20.12.1937
Neðri deild: 55. fundur, 52. löggjafarþing.
Sjá dálk 29 í D-deild Alþingistíðinda. (2252)
137. mál, Háskóli Íslands
*Atvmrh. (Haraldur Guðmundsson):
Ég get verið fáorður um þá þáltill., sem hér liggur fyrir, og það því fremur, sem hún er í beinu samræmi við og framhaldi af því, sem ég hefi þegar skrifað háskólaráði um að endurskoða l. og reglugerð háskólans, sérstaklega með tilliti til þess að tryggja það, að jafnan verði sem hæfastir menn í kennarastöðum háskólans, en á því hefir, eins og réttilega er sagt í grg. þáltill. fyrr og síðar verið misbrestur og mistök af háskólans hálfu, eins og mönnum er kunnugt og ef til vill gefst tækifæri að rifja nokkuð upp. Báðir þeir hv. þm., sem hér hafa talað, hafa álitið meðferð þessa máls ákaflega óheppilega, og báðir hafa þeir haldið því fram, að ég hafi sem ráðh. fallizt á, eins og þeir orðuðu það, að samkeppnispróf færi fram og þar með skuldbundið mig til að hlíta úrskurði dómnefndar. Mig furðar á því, að þessu skuli haldið fram, þar sem báðum þessum mönnum og langflestum landsbúum er kunnugt um í fyrsta lagi, að ráðh. hefir ekkert um það að segja, hvorki til né frá, hvort samkeppnispróf er haldið. Það er réttur guðfræðikennaranna einna, án íhlutunar ráðh. að ákveða, að próf sé haldið, og þann rétt notuðu kennararnir sér, meira að segja án þess að tilkynna mér um það fyrr en á eftir. Um leið og ég fékk tilkynninguna, þá tilkynnti ég þeim í bréfi, sem er í skýrslu ráðuneytisins, sem er dagsett 9. sept., að hvorki úrslit samkeppnisprófsins né umsögn deildarinnar gæti á nokkuru hátt takmarkað rétt veitingarvaldsins. Með samkeppnisprófinu væri aðeins skapaður grundvöllur undir þær till., sem hlutaðeigandi deild að lögum ber að láta ráðh. í té um umsóknir, og sem henni ber að lögum að rökstyðja sem bezt, en hefir vanrækt að gera. Ég hygg, að með þessu sé því nokkuð svarað, hvort ég hafi bundið mig við að hlíta niðurstöðu samkeppnisprófsins. Það hlýtur að vera vísvitandi sagt, ef því er haldið fram, að ég hafi gert slíkt. Um aðferðina í þessu máli að öðru leyti, sem sé það, sem kallað er harkaleg meðferð mín sem kennslumrh. á séra Birni Magnússyni, get ég ekki komizt hjá að drepa nokkuð á. því er haldið fram, að ég hafi blekkt hann til þess að taka við þessu starfi og leikið hann mjög grátt. Þessu vil ég mjög eindregið mótmæla. Aður en sr. Björn Magnússon var settur dósent, átti ég tal við hann í síma og sagði honum, að ekki væri ákveðið um skipun embættisins, og spurði hann, hvort hann vildi taka við setningunni upp á það. Ég tók ekki fram ástæðuna í símanum, en kvaðst mundu gera það í persónulegu viðtali. Hann féllst á þetta. Ég talaði svo við hann og sagði, að ég mundi leita álits sérfræðings áður en embættið yrði veitt. 15. apríl skrifaði ég guðfræðideild háskólans að gefnu tilefni og ítrekaði, að áður en ákvörðun yrði tekin um skipun í embættið yrði fengið álit sérfræðings um niðurstöður dómnefndarinnar. allt þetta var guðfræðideildinni og sr. Birni Magnússyni kunnugt, og hann las meira að segja sjálfur afrit að fyrirlestrunum til þess að senda erlendum sérfræðingi; hann las þessa þýðingu til þess að ganga úr skugga um, að hún væri rétt. Veit maðurinn ekki, hvað hann er að gera? vegna þess að honum þótti slæmt að biða í óvissu vegna sinna heimilishátta, er það tekið fram í bréfi til próf. Nygrens, að hann sé beðinn um að tilkynna með símskeyti, ef einn keppandinn skeri sig úr, vegna þess að ef einn bæri sérstaklega af og það væri í samræmi við niðurstöður dómnefndarinnar, þá þyrfti ekki frekar vitnanna við. Það fór á annan veg. Í haust tjáði sr. Björn Magnússon