24.10.1941
Neðri deild: 5. fundur, 58. löggjafarþing.
Sjá dálk 17 í C-deild Alþingistíðinda. (328)
7. mál, ráðstafanir gegn dýrtíðinni
Atvmrh. (Ólafur Thors) :
Mér er engin nauðsyn að flytja hér langt mál, m. a. fyrir það, að hæstv. viðskmrh. hefur nú gert mjög glögga grein fyrir því, hvers vegna ekki aðeins hann og flokkur hans, heldur öll ríkisstj. og þeir flokkar, sem að henni standa, hafa viljað sýna viðleitni til þess að berjast gegn vaxandi dýrtíð í landinu.
Þau rök, sem hæstv. viðskmrh. færði fram þessu til stuðnings, hafa verið margrædd af okkur öllum, sem sæti eigum í ríkisstj., og eru því sameiginleg rök okkar allra. Ég get því í meginatriðum hvað þetta snertir gert orð hæstv. viðskmrh. að mínum orðum, þó að ég sé um sum efnisatriði málsins honum ekki sammála hér.
Hæstv. viðskmrh. rakti nokkuð sögu dýrtíðarmálsins, bæði á Alþ. og innan ríkisstj. Ég skal aðeins drepa á það vegna blaðadeilna, sem átt hafa sér stað og beinzt hafa til árása gegn forystumönnum Sjálfstfl. vegna þeirrar aðstöða, sem flokkurinn hefur haft til framkvæmdar á nokkrum atriðum, sem honum voru fengin völd yfir í löggjöf um dýríðarmálin frá Alþ. því, er sat á s.l. vori, að ég hygg, að það megi telja upplýst, að enda þótt Sjálfstfl. hefði beitt þeim vopnum, sem honum voru í hendur fengin í baráttunni gegn dýrtíðinni, þá hefðu þau reynzt bitlítil. Á ég þar bæði við heimildina til þess að fella niður og lækka tolla á ýmsum nauðsynjavörum og einnig þá möguleika, sem telja má, að hafi verið lagðir í hendur atvmrn. til þess að hafa hönd í bagga með að ákveða farmgjöldin. Ég hygg, að frá því að vísitalan var 127 og þar til hún nú er 172, hafi engar farmgjaldahækkanir orðið, a. m. k. ekki hjá Eimskipafélagi Íslands. Það er því augljóst, að dýrtíðin rekur rætur til annarra orsaka og að ábyrgðinni verður eigi komið á herðar ráðh. Sjálfstfl.
Sannleikur málsins er sá, að nær öll hækkun, sem orðið hefur á dýrtíðinni frá því ríkisstj. tók við heimildum Alþ. til ráðstafana gegn vaxandi dýrtíð, stafar af hækkuðu verðlagi á innlendum framleiðsluvörum. Og hitt er líka sannmæli, að ríkisstj. treysti sér ekki til að standa gegn þessari verðhækkun.
Af þessu hefur svo leitt, að ekkert hefur verið aðhafzt. — Lækkun farmgjalda, sem nam 6/7 hlutum úr einu stigi, skipti svo augljóslega engu máli, að þó að menn að sönnu teldu sér hag í að deila á mig fyrir að hafa ekki eytt ríkisfé í því skyni, þá skildu menn, að sú ríkisstj., sem leyfði dýrtíðinni að hækka með verðhækkun íslenzkrar vöru um tugi stiga, gerði sig aðeins hlægilega, ef hún hefði farið að reyna að skreyta sig með ráðstöfun, sem lækkaði dýrtíðina um minna en eitt stig, en kostaði þó ríkissjóð stórfé.
Það er bezt að játa það hreinskilnislega, að við sáum fram á, að eftir þessum leiðum yrði markinu ekki náð, og lögðum því ekki inn á þær.
Jafnframt og það álit varð ríkjandi, að þessar leiðir væru ekki vænlegar til að vinna bug á dýrtíðinni, var byrjað að athuga, hverjar aðrar leiðir væri hægt að fara að því sama marki. Niðurstaðan varð sú, að mest var rædd sú leið, er farið er fram á í þessu frv., sem hér er nú til umræðu, lögfestingarleiðin á kaupi og vöruverði. — Ég viðurkenni fúslega, að á því máli var strax þannig tekið, bæði af Sjálfstfl. og Alþfl., að full ástæða var til að halda, að það væri a. m. k. vel hugsanlegt, að það tækist að ná samkomulagi um þessa leið.
Ég viðurkenni einnig, að það er í raun og veru ekki fyrr heldur en forráðamenn Sjálfstfl. höfðu kynnt sér eftir föngum vilja og óskir ýmissa forráðamanna launastéttanna verkalýðsins og bændanna, að ákveðið var, að hnigið yrði að því ráði að reyna að ná þessu áður nefnda takmarki, að ráða við dýrtíðina eftir frjálsum, en ekki lögbundnum leiðum, enda hníga umsagnir þessara aðila yfirleitt að því, að flestir vildu a. m. k. þrautreyna hina svo kölluðu frjálsu leið, áður en gripið yrði til lögfestingarinnar.
