21.05.1942
Sameinað þing: 19. fundur, 59. löggjafarþing.
Sjá dálk 199 í D-deild Alþingistíðinda. (1310)
139. mál, vantraust á ríkisstjórnina
Fjmrh. (Jakob Möller):
Formaður Framsfl. hef þessar umr. með þeim formála, að þó að ræða ætti um vantraust á ríkisstj., þá væri til þess ætlazt, að þeim yrði haldið algerlega á pólitískum grundvelli án þess að blanda inn í þær persónulegum ádeilum. Þetta er okkur nú misjafnlega lagið, Íslendingum, og hættir okkur jafnan til þess að láta okkur sjást yfir þá markalínu, sem þar ætti að vera á milli. Þegar pólitísku hnúturnar taka að fljúga um borðin, vill það einatt henda, að þeim fylgi misjafnlega hógvær orð. Og jafnvel þó að prestvígðir menn mæli, vill svo fara, að það verða ekki aðeins stólræður. Og því er ekki að leyna, að mér hefur fundizt, að hinar pólitísku ádeilur ræðumanna Framsfl. í garð okkar fyrrv. bandamanna þeirra og samstarfsmanna hafi líkzt meira persónulegum reiðilestri en rökstuddum ádeilum. En um þetta er ekkert að sakast, og það er ef til vill einmitt alveg óhjákvæmilegt, ef þjóðinni, sem á umr. hlustar, á að geta skilizt það, að það, sem skeð hefur, samvinnuslitin milli Framsfl. og Sjálfstfl., hljóti að verða slíkt þjóðarböl, sem þeir málsvarar Framsfl. virðast leggja svo mikið kapp á að sannfæra þá, sem á umr. hlusta, um, að það sé. Hitt er svo annað mál, að eftir lýsingunni, sem þeir gefa á samstarfinu, mætti ætla, að ekki væri mikil eftirsjón að því, þó að upp tír því slitnaði. Af ræðu hv. 1. þm. S.-M. í gær varð ekki annað ráðið, en að Sjálfstfl. hefði frá upphafi verið eins og fjötur um fót Framsfl. í samstarfinu. Hann hefði tafið fyrir eða hindrað nægilega skattlagningu stríðsgróðans og hann hefði algerlega hindrað framkvæmd dýrtíðarl. frá 1941. Hv. þm. hefur alveg gleymzt það, að till. sú, sem fyrir liggur, er till. um að lýsa vantrausti á núv. stj. En þessar ásakanir hans eru rökstuðningur á vantrausti á fyrrv. stj., stjórn þeirri, sem hann sat sjálfur í. Hann gleymir því, að Framsfl. og Sjálfstfl. urðu sammála um afgreiðslu skattal. á þinginu 1941. Hann gleymir því, að hann sjálfur átti sæti í samninganefndinni, sem um það mál fjallaði á því þingi, og að hann sjálfur flutti margar ræður í þinginu og skrifaði langar greinar í flokksblað sitt til að réttlæta það, að ekki var þá gengið lengra í því að skattleggja stríðsgróðann. Hann gleymdi því líka alveg, að það var margyfirlýst skoðun hans, bæði í ríkisstj. og á Alþingi, að engar dýrtíðarráðstafanir mundu koma að haldi, ef ekki væri tekið upp það ráð að binda kaupgjaldið. Hann gleymir því líka, að hann komst að lokum að þeirri niðurstöðu, að binding kaupgjaldsins ein saman væri óframkvæmanleg og saman yrðu að fara hömlur á kauphækkun og afurðaverði. Hann gerði sér þess fulla grein á þinginu 1941, að dýrtíðarl., sem þá voru sett, væru gersamlega gagnslaus. Hann hugsaði þá um það eitt að koma á einhverri málamyndalöggjöf um dýrtíðarráðstafanir, sem hægt væri að telja fólki trú um, að gæti haldið dýrtíðinni í skefjum. Meðan á undirbúningi þessarar löggjafar stóð, var ekki fullráðið, að kosningum yrði frestað, og meðan svo stóð, þorði hann ekki að tala um hömlur á afurðaverðinu, hins vegar vissi hann, að um bindingu kaupgjalds þýddi ekki að ræða, nema þetta tvennt fylgdist að. Hitt er svo rótt, að hann lét, að þingi loknu, í veðri vaka, að hann vildi láta fara að ausa út fé úr ríkissjóði til þess að lækka söluverð á innlendum afurðum til neytenda án nokkurrar ransóknar á því, að hverju haldi slíkt mætti koma, og án þess að nokkur gögn lægju fyrir um það, hver