mér, að það væri bagalegt fyrir sig að flytja með fjölskyldu sína í bæinn án þess að vita, hvort hann yrði hér til frambúðar. Ég játa, að það var mjög bagalegt fyrir hann, og honum var lofað, að hann skyldi fá greiddan kostnaðinn, sem af flutningnum og af því að festa sér húsnæði leiddi, ef hann missti af starfinu, og jafnframt varaði ég hann við að segja af sér prestskap, sem hann hefir haldið til þessa tíma, og heldur enn, eftir því sem ég bezt veit. Ég mótmæli því, að hann hafi verið hart leikinn af mér. Ef hann hefir verið hart leikinn, þá er það af dómnefndinni og þeim mönnum, sem kváðu upp úrskurðinn, sem hann reisti vonir sínar á. Ég hefi einnig viðurkennt, að miðað við niðurstöðu dómnefndarinnar og till. guðfræðideildarinnar eingöngu er sr. Birni Magnússyni vorkunn að búast við öðrum úrslitum, og ég tilkynnti hér á Alþingi, að ég væri reiðubúinn til að taka fullt tillit til þess, með því að hann þurfi ekki að fara frá kennslu fyrirvaralaust, heldur verði við kennslu til loka ársins og verði við ósk nokkurra nemenda, sem óska eftir, að ekki sé skipt um kennara á miðju skólaári. Ég hygg því, að aðferð mín í þessu efni, bæði að því er snertir afstöðu mína til samkeppnisprófsins og viðskipti mín við sr. Björn Magnússon, sé á engan hátt þannig, að sanngjarn maður, sem vill satt viðurkenna, setji út á það.
Þá er annað atriði, sem mjög hefir verið talað um í þessu sambandi og hv. þm. V.-Sk., Gísli Sveinsson, einnig kom inn á, að rétttrúnaður Sigurðar Einarssonar eða trúarskoðun væri et til vill ekki í sem beztu lagi til þess að honum væri trúandi til að kenna prestaefnum landsins. Ég veit, að þetta er ríkt í hv. þm. V.-Sk. og fleirum, en þó get ég ekki látið hjá líða að minna hann á, að sjálfur biskup landsins hefir ekki fundið meiri vanhöld hjá honum í þessu efni en það, að hann hefir vígt hann til prests í íslenzku þjóðkirkjunni, og ég veit ekki til, að hann hafi sætt ámælum fyrir að hann hafi ekki rækt störf sín. Mér er ekki kunnugt um, að hv. þm. V.-Sk. hafi tekið aðra vígslu en kirkjuráðsvígslu, þó að hann þykist mikill af henni. Mér þykir býsn mikil, ef sá maður, sem af formanni kirkjunnar er talinn hæfur til þess að þjóna prestsembætti og að kenna kristna trú í landinu, væri ekki hæfur til að kenna vísindi í háskólanum vegna sinnar trúarskoðunar. Það kunna að vera fleiri en hv. þm. V.-Sk., sem hafa þetta álit á Sigurði Einarssyni, og látum svo vera, og látum líka svo vera, að einhver hluti guðfræðideildar hafi verið þessarar skoðunar á Sigurði Einarssyni, sem mér er ekki með öllu grunlaust, þá bar hlutaðeigandi aðiljum tvímælalaust skylda til þess að segja það, ef þeir töldu hann óhæfan til þess að vera kennara vegna skorts á rétttrúnaði, eða vegna trúarskoðunar hans, en ekki dæma hann óhæfan á fræðilegum grundvelli, et hann ekki var það. Hv. 1. þm. Skagf. tók það réttilega fram, að andúðin gegn Sigurði Einarssyni væri mjög ríkur þáttur í þessu máli. Það er vitað, að það hefir verið haft í manna minni svo að segja innan alls Sjáfstfl. og kannske víðar, að Sigurður Einarsson væri vegna sinnar pólitísku skoðunar og trúarskoðunar ekki heppilegur maður til þess að vera kennari í guðfræðideildinni, og mér er ekki grunlaust, að ástæða sé til að ætla, að einmitt það sjónarmið hafi ráðið nokkru um þann dóm, sem um hann var felldur. En það er rangt gagnvart Sigurði Einarssyni, ef svo hefir verið, vegna þess að dómur nefndarinnar og kennara guðfræðideildarinnar átti eingöngu að byggjast á fræðilegum grundvelli. Ef það átti að bægja Sigurði Einarssyni frá vegna trúarskoðana, þá átti að bera þær ástæður fram.