Þegar hér var komið málum og sýnt þótti, að torvelt mundi að ná samkomulagi innan ríkisstj. um lögfestinguna, og með tilliti til umsagnar þessara aðila, sem sjálfstæðismenn leituðu til, vörpuðu forystumenn flokksins fram þeirri spurningu bæði við sjálfa sig og samstarfsmennina í ríkisstj., hvort það væri í raun og veru hugsanlegt að tryggja sama tilgang og rætt hefði verið um í sambandi við lögfestinguna með frjálsum samtökum. Við spurðum: Hvað er það, sem við ætlum að lögfesta? Hvað er það, sem við þurfum að gera til þess að ná sama marki með frjálsum samtökum og án lögfestingar? Við svöruðum: Við ætlum að lögfesta verðlag á innlendum vörum, en því verðlagi getur landbmrh. ráðið án nýrra laga.
Við ætlum að lögfesta farmgjöld, en þeim getur atvmrh. ráðið án nýrrar löggjafar.
Við ætlum að lögfesta húsaleigu, en henni getur félmrh. ráðið án nýrrar löggjafar.
Við ætlum að lögfesta álagningu á erlendar vörur, en henni getur viðskmrh. ráðið án nýrrar löggjafar, og loks við ætlum að lögheimila nokkrar milljónir úr ríkissjóði til baráttu gegn vaxandi dýrtíð og uppbóta, en þá heimild hefur fjmrh. án nýrrar löggjafar.
Við ætlum ekkert annað að lögfesta nema kaupið. Af því leiðir, að ef hægt er að tryggja, að grunnkaup hækki ekki svo neinu nemi, þá sýnist mögulegt að ná öllu því sama án nýrrar lagasetningar.
En kaupið? Er þá hægt að festa það án löggjafar, að því tilskildu, að dýrtíðin vaxi ekki? Við margræddum þetta í ríkisstj. og trúðum því sumir okkar a. m. k., — ég man, að forsrh. taldi alltaf mjög hæpið, að slíkir samningar næðust —, að sterkar líkur væru fyrir því, að þetta gæti orðið. Mörg verklýðsfélög hafa ekki sagt upp samningum, en sum eiga þess kost nú fyrir 1. næsta mánaðar. — Það mætti athuga, hvort þau óska eftir því, og þannig hygg ég, að innan skamms tíma mætti segja, að í reyndinni væri það tryggt, að kaupgjaldið breyttist ekki svo á því tímabili, sem 1. er ætlað að gilda, eða til 1. sept. 1942, að verulegar líkur væru þess vegna fyrir aukinni dýrtíð í landinu. Af þessu ályktuðum við forystumenn Sjálfstfl., að miklar líkur væru fyrir því, að ná mætti sama marki með frjálsum leiðum eins og rætt hafði verið um að ná með lögfestingu. Ég veit, að lögfesting gefur visst öryggi, en ég held líka, að ef um er að ræða sterka mótspyrnu gegn henni, þá beri að athuga, að lögfesting getur einnig skapað minnkandi öryggi fyrir því, að hægt sé að halda dýrtíðinni niðri. Það er okkar stefna sjálfstæðismanna, að reyndar séu fyrst hinar frjálsu leiðir, þegar hægt er að gera sér vonir um, að þær stefni að sama marki og lögþvingun, þótt ég viðurkenni, að Sjálfstfl. hafi oft gengið inn á lögþvingun, þegar það hefur verið talin þjóðarnauðsyn. Og ég segi það fyrir mig persónulega og ég hygg fyrir marga sjálfstæðismenn, að þó að Sjálfstfl. óski eftir, að þetta mál verði leyst með frjálsum samtökum, þá liggur ekki þar í nein synjun um að leggja inn á lögþvingunarleiðina, ef annað reynist árangurslaust.
Nú vil ég segja það fyrir mitt leyti, að ég tel, að hæstv. viðskmrh. sé allt of bjartsýnn á það öryggi í þessu máli, sem hann heitir þjóðinni, ef frv. hans nái fram að ganga. Það er langt frá því, að ég fyrir mitt leyti, — og ég held, að ég segi það fyrir flesta þingmenn Sjálfstfl., — það er langt frá því, að við treystum mikið á öryggi í þessu efni, Þó búið væri að lögfesta allt, sem í frv. hans stendur. En því hæpnara sem það er, að þessar ráðstafanir komi að liði, þótt samkomulag væri um þær, því minni ástæða er til þess að lögbinda þær, og því meiri ástæða til þess að reyna hinar frjálsu leiðir.
Við höfum margrætt það í flokksráði Sjálfstfl., að enda þótt skylt sé að sannprófa allar þær leiðir, sem vitibornir menn halda að óreyndu, að kunni að geta skilað árangri, þá er þó ríkjandi það ástand í landinu, að menn verða að gera sér ljóst, að þeir áttavitar, sem venja er að stýra eftir í verzlun og viðskiptum, hafa nú algerlega skekkzt hér á landi vegna utanaðkomandi áhrifa. Athugið það, hv. þm., að nú stendur svo á í okkar þjóðfélagi, að hver hönd er að verki og flestar fyrir margfaldar tekjur, miðað við það, sem áður var. Og athugið það, að hér eru margir tugir þúsunda manna í landinu, sem án þess að kalla á sínar tekjur frá ríkisbúskapnum koma með sína fjármuni annars staðar frá og leggja þá að meira og minna leyti inn í okkar verzlun og viðskipti. — Hvaða áhrif skapar þetta? Ég er ekki svo menntaður, að ég treysti mér að gera alþm. grein fyrir því, en ég veit, að allir skilja, að þetta raskar gersamlega þeim ályktunum, sem venjulega er talið heimilt að draga af hlutfallinu milli andvirðis innflutnings- og útflutningsvörunnar. Það verður ekki hjá því komizt að viðurkenna, að dýrtíðin hlýtur að skapast af því, hve mikið fjármagn spyr eftir tiltölulega litlum vörum. Það eru að sönnu til úrræði, er einhverja bót ráða einnig á þessu, og ég efast ekki um, að við höfum vilja til að beita þeim. En þau mæta áreiðanlega ekki einhliða ánægju, og mér er nær að halda, að þau reynist Alþ. ekki síður erfið meðferðar en þau mál, sem nú er rætt um.