framleiðslukostnaður afurðanna væri. Hann hélt þó ekki fastara á þeim kröfum en svo, að þær voru aldrei bornar undir atkv. í ríkisstj., svo að aldrei var á það reynt, á hverjum ráðh. þær strönduðu. Hann bar aldrei fram neina ákveðna tillögu um neina greiðslu úr ríkissjóði í þessu skyni, og skömmu eftir þingslit tók hann sér mánaðarfrí frá stjórnarstörfum og lét framkvæmd dýrtíðarl. eiga sig án þess að reyna frekar á það. Þegar svo fór að líða á sumarið og farið var að deila um aukakosninguna í Norður-Ísafjarðarsýslu og þeir framsóknarmennirnir tóku að undirbúa úrslitakostina um almennar þingkosningar í vor, þá tók hv. 1. þm. S.-M, þáv. hæstv. viðskmrh., að vísu aftur að ókyrrast og heimtaði lagasetningu um stöðvun kaupgjaldsins, bæði grunnkaups og verðlagsuppbótar, og þá að vísu einnig afurðaverðs. Enn var þó sá ljóður á ráði hans, að enga rannsókn, sem því nafni gat heitið, mátti gera 2 framleiðslukostnaði afurðanna. Það átti að binda verð afurðanna alveg blindandi, án þess að taka nokkurt tillit til þess, hvað framleiðendur þyrftu að fá fyrir þær. Um þetta náðist ekki samkomulag í ríkisstj., og þing var kvatt saman um haustið, sem frægt er orðið, af því að þá létu Framróknarráðh. flokk sinn ákveða, að ríkisstj. skyldi biðjast lausnar, ef frv. þeirra um stöðvun kaupgjalds (þ.e. grunnkaups og verðlagsuppbótar) og afurðaverðsins yrði ekki samþykkt. Sjálfstfl. vildi þá fyrst reyna hina svo kölluðu frjálsa leið, þ.e. reyna að ná samkomulagi við verklýðsfélögin um að krefjast ekki grunnkaupshækkunar, og við verðlagsnefndir landbúnaðarafurðanna um stöðvun afurðaverðsins. Samkomulag náðist við tvö stærstu verkalýðsfélög landsins um kaupgjaldið, og fyrirheit fengust um það, að önnur verkalýðsfélög mundu fara að þeirra dæmi. Frv. framsóknarmanna um kaupbindinguna var fellt, og Hermann Jónasson beiddist lausnar fyrir ríkisstj., af því að hann vildi ekki bera ábyrgð á frjálsu leiðinni, að því er hann sagði.
Fyrrv. samstarfsmenn okkar í ríkisstj. saka okkur sjálfstæðismennina um ábyrgðarleysi, af því að við höfðum nú rofið samstarfið við þá, þegar aðeins er hálfur annar mánuður til venjulegra sumarkosninga. Sjálfir rufu þeir samstarfið við okkur á haustþinginu, þó að ekki væri annað fyrirsjáanlegt þá en annað hvort yrðu að fara fram vetrarkosningar eða landið að vera stjórnlaust í meira en hálft ár. Þeir sáu sig um hönd þá, ekki af ábyrgðartilfinningu fyrir því, í hvert óefni málefnum þjóðarinnar væri stefnt með samvinnuslitunum. Þingkosningar hefðu vel getað farið fram í vetur. Framsfl. hefði ekkert staðið verr að vígi í þeim kosningum en Sjálfstfl. vegna árstímans. Hins vegar þorði flokkurinn ekki að koma fram fyrir kjósendur með hinar ábyrgðarlausu, föllnu till. sínar í dýrtíðarmálunum. Hann kaus því heldur að láta ráðh. sína ganga undir það jarðarmen að taka lausnarbeiðnina aftur í þeirri von, að hann gæti friðþægt fyrir afbrot sitt gagnvart kjósendum, áður en kosningar færu fram í vor. En hann lét ráðh. taka aftur lausnarbeiðnina með „hnífinn í erminni“, ráðna í því að reka þann hníf í bak samstarfsmanna sinna þegar að þingi loknu. Frjálsa leiðin í „kaugjalds- og verðlagsmálunum“ byggðist á því, að samkomulag næðist um að halda niðri bæði verðlagi og kaupgjaldi. Hermann Jónasson lýsti yfir því í þinginu, þegar hann hafði tekið lausnarbeiðni sína aftur, að hann vildi enga ábyrgð taka á „frjálsu leiðinni“. Almennt mun það nú hafa verið skilið svo, að hann, sem hafði beðizt lausnar, af því að hann vildi ekki taka ábyrgð á þeirri lausn málsins, þættist ekki geta komið