Ég kem þá að því, sem í raun og veru er þungamiðja þessa máls, og það er deilan um það, hver í raun réttri sé yfirstjórn háskólans, hvort veitingarvaldið eigi að vera í höndum háskólaráðs, hvort það eigi að hafa sjálfsákvörðunarrétt um veitingu embætta við háskólann og yfirleift yfirstjórn málefna hans. Ég get ekki stillt mig um í þessu sambandi að drepa á það, sem hv. þm. V.-Sk. sagði um fjandskap minn í garð háskólans. Ég ætla ekki að deila við hann um orð, en ég skal minna hann og aðra hv. þm. á það, að siðan ég varð ráðh. hafa stærri og merkilegri viðburðir gerzt í sögu háskólans heldur en nokkru sinni fyrr. Atvinnudeild hefir verið stofnuð og er tekin til starfa, bygging háskólans er komin undir þak, það hefir verið bætt við aukakennurum, auk fastra kennara, í hagfræði, lyfjafræði og heilbrigðisfræði, og nú er í uppsiglingu aukakennari í guðfræðideild. Fé til háskólans hefir aukizt. Auk þess er verið að undirbúa meiri útfærslu háskólans, stofnun nýrrar deildar, þegar húsnæði leyfir, til þess að kenna kennsluvísindi og uppeldisfræði. Eg hefi að vísu ekki verið einn um þetta. Sumu var byrjað á áður en ég varð ráðh., en ég hefi stutt að þessu a. m. k. jafnvel og hv. þm. V.-Sk., og ég ætla sjálfur öllu meir. Hitt er annað mál, að um það, hver eigi að hafa yfirstjórn háskólans, greinir mig á við ráðamenn þessarar stofnunar. Ég lít þannig á, og svo hljóta sannir lýðræðissinnar að líta á, að háskólinn, alveg eins og aðrar stofnanir þjóðfélagsins, eigi að lúta valdi löglegrar yfirstjórnar þjóðfélagsins á hverjum tíma, eins og aðrar opinberar stofnanir. Hann er rekinn til þess að starfa í þágu þjóðfélagsins sem heildar, en ekki fyrir sjálfan sig, þar sem honum er haldið uppi með ærnum kostnaði af almenningsfé. Að bera okkar háskóla saman við gamla háskóla úti í löndum, sem er haldið uppi á eignum sínum eða með tillögum frá einstökum mönnum, er gersamlega fjarri sanni. Hitt er annað mál og vissulega er ráðh. skylt að taka það fyllsta tillit, sem unnt er, til till. háskólans um hans málefni, og þar með um veitingu embætta. en það getur ekki orðið annað en till. sem lögleg ríkisstj. á hverjum tíma verður að mæta, hvort henni ber að fara eftir, og við það mat verður óhjákvæmilega að líta á, hvað hefir verið byggt á aðgerðum og till. háskólans í þessu efni á undanförnum árum. Ég veit, að hv. þdm. velflestir kannast nokkuð við þá sögu. Þeir muna, að þegar haldið var svokallað samkeppnispróf um kennarastöðu í íslenzkum fræðum hér við háskólann, þá var Árna Pálssyni, þeim manninum, sem ekki einu sinni lauk við ritgerðina og skrifaði ekki nema um helminginn af því tímabili, sem átti að skrifa um, dæmdur sigurinn. Það var lagt til, að bann yrði gerður kennari, og það var gert. Einn keppandinn hætti við próf vegna þess að hann taldi beitt áberandi hlutdrægni, og bar svo þungar sakir á dómnefndina, að hann vildi ekki una við það að hlíta við úrskurðinn, og það hefir aldrei borið við, að dómnefndin hafi reynt að hreinsa sig af þessu ámæli. Annar keppandinn, sem lauk prófi, sendi ritgerð sína til Hafnarháskóla og fekk doktorsnafnbót fyrir hana, en ritgerð Árna Pálssonar hefir aldrei sézt á þrykk út ganga, og gerir væntanlega aldrei. Þetta er hneyksli, ef nokkuð er hneyksli. Menn muna ef til vill eftir því, þegar sr. Sveinbjörn Högnason hafði verið erlendis til að búa sig undir kennslustörf við guðfræðideild háskólans, fengið beztu meðmæli frá kennurum deildarinnar og hafði stundað nám í hebresku í þeim tilgangi að kenna hana. Þegar hann kemur heim og embættið losnar, er tekinn maður austan af landi, sem enga framhaldsmenntun hafði fengið, og settur í embættið, þvert á móti því, sem allir bjuggust við og sr. Sveinbjörn hafði sjálfur ástæðu til að ætla eftir að hafa búið sig undir að taka við embættinu. Muna menn, þegar embætti losnaði í lagadeild háskólans, og Þórður Eyjólfsson, sem var viðurkenndur fræði- og dugnaðarmaður á sinn sviði, hafði beinlínis búið sig undir þetta starf og var með doktorsritgerð í smiðum? Þá var hann ekki tekinn, heldur Bjarni Benediktsson, sem var nýsloppinn frá prófborðinu og enginn vissi til, að hefði unnið vísindastarf. Er von, að nokkur treysti stofnun, sem þannig hefir sýnt sig að fara með þau völd, sem illu heilli hafa verið lögð í hendur hennar í þessu efni? Nei. Ef um hneyksli er að ræða í sambandi við veitingu embætta í háskólanum, sem ég skal ekki draga úr, þá eru þau hneyksli þar heima fyrir. Ég hafði einnig orðið var við þetta, því að haustið 1936 voru, eins og mönnum er kunnugt, hörð átök milli mín og kennara háskólans um það, hver ætti í raun og veru að hafa veitingarvaldið yfir kennaraembættum við háskólann, ég sem kennslumrh. eða þeir. Og viðleitni guðfræðideildar til þess að fá ákveðinn mann í embættið, eða a. m. k. bægja ákveðnum manni frá starfinu, var beint framhald af þeirri viðleitni, sem áður hafði verið í þessu efni af háskólans hálfu.