Ég er þeirrar skoðunar, hvor leiðin, sem farin verður í þessu máli, þá séu þær báðar hæpnar. Ég held, að lögfestingin muni kalla á stærstar fórnir frá bændum, en að það sé hér hins vegar um meira principmál að ræða hjá verkamönnum. Ég tel, að það, sem rætt hefur verið um í þessu efni innan ríkisstj., kalli ekki svo neinu nemi á fórnir frá verkamönnum, sem reiðubúnir eru að búa við sama grunnkaup. Það hefur ekki verið rætt um að setja hemil á þær kvaðir, sem lagðar eru á herðar launþegum, þannig að ef' dýrtíðin hækki t. d. um 2–3%, þá megi bæta upp kaupgjaldið. Ég veit, að það mundi hver maður taka á sig að bera 2–3% hækkun vísitölunnar eða svo, ef hann teldi, að hann gæti þannig bægt voða frá sínum dyrum. En úr því verkamenn vilja vera einráðir í þessum efnum, hvers vegna vill þá löggjafinn taka þann rétt af þeim, meðan ekki er sýnt, að það sé bein nauðsyn?
Í þessu máli eru það ekki rök, að hlutfallið milli tímakaups verkamanna og verðlags innlendra afurða hafi raskazt bændum í hag. Verkamaðurinn þarf áreiðanlega minni hundraðshluta dagsteknanna til að kaupa sama vörumagnið nú en 1939. Það er sama hvað menn vilja um það segja, staðreyndirnar tala sínu máli um það, að enda þótt þeir, sem óskertan bústofn hafa, hafi góða afkomu, hefur hagur verkalýðsins þó batnað hlutfallslega meir. Og þessi löggjöf, sem leggur litlar kvaðir á verkalýðinn, kemur miklu verr við bændur, m. a. vegna þess, að varla getur orðið um raunverulega festingu að ræða á verðlagi þeirrar vinnu, sem bændur þurfa að kaupa.
Ég vil halda því fram, að tilraunir til að sporna við dýrtíðinni séu ekki fyrst og fremst gerðar fyrir atvinnurekendur, eins og mér skilst á hæstv. viðskmrh., heldur jafnvel sízt. Ég lít þannig á, að þróunin verði þessi: Þegar stríðinu lýkur, fellur verðlag á útflutningsvörum þjóðarinnar. Af því leiðir að meginþáttur framleiðslustarfsins hlýtur að mæta örðugleikum, nema samtímis geti fengizt niðurfærsla á framleiðslukostnaðinum. Eitt meginskilyrði þess er, að kaupgjald lækki. Og það er vafalaust, að deilur muni rísa milli atvinnurekenda og verkamanna um kaupgjaldið. Það getur verið, að verkamenn geti spornað við verulegri lækkun, en af því leiðir, að samdráttur verður í framleiðslustarfinu, sem leiðir til þess, að atvinnuleysið heldur innreið sína, og þó að verkamenn haldi sama tímakaupi, fá þeir færri tíma vinnu. Þar af leiðandi minnkar dagkaupið og versnar afkoman.
Bóndinn lítur á sitt afurðaverð. Hann mun sannreyna, að þegar gjaldgetan minnkar, minnkar eftirspurnin eftir hans afurðum fyrir sama verð. Og þó að bóndinn streitist á móti lækkun afurðanna, verður hann samt að beygja sig undir lögmálið um framboð og eftirspurn. — Við samdrátt atvinnulífsins minnka svo tekjur ríkissjóðs þannig, að synjað mun verða um fjárframlög úr ríkissjóði til að verðbæta útflutningsvöruna. Aðrir framleiðendur, sem framleiða til útflutnings, geta hins vegar hætt sinni framleiðslu og dregið úr eða stöðvað sig á taprásinni.
Bölvun sú, er við blasir, ef dýrtíðin leikur lausum hala, er því þeim mun geigvænlegri, sem boginn verður hærra spenntur. Og enda þótt öll þjóðin muni á sínum tíma fá að kenna á afleiðingunum, þá mega þó verkamenn og launamenn, og um sumt einnig bændur, gæta þess, að þeir eru í þeim bátnum, sem minnstur er og verst búinn til þess að standast áföllin í því ölduróti, sem framundan hlýtur að vera, þegar útfallið hefst eftir ófriðarlok.