aftur upp á aðrar spýtur. Hitt mun engum hafa dottið í hug þá, að hann hefði „rýtinginn í erminni“ og væri ráðinn í að nota hann til beinna ódæðisverka. En sú varð nú samt raunin á. Fáum dögum eftir að þingi sleit, lét hann hækka m jólkurverðið hér í Reykjavík um 11–12%, bersýnilega í þeim tilgangi fyrst og fremst að koma í veg fyrir, að takast mætti að halda kaupgjaldi og verðlagi niðri með frjálsu samkomulagi. Það hafði engin rannsókn farið fram á því, hvað hátt mjólkurverðið þyrfti að vera til þess að bera uppi framleiðslukostnaðinn. Frá fyrstu tíð hafði engin rannsókn farið fram á þessu. Þegar Eysteinn Jónsson bar fram frv. um festingu kaupgjalds og afurðaverðs, vissi hann ekkert um það, hvað hátt afurðaverðið þyrfti að vera. En hafi 12% hækkunin á mjólkurverðinu í desemberbyrjun verið nauðsynleg til þess að framleiðslan bæri sig, hvernig áttu þá mjólkurframleiðendur, t.d. kjósendur hv. 1. þm. Rang., að geta risið undir því, að mjólkurverðið héldist óbreytt, eins og það var í nóvember, þegar þeir framsóknarmennirnir, að 1. þm. Rang. meðtöldum, vildu láta lögfesta það? Og er þá ekki með þessu sannað, að frv. Eysteins Jónssonar um festingu afurðaverðsins, eins og það var fram borið á haustþinginu, hafi verið helber vitleysa, óhugsað frumhlaup, sem hefði komið bændunum í dreifbýlinu á vonarvöl? Og eru það þá ekki einmitt sjálfstæðismennirnir, sem björguðu bæði hag bændanna og heiðri hv. 1. þm. S.-M., með því að fella þennan vanskapnað hans? En skyldi nú ekki honum og öðrum Framsóknarþingmönnum, eins og t.d. hv. 1. þm. Rang., gleymast að útlista það fyrir kjósendum sínum í vor, hver bjargvættur Sjálfstfl. hafi reynzt þeim með því að forða þeim frá vinum þeirra? Eða er það af því, sem hv. 1. þm. Rang. ætlar að leita sér að nýjum kjósendum, t.d. í Vestur-Skaftafellssýslu, sem hann hefur ekki enn viljað láta verða blessunar mjólkurskipulagsins aðnjótandi?
Hv. 1. þm. S.-M. langar bersýnilega til þess, að svo geti litið út sem frv. hans á haustþinginu hafi í rauninni verið alveg samhljóða gerðardómsl., sem sett voru í janúar. Þess vegna sagði hann í gær, að við ráðh. Sjálfstfl. hefðum snúizt og það í fimmta sinn, þegar við féllumst á að gefa þau l. út. En þó að þessi hv. þm. hafi raunar margsýnt það, að hann á það til að vera furðu grunnfær á stundum, þá kemur það ekki til nokkurra mála, að hann hafi ekki gert sér þess grein, hver reginmunur er á gerðardómsl. og frv. haus frá haustþinginu. Samkv. frv. hans átti að lögfesta afurðaverðið eins og það var, alveg án tillits til framleiðslukostnaðar, en skv. gerðardómsl. á það að fara eftir framleiðslukostnaði á hverjum tíma. Þessum hv. þm. lánaðist það loksins í janúar síðastl., eftir margra mánaða umþenkingar og heilabrot, að láta sér skiljast það, að afurðaverðið verður að fara eftir því, hvað kostar að framleiða afurðirnar. Það er því hann, sem snerist frá villu síns vegar, kannske ekki í 5. sinn og ekki 4. og ekki 3., heldur líklega í fyrsta sinn á ævinni, þegar hann hvarf frá blindri lögfestingu afurðaverðs og kaupgjalds og lét til leiðast að fallast á það, að það yrði rannsakað, bæði, hvað framleiðslukostnaður afurðanna væri og verðlag þeirra þyrfti því að vera á hverjum tíma, og eins, að heimilað yrði að samræma kaupgjald, og féll frá kröfunni um stöðvun verðlagsuppbótarinnar.
Við eigum enga sök á því, sjálfstæðismennirnir, að þetta vantraust á núv. stjórn, sem þessar umr. áttu að snúast um, er að snúast upp í vantraust á fyrrv. stjórn, og þá fyrst og fremst þá tvo hv. flm. vantrauststill., sem sæti áttu í þeirri stjórn.
