04.04.1938
Neðri deild: 40. fundur, 53. löggjafarþing.
Sjá dálk 96 í C-deild Alþingistíðinda. (2378)
39. mál, efnahagsreikningar
*Frsm. minni hl. (Garðar Þorsteinsson):
Eins og hv. frsm. meiri hl. n. gat um, og eins og sést á þeim nál., sem hér liggja fyrir, þá klofnaði allshn. út af þessu máli, þar sem meiri hl. n. leggur til, að frv. verði samþ. með örlitlum breytingum, en minni hl. leggur til, að það verði fellt.
Hv. frsm. meiri hl. gat þess, að það hefði aðallega verið gert til þess að koma á móti minni hl. að senda frv. til ýmsra stofnana til umsagnar. Ég hygg, að þetta sé rétt, og lýsir þetta vel skilningi hv. þm. á hlutverki einnar n. Allar n. Alþ. munu hafa haft þá reglu að senda frv., sem eru nýmæli og snerta hagsmuni einstakra stofnana, til umsagnar þeirra, sem hlut eiga að máli. En þessi hv. þm. viðurkennir, að meiri hl. hafi verið á móti því, en gert það aðallega af tilhliðrunarsemi við minni hl. n. Ég held, að hann ætti sem minnst að halda þessari afstöðu sinni á lofti og láta sem minnst á því bera, að hann kaus ekki að fá upplýsingar um þetta mál, enda voru svör þeirra stofnana, sem umsagnar var leitað til og svarað hafa, á þá leið, að mælt var eindregið á móti frv. Og ég vil upplýsa það, að þetta bréf, sem skrifað er af stjórn Landsbanka Íslands, var borið upp á bankaráðsfundi, þannig að bankaráðið var því fullkomlega samþykkt.
Ég skal þá fara nokkrum orðum um efni þessa máls sjálfs.
1. gr. frv. segir á þá leið, að hlutafélög, samvinnufélög og önnur félög, fyrirtæki bæjar- og sveitarfélaga og einstakiingar, sem reka verzlun, útgerð. iðnað eða aðra atvinnu og skulda bönkum og sjóðum hér á landi samtals 50000 kr. eða meira í árslok, skuli árlega birta efnahagsreikninga sína. Það verða þannig fáir. sem skulda 50000 kr., sem ekki falla undir þessa gr., því að þar stendur: „önnur félög“. Hví mátti þá ekki alveg eins segja öll félög? Mér er sem sagt ekki kunnugt um neinn félagsskap, sem ekki fellur undir þessa upptalningu í 1. gr. Svo segir, að einstaklingar, sem reka verzlun, útgerð, iðnað eða aðra atvinnu, skuli falla undir þessa skyldu. M. ö. o., það eru bæði öll félög og allir einstaklingar, sem einhverja atvinnu reka og skulda bönkunum 50000 kr. eða meira, skyldir til þess að birta efnahagsreikninga sína um hver áramót, og einnig í vissum tilfellum rekstrarreikninga sína. Ég mun koma nánar síðar að þeirri skilgreiningu, sem ætti að vera á vissum félögum og opinberum félögum annarsvegar og einstaklingum hinsvegar. En það var alveg óþarfi af þeim, sem sömdu þetta frv., að hafa þessa upptalningu eins og hún er í frv. Það hefði alveg eins mátt segja bara öll félög og einstaklingar.
Eftir því sem segir í grg. þessa frv., þá er tilgangurinn með þessu sá, að bæta úr þeirri vöntun, sem sé á því, að landsmenn eigi þess kost, að kynnast hag þeirra fyrirtækja, sem mest hafi af sparifé þjóðarinnar. Mér er satt að segja ekki ljóst, hvernig þessir hv. þm., sem þetta frv. bera fram, hugsa sér annað en að rekstrarfé yfirleitt, sem bæði einstaklingar og félög hafa í sínum atvinnurekstri, sé annað en sparifé þjóðarinnar. Það er vitað að það fé, sem yfirleitt er notað til atvinnurekstrar, er sparifé, og það út af fyrir sig er ekkert nýtt. Er því engin ný ástæða fyrir hendi til þess að fara að setja þessi ákvæði, sem í frv. felast. Og það á, eftir því sem segir í grg. frv., að gera almenningi efnahagsreikninga þessara einstaklinga og félaga sem allra bezt kunna, og er það meira að segja tekið upp í 3. gr., að þeir, sem séu svo heppnir að skulda 50 þús. kr. eða meira um áramót, skuli borga svo og svo mikið fyrir birtingu reikninganna, og ágóðinn að renna til ríkissjóðs, ef hann verður einhver.