Að þeim, sem halda sig óhulta, vegna þess að þeirra auður sé úr hættu, þótt peningaverð falli vegna vaxandi dýrtíðar, vil ég víkja því, að þjóðfélagið mun, þegar þar að kemur, krefjast þess, að á þeirra herðar verði lagðar byrðar, sem aðrir þegnar fá ekki lyft.
Baráttan gegn dýrtíðinni er því nauðsyn alþjóðar og kallar á allra þegnskap.
Ég vil láta þessi fáu orð mín nægja sem greinargerð fyrir því, að Sjálfstfl. hefur ekki minni tilhneigingu til þess að berjast gegn dýrtíðinni en aðrir flokkar, og vildi jafnframt hafa sýnt fram á, að eins og nú er komið málum, eru engu minni líkur fyrir að ná því marki eftir frjálsum en lögbundnum leiðum.
Ég vil svo aðeins segja það að lokum, að eins og það er rétt, sem hér hefur komið fram, að Framsfl. hafi haft ástæðu til að ætla, að Sjálfstfl. vær í viðmælandi um hinar bundnu leiðir og að nokkru leyti Alþfl. líka, þá fullyrði ég hiklaust hitt, að bæði við sjálfstæðismenn og einnig alþýðuflokksmenn skildum framsóknarmenn þannig, að þeir væru reiðubúnir að sætta sig við að leysa málið eftir frjálsum leiðum og láta það a. m. k. ekki valda samvinnuslitum, hvor leiðin yrði valin. Ég vil láta þetta koma skýrt fram, þannig að ekki verði lögð sök á okkur fyrir, að við höfum vitandi vits stofnað til samvinnuslita.
Félmrh. (Stefán Jóh. Stefánsson) : Mér finnst rétt að fara um þetta frv. nokkrum almennum orðum frá sjónarmiði Alþfl. En fyrst vil ég leyfa mér að rekja aðdraganda málsins og viðhorf Alþfl. út af dýrtíðarmálunum. Er þá rétt að byrja á árinu 1939, þegar Alþfl. stóð að því, að gerð var breyt. á íslenzku krónunni til lækkunar samtímis lögbindingu kaupgjalds. Þá stóð svo á, að allur atvinnurekstur — sérstaklega sjávarútvegurinn — var svo mjög í kaldakoli, að atvinnuleysi fór hraðvaxandi.
Alþfl. þótti, þegar svo stóðu sakir, rétt að gera þá tilraun til þess að rétta við íslenzka atvinnuvegi að breyta gengi íslenzkrar krónu og um leið að setja í l. ákvæði viðvíkjandi kaupgjaldi, samtímis því, sem lögð var á það rík áherzla, að halda þyrfti niðri verðlagi í landinu. Það þarf ekki að rekja þá sögu. Og þó að nokkur óánægja skapaðist út af lögbindingu kaupgjaldsins, þá var skilningur verkalýðsins á því, af hvaða rótum þessar ráðstafanir voru runnar, svo ríkur, þar sem sagt var, að hægt væri að hamla á móti dýrtíðinni m. a. með þessum ráðstöfunum, að launastéttirnar undu sæmilega vel við sinn hag.
Næsti áfangi í þessu máli var gerður árið 1939 með því að framlengja kaupbindinguna allt árið 1940, en að breyta nokkuð ákvæðum þeirra l. á þá leið, að kaup hækkaði meira í sambandi við vaxandi dýrtíð heldur en áður hafði verið, samtímis því, að slík kaupsaukning náði til fjölmennari hóps en áður var. En löggjöfin frá því í apríl 1939 um þetta var mjög gagnrýnd, vegna þess að einstakar launastéttir urðu þar hart úti. Úr þessu var nokkuð bætt haustið 1939, þar sem þetta var látið ná til allra launastétta yfirleitt, án tillits til kauphæðar, og var launauppbótin í sambandi við dýrtíðina hækkuð að verulegum mun frá því, sem áður var.