Ég fyrir mitt leyti hefði algerlega leitt það hjá mér að fara að rifja upp misfellurnar á sambúð okkar þessi ár, sem við unnum saman, ef þessir tveir fyrrv. samstarfsmenn mínir, sem till. flytja, og þá sérstaklega hv. 1. þm. S.-M, hefðu ekki gefið beint tilefni til þess, og skal ég ekki heldur að svo komum vekja umr. um önnur atriði, sem víssulega hefðu betur mátt fara úr hendi hjá þeirri stjórn, sem við sátum saman í. Því að sannleikurinn er sá, að þó að ég vissulega gæti átalið ýmislegt í meðferð þeirra mála, sem t.d. hv. 1. þm. S.-M. fór með, þá finnst mér, að það sé fremur hlutverk annarra en mín, sem sæti átti með honum í stjórninni og bar þannig að nokkru leyti ábyrgð á honum og verkum hans, úr því að ég undi þeim, að gera eldhúsdag að honum fyrir þau, nú eftir á. Mér finnst slíkar deilur minna um of á hesta, sem standa yfir tómri jötu. Ég skal því nú láta vera útrætt um það og snúa mér að því að athuga þau rök, sem færð hafa verið fyrir því, að núv. ríkisstj. eigi að sæta vantrausti Alþingis.
Hv. 1. þm. S.-M. virtist telja það höfuðtilefni til vantraustsyfirlýsingarinnar, að Sjálfstfl. hefði yfirleitt gerzt svo djarfur að mynda stjórn, eftir að hann sjálfur, hv. 1. þm. S.–M., ásamt hv. þm. Str. hafði kastað frá sér allri ábyrgð á því, hvort nokkur stjórn yrði í landinu eða engin. Hann segir, að Sjálfstfl. hafi nú myndað stjórn, sem hann viti, að ekki geti stjórnað, og því eigi þessi stjórn að sæta vantrausti.
Þessi hv. þm. hefur nú setið í ríkisstj. í nálega 8 ár. Og Framsfl. hafði verið svo að segja einráður í stj. landsins nær óslitið í 12 ár, þegar samsteypustj. var mynduð fyrir 3 árum. Ég get látið mér skiljast það, að þeir framsóknarmennirnir hafi ekki hugsað sér það, þegar sú stjórn var mynduð, að þeirra fulltrúar ættu að verða fyrri til að hrökklast úr stjórninni en sjálfstæðismennirnir. Mér dylst það ekki heldur, að Framsfl. muni telja sig einan færan um að fara með stjórn landsins. Aðrir megi að vísu vera þar með, þegar Framsfl. kæmi það betur eða hann vilji vera svo lítillátur að leyfa það. Hv. 1. þm. S.-M. sagði líka í ræðu sinni í gær, að það hefði vakið undrun og óhug um gervallar byggðir landsins, þegar það hefði frétzt, að hann og hv. þm. Str. hefðu farið úr stjórninni og Sjálfstfl. einn myndað stjórn.
Þess ber að vísu að gæta, að þegar framsóknarmenn tala um gervallar byggðir landsins, þá eru það aðeins byggðir framsóknarmanna, sem þeir eiga við. Aðrar byggðir eru ekki byggðir landsins. Framsóknarmenn eru þjóðin. Hinir teljast ekki með. Og ég get trúað því, að framsóknarmenn um land allt hafi fyllzt undrun og óhug, — já, skelfingu, við þá fregn, að Framsfl. hefði misst völdin úr sínum höndum. Og ég tala nú ekki um það, þegar þar við bætist fregn um það, að Sjálfstfl. hafi myndað stjórn. En hvað átti þá að taka til bragðs, þegar Hermann Jónasson var búinn að biðja, — nei, Framsfl. biður ekki, hann heimtar. Hvað átti að taka til bragðs, þegar Hermann Jónasson var búinn að heimta tafarlausa lausn fyrir sig og ráðuneyti sitt og þverneitaði að „fungera“ nema af einskærri náð til kl. 11 næsta dag? Já, hvað átti að gera, segja framsóknarmenn, — auðvitað átti hreint ekkert að gera, landið átti að vera stjórnlaust, þangað til Framsfl. þóknaðist að taka það sátt aftur. A.m.k. mátti það alls ekki ske, að Sjálfstfl. myndaði einn stjórn. „Sundurlaus og reynslulaus“ flokkur, sagði hv. 1. þm. S.-M., blessaður öldungurinn, með 8 ára reynslu í stjórnarsessi og 10 mánaða heilabrot um það eitt, hvað bændur geti staðið sig vel við að selja mjólk langt undir kostnaðarverði.