Hv. þm. V.-Sk. sagði, að enginn geti vænt dómnefndina um hlutdrægni, en að allir treystu því að hún hafi verið eins og réttlætisgyðjan með bundið fyrir augun og ekki haft hugmynd um, hver skrifaði hverja ritgerð fyrir sig. Dettur hv. þm. í hug, að nokkur trúi þessu? Heldur hann ekki, að guðfræðikennurum deildarinnar sé svo kunnugur stílsmáti Benjamíns Kristjánssonar og Sigurðar Einarssonar, að þeir þekki. hvor hafi ritað ákveðna ritgerð? Og er það ekki vitað að því er snertir próf. Mosbech, að ein ritgerðin, sem honum var afhent í Danmörku, var þýdd á dönsku og honum var kunnugt um, að þar var Sigurður Einarsson, en hinar ritgerðirnar voru þýddar á norsku. Og svo segir hv. þm. V.-Sk. án þess að roðna, að það sé útilokað, að dómnefndin hafi haft hugmynd um, hver hafi samið hverja ritgerð; þeir hafi aðeins heyrt fyrirlestrana og vitað, hver hélt hvern, og enginn dómur hafi verið birtur fyrr en allt var komið í hendur dómnefndarinnar, bæði fyrirlestrar og ritgerðir. Þetta er haldlaust hjá hv. þm. V.-Sk. Ég vil endurtaka það, sem ég hefi áður sagt um þetta, að ég tel, að dómnefndin og kennarar guðfræðideildarinnar hafi bersýnilega níðzt á Sigurði Einarssyni í þessu máli. Dómnefndin var þann veg skipuð, að það var vitað, að sú andúð, sem talað hefir verið um hér í þingræðum og var til gegn Sigurði Einarssyni, ríkti hjá öllum þeim, sem í dómnefndinni sátu, en það var enginn valinn í dómnefndina, sem ætla mátti, að væri hlutlaus eða honum velviljaður. Ég hygg, að ýmsar aðrar ástæður en fræðilegar hafi blandazt inn í álit dómnefndarinnar, þegar hún kvað upp sinn dóm. Ég vil ekki segja, að það hafi verið vitandi vits — það hefi ég margsinnis tekið fram, — sem honum var gert rangt til; það kann að vera, að álit þeirra á hans pólitísku og trúarlegu skoðun hafi haft' svo mikil áhrif á dómgreind mannanna, að dómurinn hafi hneigzt í ákveðna átt af þeim sökum, án þess að þeir hafi gert sér grein fyrir því. Ef litið er á úrlausnir Sigurðar Einarssonar af tveimur aðiljum, próf. Nygren annarsvegar og dómnefndinni hinsvegar, og báðir aðiljarnir líta á úrlausnirnar eingöngu frá sjónarmiði fræðimannsins, þá þarf enginn maður að segja mér, að svo mikið hafi getað borið á milli sem þar bar á milli. Dómnefndin segir, að Sigurður Einarsson sé ekki aðeins fyrir neðan það, sem verður að vænta af mönnum, sem leyfa sér að sækja um slík embætti, heldur langt fyrir neðan. Nygren segir hinsvegar, að hann beri af og sé vel hæfur til þess að taka að sér þetta starf. Svo mikið getur ekki borið á milli, ef báðir aðiljar dæma eingöngu frá fræðilegu sjónarmiði. En hér er ekki allt upp talið um meðferðina á Sigurði Einarssyni. Þegar mér voru sendir þessir órökstuddu sleggjudómar dómnefndarinnar, gat ég, eins og ástatt var, enga hugmynd gert mér um réttmæti þeirra, þar sem nefndin hafði „gleymt“ að láta álitsgerð Mosbechs fylgja þeirri niðurstöðu, sem sagt var, að hann hefði komizt að. En í þeirri álitsgerð, sem guðfræðideildin leyndi og lét ekki koma fyrir mín augu, fyrr en ráðin var skipun í embættið, þar segir prófessor Mosbech um úrlausn Sigurðar Einarssonar meðal annars:
„Höfundur byrjar á því að útskýra úrlausnarefnið mjög nákvæmlega og kemst þá að þeirri réttu niðurstöðu, að sérkenni kristindómsins beri að skilja svo sem meginatriði kristindómsins. En þær vonir, sem vakna við þessi skarplegu inngangsorð, um ljósa og skipulega efnismeðferð, bregðast, þegar framhaldið kemur. Höfundurinn ræður yfir léttum og liprum stíl, sem stundum getur beinlínis orðið þrunginn skáldlegum krafti. Hann getur dregið upp fagrar myndir, sem eiga vel við, og hér og þar í ritgerðinni koma greinilega fyrir ýmis góð og gild ummæli um einstök atriði“. — Og þannig eru ýmis fleiri viðurkenningarorð um ritgerðina í þessari álitsgerð.