Haustið 1939 lýstu þeir flokkar, sem að ríkisstj. standa, stefnu sinni í þessu máli, og skal ég í því sambandi minna á umr. um það í ríkisstj. haustið 1939. Hæstv. viðskmrh. tók þá fyrstur til máls út af þessari breyt. á löggjöfinni og lýsti eftirfarandi, sem ég mun lesa upp, með leyfi hæstv. forseta :
„Framsfl. er mótfallinn þeirri stefnu, að kaupgjald sé sett með l., og hann hefði miklu fremur óskað, að samningar hefðu getað komizt á milli verkamanna og atvinnurekenda, sem tækju við af 1.“
Og enn segir sami hæstv. ráðherra: „Ég ætla að taka það fram, og vil, að það komi skýrt fram nú þegar, að Framsfl. er þessarar skoðunar. .... Reynslan verður svo að skera úr um það, hvort við höfum ekki sagt þar hug okkar allan.“
Í ræðu, sem ég hélt um þetta mál rétt á eftir hæstv. viðskmrh., tók ég fram eftirfarandi, –með leyfi hæstv. forseta :
„Ég vil þá fyrst lýsa yfir því, að það er síður en svo vilji Alþfl., að lögfest verði kaup og kjör í landinu. Það er og hefur verið yfirlýstur vilji Alþfl., að aðilar eigi sjálfir að finna úrlausn á málum sínum og deilum með samningum og samkomulagi sín á milli. Afstaða Alþfl. er óbreytt í þessu máli þrátt fyrir það, að frv. framlengir lögbindingu kaupgjaldsins um 9 mánuði, og ég hef vitneskju um það, að þótt ráðherrar Sjálfstfl. hafi ekki enn lýst afstöðu sinni til þessa máls, þá er þó innan þess flokks ríkjandi sú skoðun, að í framtíðinni eigi sem áður að vera frjálst samkomulag milli verkamanna og atvinnurekenda um kaup og kjör. Það er því gengið út frá því, að sú tilhögun, sem frv. ætlar að koma á, verði ekki til frambúðar.“ Og svo lýsir hæstv. atvmrh. yfir:
„Ég get tekið það fram, eins og báðir hæstv. ráðh., sem hér hafa talað, hvor fyrir sinn flokk, að Sjálfstfl. er í grundvallaratriðum andvígur því, að löggjafinn taki af þeim aðilum, sem hér eiga hlut að máli, þann rétt, að þeir semji einir um sín mál.“
Það varð líka sú raunin á, að um áramótin 1940 og 1941 féll úr gildi bindingin á kaupgjaldinu að lögum. Þá hófust samningar milli verkamanna og atvinnurekenda, er lauk með því, að samkomulag varð milli beggja aðila um, að launþegar yfirleitt skyldu fá uppbót á kaupi í jöfnu hlutfalli við dýrtíðina, reiknað eftir vísitölunni, er koma skyldi til framkvæmdar mánuði eftir að vísitalan hefur hækkað. Löggjafinn sýndi sömu stefnu að því er snerti opinbera embættismenn, með því að veita þeim sömu hlunnindi, þó síðar væri.
Á þessum tíma, meðan lögbinding kaupgjalds í landinu stóð, eða frá því í apríl 1939 og til ársloka 1940, varð nokkur breyt. á dýrtíðinni í landinu, en þó aðallega eftir að stríðið skall á, og hygg ég að það muni rétt vera, að frá því er gengisbreytingarl. voru sett og þar til er stríðið skall á, muni verðvísitalan hafa hækkað úr 100 upp í 108, og að tiltölulega lítil breyt. hafi orðið á verðlaginu til áramóta 1939 og 1940. En þá mun verðlagsvísitalan hafa verið 112. En á árinu 1940, meðan kaupgjaldið er bundið að l., meðan launastéttirnar í landinu fá ekki fullkomlega uppborið dýrtíðina alla, þá hækkaði vísitalan mest og örast, eða frá því um áramót 1939 og 1940, er hún var 112, og þar til um næstu áramót á eftir, þegar hún er orðin 146 stig. Það verður ekki sagt, að þetta undirstriki þá kenningu, sem nokkuð hefur gætt undanfarið um þessi mál, að til þess að hægt sé að halda dýrtíðinni niðri, sé nauðsynlegt að lögbinda kaupið og láta það ekki hækka í hlutfalli við hækkað verðlag. Við höfum eins árs reynslu um þetta hér hjá okkur, sem hefur gefið þá raun, að það árið fer dýrtíðin mest og örast vaxandi. þetta stafar ekki af þessari „skrúfu“, sem menn mjög tala um, og ekki af því, að kaupgjaldið í landinu hækkaði svo mjög verðlagið, heldur af því, að verðlagið á nauðsynjavörunum, og þá sérstaklega þeim innlendu, hækkaði svo hröðum skrefum eftir að það var tekið úr lögbindingu 1939. — Launastéttirnar hafa reynt þessa aðferð, að fá ekki fulla dýrtíðaruppbót, og þjóðfélagið hefur slíka reynslu af þessari aðferð, að launastéttirnar í landinu hafa með réttu kvartað undan þessu fyrirkomulagi. Og stjórnmálamenn mega líka líta á það, að þessi leið varð ekki til þess að bjarga út úr ógöngunum. Við höfum því reynsluna um þetta, og reynslan hefur sýnt, að aðferðin er ekki heppileg.