Aftur á móti sagði hv. frsm. meiri hl. í framsöguræðu sinni, að þetta frv. sé sett gegn bönkunum, og ég held satt að segja, að það sé sanni nær, að sá sé tilgangur frv., frekar en að verið sé að hugsa um, að almenningur geti kynnt sér hag þeirra fyrirtækja, sem mest skulda. Það skiptir sjálfsagt minnstu máli fyrir flm. þessa frv. Og í nál. meiri hl. segir, að ekki sé furða, þótt þessar stofnanir, sem umsagnar var leitað til, beiti sér á móti slíkri löggjöf sem þessari, þar sem hún sé sett á móti þeim. Sama kom fram á nefndarfundi, þegar þetta mál var til umræðu, að hv. frsm. sagðist ekki vera í vafa um, að þessar stofnanir, bankarnir, verzlunarráðið og Vinnuveitendafélagið, yrðu á móti þessu frv., vegna þess að það væri sett á móti þeim.
Eins og ég gat um áðan, þá má skipta þeim aðiljum, sem frv. þetta nær til, í tvo flokka; annarsvegar hlutafélög, samvinnufélög og kaupfélög, auk opinberra stofnana, og hinsvegar einstaklinga. Hv. flm. sagði, að erlendis væri löggjöf, sem skyldaði aðilja til þess að birta efnahagsreikninga þeirra stofnana, sem væru opinberar, og þeirra hlutafélaga, sem byðu hlutafé sitt út almenningi til kaups. Og þetta er rétt. En hann sagði líka, að hér með þessu frv. væri slíku ekki til að dreifa. Samt hefir hann ekki hikað við að setja í grg. þessa frv., að löggjöf eins og þessi, sem hér er gert ráð fyrir, væri gildandi á Norðurlöndum. En þetta er ekki rétt. Slík löggjöf er ekki til á Norðurlöndum. Það er hinsvegar allt annað mál með hlutafélög, samvinnufélög og opinberar stofnanir, þó að þær verði að birta efnahagsreikninga sína. Það er ekki nema eðlilegt með stofnanir eins og póst og síma og banka, að þær verði að birta reikninga sína, þar sem þær eru alþjóðareign og hver einstaklingur því þar raunverulegur meðeigandi, ef svo mætti að orði kveða, og á því að sjálfsögðu fullan rétt á því að hafa aðstöðu til þess að fylgjast með rekstri þeirra. Sama má segja um samvinnufélög og kaupfélög, þar sem samkvæmt íslenzkum lögum litlar eða engar hömlur eru lagðar við því, að einstaklingar gerist meðlimir slíkra félaga og taki þá um leið á sig fjárhagslegar skuldbindingar, án þess jafnframt að þekkja fjárhag þeirra, nema gegnum þá efnahagsreikninga, sem birtir kunna að vera. Slíkir meðlimir eiga fyrst og fremst rétt til að sjá efnahagsreikningana, en aðrir eiga það líka, vegna þess að þeir hafa aðstöðu til þess að verða meðlimir, hvenær sem er, og þurfa því að hafa aðgang að því að fá að vita, hvernig rekstri slíkra fyrirtækja liður. — Sama er að segja um hlutafélög, þar sem almenningur getur, án þess að við séu lagðar nokkrar hömlur, gerzt meðeigandi í fyrirfækjum með því að kaupa hlutabréf. Flest hlutafélög hér á landi hafa engar hömlur við innlausn bréfa til félaganna sjálfra, og flest hlutabréfin eru handhafabréf og hljóða því ekki á nafn. Þau geta því gengið kaupum og sölum, hvar sem er, án þess að hægt sé að rekja þau frá manni til manns. Almenningur, sem þannig á kost á því að setja sína eign fasta með því að kaupa slík hlutabréf, á því fullan rétt á að fá að kynna sér fjárhagsafkomu slíkra félaga. Og að svo miklu leyti, sem þetta frv. hefði getað takmarkazt við þetta, þá hefði ég ekki verið á móti því. En það er hinsvegar ekki nein nauðsyn að samþ. þetta frv. þess eins vegna, því að það er þegar í lögum skylt að birta efnahagsreikninga allra hlutafélaga við hver áramót. Það má hinsvegar vel vera, að ekki sé gengið eftir þessu, en það er ekki löggjöfinni að kenna, heldur framkvæmdarvaldinu. Í 35. gr. hlutafélaganna eru ákvæði, sem skylda hlutafélög til þess að birta sína efnahagsreikninga, og með slíkri birtingu á almenningur aðgang að því hjá lögreglustjóra að sjá reikningana, og sá einstaklingur, sem vill kaupa hlutabréf, á þess vegna ekki að þurfa annað en að fara til lögreglustjórans, til þess að kynna sér efnahagsreikninga hlutafélaganna. Löggjöf eins og þessi, sem skyldar félög til þess að birta efnahagsreikninga sína, er þess vegna óþörf, því að almenningur hefir ekki neitt greiðari aðgang að því að kynna sér afkomu slíkra félaga, þó að reikningar þeirra séu t. d. birtir í Lögbirtingablaðinu, heldur en með því að fara til lögreglustjóra og kynna sér þá þar.