En hverjum eru þá þessi ósköp að kenna? Er það Sjálfstfl. að kenna, eða er það Framsfl. að kenna? Um það spyrja að sjálfsögðu ekki framsóknarmenn, þeir vita það af brjóstviti sínu. Það er auðvitað Sjálfstfl. að kenna, segja þeir. En voru það þá sjálfstæðismennirnir, sem neituðu að vinna lengur með framsóknarmönnum? Nei, það var alveg öfugt, eða réttara sagt þó, Framsfl. vildi ekki vinna lengur með meiri hluta þingsins, þingið var óþægt, og það þola framsóknarmenn ekki.
Nú, en þá var bara ekkert við þessu að gera annað en að láta framsóknarmenn sigla sinn sjó og tjalda því, sem til var. Það segja að vísu ekki framsóknarmenn, heldur hinir, — allir hinir, þessir þrír fjórðu hlutar þjóðarinnar, sem ekki eru framsóknarmenn, en vilja þó fá að lifa í landinu. Og þannig hefur það nú orðið úr, að Sjálfstfl. hefur myndað stjórn einn. Og hann ætlar að reyna að stjórna landinu í þessum forföllum framsóknarmanna, þangað til kjördæmamálið er útkljáð.
Og nú ætla ég að segja fáein orð fyrir hönd þeirra manna, sem ekki hafa fyllzt undrun og óhug eða skelfingu út af því, að Sjálfstfl. hefur gerzt svo djarfur að mynda stjórn einn.
Það er þá fyrst, að það er Framsfl., sem hefur rofið stjórnarsamvinnuna, en ekki Sjálfstfl. Hann hefur gert það af því, að hann lætur sig engu skipta hag þjóðarinnar, þegar hagsmunir hans sjálfs eru annars vegar, hagsmunir, sem bókstaflega talað skipta engu máli í sambandi við þau vandamál, sem nú steðja að. Kjördæmamálið er eins og hvert annað þingmál, sem minni hlutinn verður að láta sér lynda, hvernig fyrst og fremst þingmeirihlutinn og síðan, þjóðarmeirihlutinn vill skipa. Á slíkum tímum, sem nú eru, þarf þjóðin á öllum kröftum sínum að halda. Það væri talinn glæpur af hverjum einstaklingi að setja hag sinn fram yfir hag þjóðarinnar, þegar um sjálfstæði hennar eða öryggi væri að ræða. Nú láta framsóknarmenn í veðri vaka, að þeir trúi því, að sjálfstæði og öryggi þjóðarinnar sé. í veði, ef þeir séu ekki þátttakandi í ríkisstjórninni. Það sé ómögulegt, að mynda nokkra stjórn, sem sé fær um að stjórna landinu, nema Framsfl. hafi fulltrúa í henni.
Og samt neitar hann allri samvinnu við aðra flokka um ríkisstjórn ! Hann þykist trúa því, að land og þjóð séu í voða, ef hann skorist undan því að taka þátt í stjórn landsins, og samt skorast hann undan því. Og af hverju? — Af því að meiri hluti Alþingis vill fá breytingar á kjördæmaskipuninni, þannig að það geti ekki komið fyrir ,að aðeins fjórði hluti landsmanna geti ráðið lögum og lófum í landinu í andstöðu við hina þrjá fjórðu hlutana. En hefur það þá nokkur áhrif á afdrif þess máls, hvort Framsfl. er í stjórnarsamvinnu við aðra flokka eða ekki? Engin. Málið mundi ganga sinn gang, hvernig sem ríkisstj. væri skipuð. Kosningar eiga að fara fram, hvort eð er. Í þeim kosningum skera kjósendur landsins úr því, hvernig því máli skuli skipað. Og sá úrskurður mundi falla alveg eins, hvort sem Framsfl. væri í stjórn eða ekki. Framsfl. gæti alveg eins barizt á móti þessari breytingu á stjórnarskránni, hvort sem hann væri þátttakandi í stjórn landsins eða ekki. Hann gæti alveg eins náð stöðvunarvaldi á Alþingi í þessum kosningum, þó að hann væri í stjórn, og hindrað síðan framgang málsins á næsta þingi. Þessa máls vegna rak hann engin nauður til þess að slíta samvinnu við Sjálfstfl. eða fara úr ríkisstj. Hann hefði getað slitið samvinnu við Sjálfstfl. og reynt að stjórna með öðrum flokkum, ef hann hefði viljað það heldur og aðeins viljað þola það, að kjördæmamálið gengi sinn gang. Og ég staðhæfi, að Sjálfstfl. hefði látið sér það lynda og í engu brugðizt um það að fylgja fram nauðsynjamálum, hvort heldur væri á þingi eða utan þings. En Framsfl. vildi það ekki heldur. Hann vildi ekkert annað en það, eftir því sem ráðamenn hans segja raunar allir berum orðum, að við stjórn landsins tæki núeinmitt stjórn, sem að hans dómi geti með engu móti stjórnað landinu. Hann þykist þess fullviss, að stjórn landsins fari öll í handaskolum hjá sjálfstæðismönnum. Hann þykist þess fullviss, að þjóðinni sé beinn voði búinn vegna stjórnleysis þessa mánuði, sem Sjálfsfl. á að fara einn með völdin, vegna þess hve flokkurinn sé sundurlaus og fulltrúar hans í ríkisstj. reynslulausir, eins og hv. 1. þm. S.-M. komst að orði.