Strax 1940, þegar dýrtíðin fór mjög ört vaxandi í landinu, þá urðu miklar umræður um það í blöðum og manna á milli. Í Alþfl. var mikið rætt um þetta. Og Jón Blöndal og Jónas Guðmundssom skrifuðu greinar uni þetta í Alþýðublaðið, þar sem bent var á leið, sem rétt var talið af flokknum að fara inn á, og bent var jafnframt á, að verðlagseftirlitið í landinu væri svo tvístrað, að nauðsyn væri að koma á öðrum aðferðum við það eftirlit. Sömuleiðis var á það bent, að sá geysilegi gróði, sem skapaðist af sölu útflutningsvara til Bretlands, væri fallinn til þess að leggja á hann skatt til þess að halda niðri dýrtíðinni í landinu. Það var ekki sök Alþfl., að ekki var gripið til neinna ráða þá. Árið 1940 hélt áfram mjög hækkandi verðlag og vaxandi dýrtíð í landinu. Á því ári komu þó fram till. innan ríkisstj., frá viðskmrh., um það að hafa hemil á farmgjöldunum meira en áður var, með því að setja þau undir eftirlit. En um það náðist ekki samkomulag innan ríkisstj. Síðan var málið tekið upp á reglulegu Alþ. 1941. Þá var að tilhlutun hæstv. viðskmrh. lagt frv. fyrir það þing, þar sem till. var um verulega fjáröflun til að halda niðri dýrtíðinni og til nokkurra annarra ráðstafana. Frv. þetta náði ekki samþykki í þeirri mynd, sem það var borið fram. Skal ég ekki á þessu stigi málsins fara inn á það nánar, en aðeins geta þess, að ég tel mjög heppilegt, að stefna hæstv. viðskmrh. um fjáröflun — launaskattur — náði ekki fram að ganga. Það var því hnigið að því ráði að afgr. 1. í júní s. l., sem hæstv. viðskmrh. drap á, þar sem ríkisstj. var heimiluð nokkur fjáröflun bæði beint úr ríkissjóði og með því að leggja álag á tekjuskattinn. Og sömuleiðis voru ríkisstj, heimilaðar nokkrar ráðstafanir ríkari og meiri heldur en áður voru í l., svo sem að ákveða farmgjöld af vörum, fluttum til landsins, með því einnig að fella niður toll af kornvörum og lækka hann á sykri. Samkomulag um þessar leiðir náðist ekki heldur innan ríkisstj. Fulltrúi Alþfl. í ríkisstj. var reiðubúinn til þess að prófa þær leiðir, sem bent var á með 1. frá Alþ. 1941, sem ég nefndi, með því að gefa eftir og lækka toll af nauðsynjavörum og með því að setja undir strangara eftirlit farmgjöld af innfluttum vörum. En um þetta náðist ekki heldur samkomulag. Það stóð ekki á Alþfl. að fara þær leiðir, sem á var bent. Skal ég ekki um það fullyrða, hver hefði orðið árangurinn af því að fara þessar leiðir, en ég ætla þó, að hægt sé að sýna með tölum fram á það, að verðlag á aðfluttum nauðsynjum hefði lækkað, ef þetta hefði verið reynt. sem einhverju hefði orkað á verðvísitöluna í landinu.
Ég skal geta þess, eins og kom fram í ræðu hæstv. viðskmrh., að hann, nokkru eftir að l. voru afgr. á Alþ., lagði fram nokkrar till. í ríkisstj., en um þær náðist ekki samkomulag, en þar stóð ekki á Alþfl. að reyna þær leiðir til að lækka verðlag á aðfluttum nauðsynjavörum. Þannig hélt málið áfram án þess nokkuð verulegt vær í gert nema með því að innheimta tekjuskattinn með 10% álagi.
Snemma í haust komu raddir fram innan ríkisstj. um það, að helzta lausnin á dýrtíðarmálinu væri lögbinding kaups og jafnvel verðlags á innlendum afurðum. Ég hygg, að það hafi verið 20. sept., sem hæstv. viðskmrh. lagði fram í ríkisstj. till. sínar um þetta.
Fulltrúi Alþfl. í ríkisstj, gaf aldrei von um það, að Alþfl. mundi vera með þessu. En fulltrúar hinna flokkanna í ríkisstj. virtust strax í upphafi binda sig fasta við þessa lausn og kröfðust alltaf svars af mér, þó ég segði alltaf hið sama nei. Nú vil ég ekki rekja það, sem fór fram í ríkisstj. um þetta; ég ber aðeins ábyrgð á mínum gerðum í ríkisstj. Mín afstaða í þessu máli hefur verið skýr frá upphafi. Má vera, að afstaða annarra hæstv. ráðh. hafi ekki verið eins skýr, eða annað í því legið, sem fram kom hjá þeim, heldur en síðar kom fram.
Þá vil ég víkja að síðara atriðinu, sem vakið hefur mesta andstöðu Alþfl. til þessa máls, að lögbinda kaupgjaldið. Hann telur, að það eigi að vera fullkomið samningsatriði milli verkalýðsins og atvinnurekenda, hvert kaupið er. Því má segja, að Alþfl. hafi vikið frá þeirri meginreglu sinni með því um sinn að vera með lögfestingu kaupgjalds árið 1939. Engin meginregla er svo alger, að ekki megi víkja frá henni, ef alveg sérstakar ástæður koma til greina. Spámenn, hagfræðingar og stjórnmálamenn leggja fram sínar meginreglur, en komið geta fyrir þær ástæður, að afsakanlegt sé að víkja frá meginreglum þessum. Og komið geta þær ástæður fyrir í þjóðfélaginu, að Alþfl. vilji víkja frá sumum meginreglum sínum. Og það mátti réttmætt teljast 1939, er Alþfl. vék frá þessari umræddu meginreglu sinni um kaupgjaldið. En aðstaðan er allt önnur nú en þá var. Þá var atvinnurekstur í kaldakoli, og atvinnuleysi fór vaxandi. Tilraunin, sem þá var gerð, var til þess að reyna að auka kaupgetu og kaup verkamanna með því að örva atvinnureksturinn og auka vinnuna. Hins vegar standa svo sakir nú, að yfirleitt er atvinnurekstur hér á landi í blóma; hygg ég ekki ofmælt að segja það. Í annan stað er það svo, að atvinnuleysi er, sem betur fer, ekki til í landinu. Atvinnufyrirtæki eru yfirleitt svo stæð, að þau geta greitt sæmilegt kaupgjald. Þegar af þessum ástæðum er viðhorfið 1939 annars vegar og á þessari stundu hins vegar mjög ólíkt. En til andmæla gegn því yfirleitt að lögbinda kaupgjald vil ég segja það, að launastéttir eru því andvígar, og það af réttmætum ástæðum. Þeim finnst þær eiga að hafa frelsi til þess að gera samninga um þessi efni. Og ef svo er, að þeim, fyrir utan það að þær gera kröfu til að halda sínu samningafrelsi, finnst, að atvinnurekstur í landinu og afkoma yfirleitt sé svo, að það sé hægt að greiða verkamönnum sómasamlega, þá er enn ríkari andstaðan gegn lögfestingunni á þeim tíma heldur en þegar tímarnir eru lakari. Hér í landinu hefur nú safnazt auður hjá einstökum fyrirtækjum og einstökum mönnum yfirleitt; og til þessa dags er ekkert lát á þeirri auðsöfnun. Þegar svo er, væri eðlilegt að launastéttirnar í landinu segðu sem svo: Á að taka okkur út úr og fyrirskipa það, að við megum ekki haga vinnusamningum okkar eftir því, sem við viljum láta vera, og jafnvel setja okkur í hættu um það, að ef dýrtíðin vex, þá fáum við ekki upp borið hækkað verðlag með kaupuppbót?