Ég mundi hinsvegar vera því meðmæltur, ef hv. frsm. vildi beita aðstöðu sinni til þess að ganga eftir því, að þeim lögum væri framfylgt sem þegar eru til um þetta efni. En það bætir vitanlega ekkert úr skák, þó að sett séu ný lög um sama efni, ef hvorugum er framfylgt.
Það er þess vegna hreinn misskilningur hjá meiri hl. n. og hv. flm. þessa frv., þegar þeir blanda saman þessu tvennu: annarsvegar skyldunni til þess að birta efnahagsreikninga opinberra stofnana og hlutafélaga og hinsvegar skyldunni til þess að birta efnahagsreikninga einstaklinga. En að því er það snertir, þá eru líka tvö atriði, sem koma til greina eftir frv., sem sé það aðhald, sem á að fást með slíkri löggjöf sem þessari gagnvart bönkunum og öðrum lánveitendum, og svo hinsvegar það, hvað ávinnst gagnvart þeim einstaklingum. sem eru lántakendur og skulda þessa upphæð, 50 þús. kr. eða meira, við hver áramót, og hvaða nauðsyn sé á því að láta birta slíka efnahagsreikninga opinberlega. Eins og hv. frsm. gat um, þá taldi hann, að þessi löggjöf væri sett gagnvart bönkunum, og það held ég, að sé meiningin, þó að annað standi í grg. frv. Nú hefir það verið svo, að öll fjárhagsmálefni einstaklinganna væru þeirra einkamál, og er þessu ákaflega víða slegið föstu í íslenzkri löggjöf, þar sem m. a. er lögð rík þagnarskylda á þá opinberu embættis- og sýslunarmenn, sem vegna aðstöðu sinnar hafa möguleika til þess að kynnast efnahag manna. Ef hinsvegar þetta frv. yrði að lögum, þá er þessi leynd. sem hver einstaklingur annars hefir fullan rétt til, að sé yfir hans fjárhag, að engu orðin. Hér virðist mér vera komið inn á sjónarmið kommúnismans, sem að sjálfsögðu gerir kröfu til þess, að engin leynd sé yfir afkomu hvers einstaklings, heldur sé það almenningseign eins og hvað annað. En þetta getur ekki samrýmzt því þjóðskipulagi, sem við annars lifum við, sem sé því, að einkarekstur og einstaklingsréttur sé viðurkenndur og að eignarrétturinn sé samkvæmt stjórnarskránni friðhelgur.