Og svo eru þessir menn að tala um „ábyrgðarleysi“ annarra. Við skulum nú hugsa okkur, að sjálfstæðismenn séu svo miklu barnalegri en hv. 1. þm. S.-M., að þeir, ef til vill sakir reynsluleysis síns, geri sér ekki rétta eða fulla grein fyrir því, hversu gersamlega ófærir þeir séu um að fara með stjórn landsins einir á slíkum tímum. Er það þá ábyrgðarleysi af þeim að takast það á hendur? Er það þá ekki heldur eitthvað annað? Væri þá ekki réttara að kalla það t.d. óvitaskap eða eitthvað slíkt? En hverjir eru það þá, sem gera sig seka um ábyrgðarleysi? Eru það ekki þeir, sem sjá voðann, sem verið er að stefna þjóðinni í, geta afstýrt honum, — en vilja það ekki aðeins fyrir þá sök, að þeir hafa „fornermast“ við þessa óvita, sem eru að fara sjálfum sér og öðrum að voða?
Ég leyfi mér að segja það, að ef þessir forráðamenn Framsfl., sem láta sér slíkan þvætting um munn fara, tryðu sjálfir einni setningu, einu orði af því, sem þeir segja, þá væru þeir ekki verðir þess trausts, sem þeir hafa haft hjá þeim eina fjórða hluta landsmanna, sem þeir hingað til a.m.k.,hafa notið fylgis frá. En, ef satt skal segja, þá veit ég ekki, hverju ég á að trúa í því efni.
Ég átti víst að svara fyrirspurn frá hv. þm. Seyðf., sem einmitt snertir stjórnhæfi þeirra forustumanna Framsfl., sem hér tala svo digurbarkalega um það, að engir aðrir en þeir séu færir um að fara með stjórn landsins. Það er því rétt að skjóta hér inn svarinu við þeirri fyrirspurn.
Hv. þm. spurðist fyrir um það, hvort við ráðh. Sjálfstfl. hefðum verið með í ráðum um leiguna á ríkisprentsmiðjunni Gutenberg. Ég svara þeirri fyrirspurn afdráttarlaust neitandi, og ég get fullyrt, að við hefðum báðir andmælt þeirri ráðstöfun, ef hún hefði verið borin undir okkur. Einnig spurði sami hv. þm. um það, hvort nokkuð væri hæft í því, að við hefðum sjálfir verið með einhverjar ráðagerðir um að selja prentsmiðjuna nokkrum einstaklingi eða einkafyrirtæki. Og ég get einnig svarað þeirri fyrirspurn afdráttarlaust neitandi. Ég gæti sjálfur verið búinn að leigja eða selja einstökum mönnum, vinum mínum eða venzlamönnum þeirra, ýmis ríkisfyrirtæki með sama hætti og fyrrv. forsrh. leigði prentsmiðjuna Gutenberg, til dæmis Tóbakseinkasöluna, Bifreiðaeinkasöluna og fleira, ég þurfti því ekkert að vera að seilast inn á starfssvið samverkamanna minna eða bíða eftir brottför þeirra til þess að geta gefið slíkar gjafir, ef ég hefði haft nokkra tilhneigingu til slíks og þá jafnframt talið mér það heimilt. Ég get einnig skýrt hv. þm. frá því, að þessari leigu á ríkisprentsmiðjunni hefur nú verið riftað og leigjendurnir hafa tilkynnt ráðuneytinu, að þeir muni með málssókn krefjast skaðabóta fyrir þá riftingu. Og mig furðar raunar ekkert á því, þó að þeir vilji reyna slíka málssókn, því að leigumálinn var þeim alveg tvímælalaust mjög hagkvæmur, alveg að sama skapi sem hann var ríkinu óhagkvæmur.