Í frv. hæstv. viðskmrh. er gert ráð fyrir því, að dýrtíðaruppbót verði fest, þannig að hún verði stöðug, meðan þær ráðstafanir gilda, sú sama sem hún yrði eftir verðvísitölunni 1. okt., sem var 172 stig. En Framsfl. hefur að mér skilst tjáð, að því sé ekki slegið föstu, að það geti ekki orðið að samningsatriði, hvort ætti að mega breyta þessu þannig, að öll áhættan af dýrtíðarráðstöfunum legðist ekki á launastéttirnar í landinu, ef dýrtíðin héldi áfram að vaxa. Þess vegna ber ekki að skoða frv. hæstv. viðskmrh. sem síðasta tilboð Framsfl. um þetta atriði. Hins vegar var ekki rætt mikið innan ríkisstj. um þessi atriði, vegna þess að ég og minn flokkur töldum rangt að lögbinda kaupgjaldið, jafnvel þótt hættan á vaxandi dýrtíð væri lítil og þó að það væri tryggt með 1., að launastéttirnar fengju dýrtíðina upp borna með kaupuppbót að mestu leyti.
Launastéttirnar í landinu skapa yfirleitt ekki dýrtíðina og hafa ekki gert. Við sáum það bezt á lögbindingartímabilinu, frá því í apríl 1939 og þangað til í árslok 1940. Það voru ekki launastéttirnar, sem sköpuðu þá dýrtíðina. En hitt er rétt hjá hæstv. viðskmrh., að það orkar aftur að einhverju leyti á verðlagið í landinu, ef kaup er hækkað áður. En upptökin til dýrtíðarinnar er að finna í því, að verðlag, sem ekki á skylt við dýrleika vinnunnar í landinu, hækkar, nefnilega á aðfluttum vörum, sem orsakast af völdum stríðsins. Og verðlagið á innlendum vörum vex svo af því, að bændur vilja fá meira verð fyrir sínar vörur. Nú skal ég ekki ræða um það, hvort bændastéttin hefur farið rétt að með því að hækka verðlagið á landbúnaðarvörum eins og raun er á orðin. En það er bara staðreynd; þetta hefur verið gert. Og það verkar svo aftur á það, hvað vinnan verður dýr. Undirrótin undir þessari breyt. í viðskiptalífinu er verðlagið á þessum nauðsynjavörum. Svo skokkar kaupgjaldið á eftir, og er venjulega töluvert langt á eftir, og það er enn þann dag í dag á eftir vaxandi dýrtíð.
Út af því, sem hæstv. atvmrh. drap á í ræðu sinni, skal ég taka það fram, að ég hef skýra afstöðu til þessa máls. Ég held, að launastéttirnar í landinu hafi yfirleitt enga löngun til þess að láta dýrtíðina vaxa, og þegar atvinna í landinu er góð og mikil og þær fá upp borna í hækkuðu kaupi vaxandi dýrtíð, þá sé ekki mikil tilhneiging hjá launastéttunum til þess að hækka grunnkaupið, reynslan hefur sýnt þetta. Milli 10 og 20 stéttarfélög, víðsvegar um land, sem gátu sagt upp kaupsamningum fyrir nokkru síðan, hafa ekki talið rétt að gera það. Og mér er kunnugt um það, að það er engin sérstök hreyfing í þá átt að segja upp kaupsamningum með það fyrir augum að hækka grunnkaupið. Að því leyti, að engin yfirvofandi hætta sýnist á því, að slíkt skelli á, þá er þess vegna líka hægt að segja það, að ef verðlag héldist óbreytt í landinu á innlendu afurðunum og hægt væri að lækka eða halda niðri verðlaginu á aðfluttum nauðsynjavörum, þá eru engar líkur til þess, að kaupgjald launastéttanna í landinu orkaði svo á dýrtíðina, að hún færi hraðvaxandi fyrir þær sakir.