Því verður ekki neitað, að dómur Mosbechs er í fullu ósamræmi við álitsgerð hans um ritgerð Sigurðar Einarssonar. Þess vegna verð ég að segja, að það var ániðsla á Sigurði, að deildin skyldi leyna álitsgerðinni, en skila aðeins hinum órökstudda dómi, sem átt hefði að vera á henni byggður.
Hv. þm. V.-Sk. vill gefa í skyn, að eitthvað annað hafi getað blandazt inn í dóm Nygrens en fræðimennskan ein, hann hafi getað fallið í tálgryfjur engu siður en Mosbech. Ég vil, að hv. þm. geri grein fyrir því fullum stöfum, hvernig hann hugsar sér, að slíkt hafi getað orðið til. Hann er að tala utan að því, að ég hafi beðið pólitískan samherja minn að biðja pólitískan samherja sinn í Svíþjóð að útvega einhvern hentugan fúskara til að framkvæma yfirmat. Hv. þm. veit vel, að þetta er aðeins tilraun til að blekkja með hvikulum aðdróttunum. Hann veit, að það var formlega rétt af mér að leita milligöngu sænska kennslumálaráðherrans, og að prófessor Nygren var valinn af honum sem hæfasti maðurinn. — Ég veit ekki, hvaða skipulagsleið var öruggari en að leita til viðurkennds menningarlands og fá æðstu yfirstjórn kennslumála þar til að benda á prófessor, sem væri viðurkenndur afburðamaður í samstæðilegri guðfræði. — Eða er hv. þm. að gefa í skyn, að ég hafi fengið kennslumálaráðherrann til að fá Nygren til þess að gefa úrskurð, sem væri vilhallur Sigurði Einarssyni! Enda hafi Sigurður skroppið yfir til Svíþjóðar. Vill hv. þm. segja, að próf. Nygren hefði látið hafa sig til þessa?
Kannske. Nygren hefir verið álitinn „stumpari“, segir kirkjuráðsmaðurinn, hv. þm. V.-Sk., og dregur fræðimennsku hans í efa. En hann getur flett upp í hvaða „bíógrafískum lexíkon“ sem vill og fengið að vita betur. Prófessor Anders Nygren hefir um alllangt árabil verið kennari við háskólann í Lundi og getið sér orðstír langt út fyrir Norðurlönd. Til viðbótar þessari vitneskju leitaði ég einnig umsagnar sendiherra Íslands í Kaupmannahöfn. Svar hans fékk ég strax, og var það á þá leið, að það væri samhljóða vitnisburður allra vísindamanna í guðfræði, að Anders Nygren í Lundi væri viðurkenndur merkur vísindamaður og afreksmaður á sínu sviði og mjög framarlega í samstæðilegri guðfræði, og væri hann einhver mest metni maðurinn í þeirri grein á Norðurlöndum og yfir höfuð í gervallri lúterskri kristni. — Þessi samhljóða vitnisburður, sem sendiherra símar mér, sýnir nægilega fáfræði hv. þm. V.-Sk. og hvort það er Nygren, sem er „stumpari“. — En kannske vildi kirkjuráðsmaðurinn, hv. þm. V.-Sk., beygja sig fyrir slíkra manna dómi, ef þeir væru innlendir.