem ég hefi ekki nefnt ennþá og eru nýmæli þau, sem meðnm. mínir bera fram; það er sannarlega tímanna tákn, að þeir hafa setzt saman í svona máli. Ég er ekki hissa á því, og að sumu leyti þó.
Ég verð að segja það um hv. þm. N.-Ísf., að ég kalla hann gerast heldur lítilþægan, með því að samtímis sem flokksblað framsóknarmanna vill helzt ota honum út úr þinginu, réttir hann bróðurhöndina yfir til flokksins, því að þeir hafa orðið hér saman um eina till., sem í fljótu bragði sýnist vera efnismeinlaus, en hún er sá, að verksmiðjustj. sjálf eigi að reyna að koma sér saman um formanninn. Þetta sýnist í fljótu bragði eðlilegt, en ef svo vildi til, að sá ráðh., sem með þessi mál fer, skyldi vera úr hópi alþýðuflokksmanna, þá skal valdinu kippt úr hans bendi um að velja form. stj. Um þetta eru þeir orðnir sammála. Ráðh. má ekki tilnefna mann í jafnþýðingarmikla stöðu og þessa. Ég verð að segja, að ríkið og stj. hlýtur á hverjum tíma að verða að leggja svo mikinn trúnað undir stj.
þessa fyrirtækis, að það virðist ekki óeðlilegt, að ráðh. tilnefni þennan mann, sem er oddamaður verksmiðjustj. og hlýtur því að ráða miklu um það, hverjar stjórnarathafnirnar eru. Ég fyrir mitt leyti tel þessa brtt. til skemmdar á þessu frv., sem ég er á móti, og mun ekki geta fylgt henni. — Um 2. brtt. þeirra félaganna hefi ég ekkert að segja. Um 3. brtt. vil ég segja það, að hún er þó spor í réttari átt, því að eins og kunnugt er, hafa þessi mál alltaf heyrt undir atvmrh., enda eru þetta atvinnumál í fyrstu röð. Hv. tillögumanni virðist hafa dottið það í hug, að svo lengi sem hann eigi setu á Alþ., eigi hann fjmrh., og þess vegna sé nauðsynlegt að láta þetta mál heyra undir hann, m. ö. o. hann gat ekki treyst atvmrh. til þess að vera óvilhallur í því máli, sem hér átti sérstaklega undir hann að leggja.
Ég get ekki gengið fram hjá því að minnast örlítið á það, sem felst í 2. gr. frv., en það er um verðlagið á hráefninu, og flm. ætlast til, að heyri undir fjmrh. að úrskurða. Í upphafi míns máls skýrði ég frá ágreiningi, sem hefði orðið innan verksmiðjustj. um það, hvort greitt skyldi fastákveðið verð eða eins og til er ætlazt í l. frá 1929, og það merkilega skeði í málinu, að skilningur sjálfstæðismanna og alþýðuflokksmanna er næmari fyrir því en fulltrúa framsóknarmanna innan verksmiðjustj., hvernig stj. ætti að bera sig að gagnvart þeim, sem síldina veiða. Reynslan sýndi það, á árunum nokkru eftir að verksmiðjurnar tóku til starfa, að þegar verðið féll jafnmikið og raun varð á, voru líkindi til, að ekki nema örfá skip vildu nokkuð sinna því að skipta við verksmiðjurnar, ef þeim væri ekki tryggt ákveðið verð. Þetta var á sama tíma og verð á lýsi og mjöli var í svo lágu verði, að það var á takmörkum, að það borgaði sig fyrir skipin að ganga til veiða. Jafnvel þó að verksmiðjurnar yrðu fyrir einhverjum halla við það að greiða ákveðið verð, var það talið borga sig fyrir þjóðfélagið að greiða hið fastákveðna verð, jafnvel þó að afurðirnar ekki skiluðu því. Þessi stefna, að greiða fastákveðið verð, varð ofan á innan verksmiðjustj. og hefir gilt fram á þennan dag. Um það hefir verið rætt á öðrum vettvangi en hv. Alþ., hvor stefnan væri heppilegri, en ég hygg, að ég fari ekki með nein öfugmæli, þó að ég segi, að sú skipun, sem orðið hefir á innan verksmiðjustj. um þetta atriði, sé almennt vel séð jafnt af fiskimönnum og skipaeigendum. Það eru margar stoðir, sem renna undir það, m. a. sú, að fjárhagsgeta útvegsmanna á undanförnum árum hefir ekki verið sterkari en það, að þeir hafa þurft á þessum peningum að halda jafnóðum og aflazt hefir. Ennfremur hefir reynslan sýnt og sannað, að þeir, sem við útveginn vinna, hafa orðið að fá sína greiðslu, ekki einungis þegar farið er úr skiprúmi, heldur jöfnum höndum og veiðin stendur yfir; en þetta er ekki hægt nema því aðeins, að útgerðarmennirnir fái hið fyllsta verð nokkurnveginn jafnóðum og veiðin stendur yfir. Ef útgerðarmönnum væru greidd t. d. 75% af áætlunarverði, þá nægði sú upphæð ekki til þess að standa undir hinum daglegu greiðslum, sem útvegurinn verður að standa straum af. Nú er svo ákveðið í öðrum l., sjómannalögunum frá 1930, að hverjum einasta útgerðarmanni er gert að skyldu að greiða sínum skipverjum kaupið, um leið og þeir eru skráðir úr skiprúmi. Í mörgum tilfellum er þetta ómögulegt fyrir útgerðarmanninn, ef hann á svo og svo mikið inni ógreitt hjá verksmiðjunum, þangað til kannske langt fram á næsta ár, að reikningar eru gerðir upp, því að það er ekki víst, að framleiðslan seljist alltaf jafnhratt og síðastl. ár.