Firrur framsóknarmanna um kjördæmamálið í þessum umr. hafa nú verið svo rækilega hraktar af öðrum, að ég hef varla geð í mér til þess að fara að leggja þar orð í belg. Það þarf enginn að ganga að því gruflandi, að þeir eru að gera sér einhverjar vonir um það, að þeir muni geta villt mönnum út um sveitir landsins svo sýn í þessu máli , eins og þeim tókst í kosningunum 1931, að „dreifbýlið“, sem þeir kalla, hlaupi allt í einn hnapp í kosningunum eins og hræddar sauðkindur af ótta við það, að nú eigi að leggja niður gömlu kjördæmin, sameina þau í fá stór kjördæmi, eða gera landið allt að einu kjördæmi. Hv. 1. þm. S.–M. minnti í ræðu sinni í gær á baráttu þá, sem hann sagði, að stofnað hefði verið til gegn dreifbýlinu 1931. Þá sagði hann, að hreint hefði verið gengið til verks. — Mér flaug í hug, þegar ég heyrði hann segja þetta, hvort þetta mundi hafa verið fyrir haus minni, en áttaði mig þó fljótlega á því, að svo mundi ekki vera. Hins vegar misminnir hann nú um þetta, því að meinið var einmitt, að þar var ekki gengið hreint til verks, og þess vegna tókst þeim framsóknarmönnum að telja „dreifbýlinu“ trú um það, að tilgangurinn með stjórnarskrárbreytingunni, sem Alþfl. þá bar fram, væri að gera landið allt að einu kjördæmi, eða þá, samkvæmt því, sem nokkrir gamlir og frá fornu fari tryggir fylgismenn Hannesar Hafsteins höfðu tekið upp eftir honum sem sína einu sáluhjálplegu trú, að skipta bæri landinu í fá og stór kjördæmi með G-8 þm., kosnum hlutfallskosningum.
Í tillögum Alþfl. 1931 var hins vegar ekkert um þetta sagt, en gert er ráð fyrir því, að kjördæmaskipunin yrði ákveðin í kosningal., en ekki stjórnarskránni, og heimilaðar hlutfallskosningar.
Nú er hins vegar í því frv., sem fyrir þinginu liggur, ekkert hróflað við kjördæmaskipuninni að þessu leyti, kjördæmin sjálf eiga að vera ákveðin í stjórnarskránni óbreytt að öðru leyti en því, að Siglufjörður á að verða sérstaka kjördæmi.
Nú er m.ö.o. gengið hreint til verks, og þess vegna erfiðara að villa mönnum sýn. Og hér við bætist svo það, að blað Framsfl. hefur gert flokknum hinn versta grikk með því að birta gömul ummæli eftir mig og tvo aðra núv. þm. Sjálfstfl., sem eru á þá leið, að við mælum eindregið á móti hlutfallskosningum um land allt eða í stórum kjördæmum. Eftir mér er það haft (á Alþ. 1927), að ég vilji láta gömlu kjördæmin halda sér, eins og þau voru og eru enn. Og ég get bætt því við þetta, að eftir að Sjálfstfl. var stofnaður og þar var farið að ræða um breytingar á kosningafyrirkomulaginu, þá var að vísu nokkur ágreiningur um það, að hvoru ætti heldur að hverfa, að halda óbreyttum gömlu kjördæmunum og jafna milli flokka með uppbótarsætum eða þá að sameina kjördæmin skv. till. Hannesar Hafsteins í fá stór kjördæmi, en gamla kjördæmaskipunin með uppbótarsætum varð algerlega ofan á einmitt með þeim rökum, að nauðsynlegt væri að tryggja Alþingi sem mesta staðháttaþekkingu í hinum dreifðu byggðum landsins, og þá einnig af því, að hitt fyrirkomulagið mundi leiða til meira flokkaveldis en heppilegt væri, alveg eins og haft er eftir mér í Tímanum úr umr. á Alþingi 1927. Þannig hefur Tíminn beinlínis gert að engu þær grýlur, sem þm. Framsfl. eru að reyna að hræða dreifbýlið með í umr. á Alþingi. Í þessu sambandi skiptir það engu, hvort þm. tvímenningskjördæmanna eru kosnir með hlutfallskosningum eða einföldum meirihlutakosningum, því að flokksveldið yrði í vali frambjóðendanna að lúta kjósendaviljanum í hverju kjördæmi, alveg með sama hætti og nú, og þm. kjördæmanna mundu að sjálfsögðu í einu og öllu verja hagsmuni þeirra á þingi, hvort sem þeir væru kosnir með hlutfallskosningu eða með núv. fyrirkomulagi. Ef síðan kæmu fram brtt. við stjórnarskrána í þá átt að Leggja niður gömlu kjördæmin, þá kæmist slík breyt. ekki fram, nema fylgi væri fyrir því í kjördæmunum sjálfum. Að öðrum kosti nað:i þeir frambjóðendur, se væru fylgjandi, ekki kosningu, því að kjósendurnir, sem vildu hafa óbreytta kjördæmaskipun, mundu þá útvega sér aðra frambjóðendur. „Dreifbýlið“ gæti fyrir þeirra hluta sakir alveg eins fengið stöðvunarvald á Alþingi með því fyrirkomulagi, ef nokkurn tíma kæmi til þess, að „fjandmenn“ þess ætluðu sér að greiða því lokahöggið, eins og hv. 1. þm. S.-M. var að tala um í gær. Og því tryggari væri gamla kjördæmaskipunin að sjálfsögðu sem dreifbýlið ætti þm. í fleiri flokkum, sem vildu vernda hana.