Ég hygg, að það þurfi ekki að fara fleiri orðum um það, hvers virði það sé einstaklingnum að mega hafa sinn atvinnurekstur og sína fjárhagsafkomu nokkurnveginn í friði, að hann þurfi ekki að birta sinn „status“ opinberlega og lenda undir „kritik“ pólitískra andstæðinga í blöðum og á mannfundum. Þessi réttur einstaklingsins til þess að mega hafa sína fjárhagsafkomu út af fyrir sig er óumflýjanlega bundinn við það lánstraust, sem einstaklingurinn nýtur. Þessi réttur er bundinn við það lánstraust, sem einstaklingurinn hefir hjá bönkum og öðrum einstaklingum. Styrkasta stoð þess manns, sem vill vinna upp fyrirtæki sitt, er tiltrú almennings, og sannast sagt eru fæst fyrirtæki hér svo vel stæð, að þau séu fær um að standa af sér illkvittnislegar dylgjur og árásir að því er snertir fjárhagsafkomu þeirra. Og þessi réttur einstaklinga og fyrirtækja til að vera varinn fyrir slíkum árásum er ekki minna virði en önnur stór veð, sem hægt er að setja fyrir skuldum. Væri það einkennilegt, ef Alþingi vildi fara að gangast fyrir því, að þessari stoð undir lánstrausti manna yrði kippt burt. Þessi eign manna ætti ekki síður að vera varin af stjórnarskránni en aðrar eignir.
Afstöðu manna til einstaklingsfyrirtækja getur þetta frv. ekki breytt nema til hins verra. Það getur ekki orðið til neinnar styrktar manni, sem berst við fjárhagslega örðugleika, að fjárhagsafkoma hans sé rædd í blöðum og á mannamótum. Þess vegna hlýtur eina sjónarmiðið, sem miða verður við, þegar um þetta frv. er rætt, að vera það, hvort hér sé um að ræða nauðsynlegt aðhald gagnvart bönkunum, eins og hv. frsm. hélt fram. En ef um það væri að ræða, þá væri þetta mjög óeðlileg leið til eftirlits með bönkunum. Bankaráð, sem skipað er af Alþingi, á að hafa á hendi þetta eftirlit. Þannig hafa allir pólitískir flokkar aðstöðu til að gagnrýna gerðir bankanna á þeim grundvelli. Auk þess eru skipaðir endurskoðendur og bein endurskoðunardeild, sem stendur undir bankaráði, og eiga þessir aðiljar að hafa eftirlit með bankastj. En ef þetta þykir ekki nægja, ætti hið opinbera að skipa sína trúnaðarmenn til frekara eftirlits. Sú leið hefir verið farin annarsstaðar, þar sem bankar hafa verið settir undir opinbert eftirlit.
Það lætur að líkum, að almenningur hefir ekki aðstöðu til að dæma um, hvort einhver lánveiting er réttmæt eða ekki. Almenningur hefir ekki einu sinni aðstöðu til að meta þau veð, er standa á bak við lánveitingar, né aðrar aðstæður. Hann getur ekki kynnt sér það, hvort fyrirtæki eigi fyrir skuldum, jafnvel þó að það kunni að hafa verið rekið með tapi, og hvort það eigi rétt á láni eða ekki. En hvað leiðir það af sér, ef almenningur fær í hendur gögn um þessi mál, sem pólitískir aðiljar nota sér eftir mætti til að níða þá menn. sem í hlut eiga? Það er auðvitað, að almenningur hefir undir slíkum kringumstæðum engin tök á að mynda sér óhlutdræga skoðun um málin. Það eru því auðvitað yfirvöld bankanna, sem dæma eiga um þetta og þvílíkt, en ekki almenningur, sem fer eftir illgirnislegum pólitískum blaðadeilum um málin.
Hvorki meiri hl. allshn. né hv. flm. hefir dottið í hug að færa fram þau rök, að birting efnahagsreikninga væri nauðsynleg vegna þess, að lánsstofnanirnar fengju ekki í hendur næg gögn frá umsækjendum lána, er upplýstu um lánsþörf þeirra. Þeir, sem skipta við bankana, munu aldrei neita þeim um slíkar upplýsingar. Á það má líka benda, að bankarnir og stj. þeirra hafa og verða að hafa persónuleg kynni af mönnum þeim, sem hafa með höndum hinn margvislega atvinnurekstur í landinu. Bankastjórarnir, sem verða að vera kunnugir þessum málum, verða að taka ákvarðanir sínar eftir þessum kynnum sínum. Það getur verið ástæðan til, að þetta eða hitt lánið er veitt, sem almenningur getur ekki dæmt um hvort rétt hafi verið að veita eða ekki.