Það renna því allar stoðir undir það, að hið rétta fyrirkomulag sé það, að verksmiðjurnar ákveði hið réttlátasta og sanngjarnasta verð, sem þær á hverjum tíma geta fundið, og greiði það beint til, og að menn eigi engin eftirkaup þar á eftir.
Um þetta var deilt innan gömlu verksmiðjustj., sem frá fór á árinu 1936. Það er upplýst hér á Alþ., að 4 af 5 höfðu haldið þessari stefnu fram, að borga ákveðið verð, en einn af þessum mönnum, fulltrúi framsóknarmanna, mun hafa viljað fara hina leiðina, að borga áætlunarverð.
Í 2. gr. frv. er gengið út frá því, að ef um ágreining sé að ræða innan verksmiðjustj. um það, hversu hátt verðið skuli vera, þá sé það fjmrh., en ekki atvmrh., sem skeri úr. N. hefir lagfært þetta og sett „ráðherra“ í staðinn fyrir „fjármálaráðherra“, og eftir eðli málsins hlýtur það að vera sá ráðh., sem hefir yfirstjórn þessara verksmiðja á hendi, sem er atvmrh. (JAJ: Sbr. 1. gr. a.). — Ég er sammála n. um, að þessi l. breyt. sé til bóta.
Um brtt. hv-. þm. N.-Ísf. hefi ég í raun og veru sagt mitt álit. Ég mun lofa þeim að lifa til 3. umr., þó að ég sé ekki ánægður með þær stofnanir, sem hér er vitnað til. Ég mun ekki gera neina tilraun til þess að fella þær, en mun bera fram brtt. við 3. umr., eins og ég hefi lýst, ef frv. fer á annað borð út úr d.
Meðnm. mínum þarf ég litlu að svara umfram það, sem ég hefi þegar sagt, við erum allir svo miklir skapstillingarmenn og ræðum málin hver gagnvart öðrum, eftir því sem við höfum bezta stillingu til og án allra hnútukasta. Ég er þeim ekki sammála um, að hér sé fundin rétta lausnin í þessu máli, og hefi gert nokkra tilraun til þess að rökstyðja það. Ég hefi þá persónulegu skoðun, að það sé mikið álitamál, hvort Alþ. eigi yfirleitt í framtíðinni að skipa menn í þessu stj., en slíkar till. liggja nú ekki fyrir.
Mér er það fullkomlega ljóst, að hér er risið upp svo þjóðnýtt og stórfelt fyrirtæki, að það veltur á miklu, að því sé stjórnað með framsýni, gætni og fullum vilja að vinna þjóðfélaginu það gagn, sem það var stofnað til. Ég er ekki viss um, að þingflokkarnir verði neitt glöggskyggnari að velja slíka menn. Það hlýtur að liggja í hlutarins eðli, að stofnanir sem þessar verði alltaf á hverjum tíma að vera að meira eða minna leyti undir áhrifavaka viðkomandi ríkisstj., og reynsla síðastl. árs hefir bent mér á, að þetta hefir gefizt vel.
Ég get svo lokið máli mínu að þessu sinni. Ég hefi lagt hér fram rökstudda dagskrá, og verður að skeika að sköpuðu, hvort orðið sé svo mikið fóstbræðralag á milli Sjálfstæðis og Framsóknar, að þau taki höndum saman og gangi af minni till. dauðri eða ekki.