Þó að nokkur félög segi upp samningum af ýmsum ástæðum, e. t. v. ekki aðallega vegna grunnlaunanna, heldur óheppilegra ákvæða í samningunum, svo sem um of langan vinnutíma o. s. frv., þá hefur það engin veruleg áhrif á dýrtíðina. Bílstjórar munu t. d. ekki sízt segja upp sínum samningum af þeirri ástæðu, að þeir vinna iðulega 12 stundir á sólarhring án þess að fá eftirvinnukaup. Þegar bílanotkun er eins mikil og nú, þá er slíkur vinnudagur tilfinnanlega langur og erfiður, og gegnir nú allt öðru máli en meðan lítið var að gera og frístundir ávallt margar, meðan beðið var eftir viðskiptum. Ég tek þetta sem dæmi þess, að þótt nokkur félög óski endurskoðunar á samningum sínum við atvinnurekendur, þá þarf það ekki að bera vott um tilhneigingu til almennrar hækkunar á grunnkaupi. Ég get ekki séð, að þótt nokkur tilhnikun fengist fyrir stéttarfélögin, þyrfti það að hafa þau áhrif, að dýrtíðin færi fyrir þær sakir upp úr öllu valdi.
Þegar alls þessa er gætt, er óeðlilegt og ranglátt, nema í lífsnauðsyn þjóðarinnar, að kaupsamningar séu ekki frjálsir milli verkamanna og atvinnurekenda. Engri slíkri nauðsyn er til að dreifa að mínu áliti, þegar launastéttirnar hafa ekki sýnt það í verki, að þær hugsi sér að auka dýrtíðina með því að gera ákveðnar og almennar kröfur um hækkun grunnkaups. Hættan á vaxandi dýrtíð stafar ekki frá verkalýðnum. Nei, árið 1940 sýndi það ljóslega, að hættan stafaði ekki frá launastéttunum. Þetta ár sýndi, að hún kom úr annarri átt. Það skorti annaðhvort vald eða vilja, eða hvort tveggja, til þess að hafa hemil á hækkun nauðsynjavara í landinu. Ég býst við því, að ríkisstj. þurfi að fá strangari heimildir og fyrirmæli en til eru nú í þessum málum, og Alþfl. er einmitt fús til þess að styðja að því, að ríkisstj. hafi víðtækt vald í sínum höndum til ráðstafana gegn dýrtíðinni.
Afstaða Alþfl. til þessa máls er því sú, að hann telur það bæði ranglátt að festa kaupgjaldið og skottulækning eina á þessari meinsemd. Það er ekki sízt þungt á metunum hjá okkur Alþfl.-mönnum, sem alltaf höfum haft jákvæða afstöðu í dýrtíðarmálinu og jákvæðar till., að það fer saman í þessu efni ranglæti gagnvart launastéttunum og engin trygging út af fyrir sig fyrir því, að þetta frv. ráði nokkra bót á vandamálinu. Það er því engin furða, þótt Alþfl. vilji ekki vera með.
En um dýrtíðarmálin almennt vil ég segja það, að eins og Alþfl. hefur að undanförnu verið jákvæður í afstöðu sinni til málsins, þá verður hann það engu að síður, þótt hann lýsi yfir andstöðu sinni við lögfesting kaupgjaldsins. Á þessu stigi málsins fer ég ekki inn á þær leiðir, sem við Alþfl.-menn teljum líklegastar til bóta. Sumt af því, sem er í frv. viðskmrh., er gott og gagnlegt, en fleiri atriði eru þar einnig en ákvæðin um lögbindingu kaupgjaldsins, sem ágreiningi gætu valdið. Samt sem áður erum við Alþfl.-menn fúsir til samninga um önnur atriði frv. En ég er viss um, að ef ekki hefði gripið hæstv. viðskmrh. og flokksmenn hans einhver ofsatrú á lögfestingu kaupgjaldsins sem læknislyfi gegn dýrtíðinni, þá héldi flokkurinn ekki eins fast við þessa stefnu og raun er á orðin. Ég held, að þessi ofsatrú hafi myndazt án þess að nógu skýr og sterk rök hafi legið til grundvallar fyrir henni. Út af samtali við viðskmrh. held ég, að hann óski ekki eftir kaupbindingunni vegna kaupbindingar innar, heldur vegna þess, að þar telji hann vera hinn eina sanna „kínalífselixír“, sem eigi að nota. Ef hægt væri að benda á aðra lausn, sem ekki væri eins hættuleg, þá yrði viðskmrh. sjálfsagt glaður við, því að aðalatriðið er að halda niðri dýrtíðinni. (Viðskmrh.: Ráðherrann hefur einu sinni tekið þennan „kínalífselixír“ og ekki orðið meint af.) Það var vegna þess, að sjúkdómseinkennin voru allt önnur. Það getur læknað kvef að taka inn þennan „lífselixír“, þótt hann reynist alveg gagnslaus við taugaveiki t. d. — Menn ættu að reyna að fá þá skoðun út úr höfðinu á sér, að binding kaupgjaldsins sé einhver lausn í þessu tilfelli.
Lögbinding kaupsins er því, sérstaklega eins og nú standa sakir, hvort tveggja í senn, bæði ranglát vegna launastéttanna og auk þess skottulækning á meinsemdinni. Er því ekki að undra, þó að Alþfl. sé eindreginn og ákveðinn gegn till. þeim, sem fram hafa komið um það efni.