Hér á landi gilda mjög ströng l. um gjaldþrotaskipti. Maður, sem ekki á fyrir skuldum og ekki virðist hafa líkur til að geta unnið sig upp í bráð, verður að gefa upp bú sitt til gjaldþrotaskipta. Menn geta því gert sér í hugarlund, hvernig færi, ef menn yrðu almennt að birta efnahagsreikninga við áramót, þar sem allt yrði t. d. miðað við lægsta fasteignamatsverð, en ekki kaupverð, sem oft og tíðum er margfalt hærra, þannig að niðurstaða reikningsins yrði miklu verri en vera ætti í raun og veru. Hvernig yrði aðstaða þeirra manna, sem birtu slíka efnahagsreikninga, miðaða við fasteignamatsverð, og reyndust því ef til vili ekki eiga fyrir skuldum? Þá gætu pólitískir andstæðingar þeirra vitnað til l. því til sönnunar, að þeir væru skyldir að gefa sig upp til gjaldþrotaskipta. Lánstraust þessara manna væri þar með eyðilagt.
Í frv. er gert ráð fyrir því, að einstaklingar eða félög, sem skulda bönkum 50 þús. kr. eða meira, skuli birta þessa efnahagsreikninga, en í brtt. er lágmarkið ákveðið 100 þús. kr. Það verður að teljast undarlegt, að þeir, sem frv. sömdu, skuli hafa látið sér detta í hug að miða þessa skyldu við skuldarupphæðina eina, því að þar með er vitanlega enginn mælikvarði fenginn fyrir því, hversu vel skuld er tryggð. Hv. þm. þurfa ekki annað en að líta hérna út um gluggann á þær fasteignir, sem standa umhverfis Austurvöll og munu vera að verðmæti nálægt 100 þús. kr. hver. Væri t. d. mikil hætta fyrir Landsbankann að lána 100 þús. kr. út á Reykjavíkur apótek? Nei, því að tryggingin, sem að baki stendur, er aðalatriðið. Jafnvel þó að finna mætti einhver rök fyrir því, að nauðsynlegt sé að láta birta efnahagsreikninga — sem ég finn reyndar ekki — þá er þó þessi grundvöllur áreiðanlega skakkur. Það er eins og Landsbankinn segir í fskj. því, sem fylgir áliti minni hl. allshn., með leyfi hæstv. forseta:
„Í öðru lagi er miðað við kr. 50000.00 skuldarupphæð samtals, án þess að aðrar aðstæður séu teknar til greina. Tvö sjónarmið gætu komið hér til greina: Annaðhvort að fyrirtækinu væri lánað svo mikið til móts við eigið fé þess, að lánið gæti talizt ótryggt af þeirri ástæðu, eða að stofnunin, sem lánaði, veitti einum viðskiptamanni svo stór lán, að örlög hennar væru komin undir örlögum skuldunautsins, svo að hún hefði ekki frjálsa aðstöðu til að kippa að sér hendinni“.
Hvorugt þessara sjónarmiða getur komið hér til greina.
Því neitar sjálfsagt enginn, að íslenzkir atvinnuvegir eru mjög áhættusamir, og annars myndu vextir þeir, sem atvinnuvegirnir verða að greiða af lánsfé sínu, ekki vera eins gífurlegir og raun er á. Ég hygg það ekki geta verið tilgang Alþingis að draga úr því, að menn hætti fé sínu í atvinnuvegina. Og hinu verður þá ekki neitað, að þessir atvinnuvegir eru ekki síður áhættusamir, þó að þetta frv. næði samþykki, nema síður sé, því að þá er sú trygging horfin, sem hjálpað hefir mörgum, sem sé lánstraustið og tiltrú almennings. En ef það á að koma ofan á hina örðugu tíma, að þessir menn séu hundeltir og það úrskurðað, að þeir eigi bókstaflega ekki fyrir skuldum, þá er lánstraustið tapað og atvinnuvegirnir þar með orðnir erfiðari og áhættusamari en áður.
Ég mun svo ekki hafa um þetta fleiri orð. En ég tel, að ef þeir, sem standa að frv., og meiri hl. hv. allshn. telja við þurfa að ráðast á stj. bankanna, þá eigi að gera það á meira viðeigandi hátt en þennan — því að frv. er í rauninni ekki annað en dulbúin árás á stj. bankanna. En ef svo er, þá eiga hv. þm. stjórnarflokkanna að vera menn til að kannast við það og gera ráðstafanir til að svipta þessa menn völdunum og taka jafnframt á sig ábyrgðina á því.