Jafnvel þó að nú yrðu með lögum teknir 6 þm. af Framsfl., eins og formaður þess flokks komst að orði í fyrradag, og þeir flyttust í Sjálfstfl., eins og líklegast væri, þá mundu þeir ekki verða áhrifaminni þar til verndar hagsmunum dreifbýlisins í þessu erni eða öðrum en þó að þeir væru áfram í Framsfl. Í Sjálfstfl. eru nú 4 þm. kosnir í sveitakjördæmum, auk 5 uppbótarþm., sem hlotið hafa þingsetu fyrir atkv. úr sveitakjördæmum, og þyrfti „dreifbýlið“ varla að óttast það, að hagsmunum þess væri verr borgið með því að bæta þar við 6 þm. kosnum hlutfallskosningum í tvímenningskjördæmum. Það er þannig auðsæ lokleysa, að sú breyting, sem nú er í ráði að gera í þessu efni, geti á nokkurn hátt orðið til annars en að tryggja enn betur en áður hagsmuni sveitakjördæmanna. Og sannleikurinn er sá, að ef nú mætti með nokkrum rétti telja Sjálfstfl. sérstaklega flokk kaupstaðanna, þá mætti þessi breyt. vissulega miklu fremur vera kaupstaðabúum áhyggjuefni. Því fer þá líka ákaflega fjarri, að þeim kjósendum í tvímenningskjördæmunum, sem fylgja Sjálfstfl. eða yfirleitt öðrum flokkum en Framsfl. að málum, sé þessi breyting nokkurt áhyggjuefni. Það er alveg þvert á móti. Þeir kjósendur vita það afar vel, að þeir eru ekki aðeins réttminni í sínu héraði sem kjósendur til Alþingis heldur en kjósendur Framsfl., heldar eru þeir og hafa verið ofsóttir á allan hugsanlegan hátt af valdhöfunum bæði heima í héraði og í stjórn landsins alla þá stund, sem Framsfl. hefur getað neytt valdaaðstöðu sinnar fyrir atfylgi þessara kjördæmi, þrátt fyrir það, þó að sá flokkur njóti ekki trausts né fylgis nema minni hluta kjósenda þeirra flestra og aðeins örlítils meiri hluta í öðrum.
Formaður Framsfl. orðaði alveg rétt það, sem um er deilt. Það er tilætlunin með þessari kjördæmabreyt. að taka 6 þm. af Framsfl., það og ekkert annað, sem nokkru máli skiptir fyrir nokkurn mann í landinu. Það eru þannig algerir einkahagsmunir þessa flokks, sem um er barizt, og í rauninni ekki flokksmannanna í dreifbýlinu, heldur fyrst og fremst forustumanila flokksins, sem nú þykjast sjá fram á, að að því kunni að . reka, að þeir verði sviptir að meira eða minna leyti persónulegum fríðindum, sem þeir hafa getað aflað sér vegna sérstöðu flokksins í þjóðmálabaráttunni. Og það er þess vegna, sem þessir menn minna nú svo átakanlega á hestana yfir tómri jötunni. Jatan er að vísu ekki tóm enn þá, en þeir óttast það, að hún kunni að tæmast áður en varir.
Það eru ekki hagsmunir þjóðarinnar, sem hafa gert þá svo grimma í baráttunni um þetta mál. Það er ekki ótti þeirra við það, að stjórn landsins kunni að fara í ólestur í reynslulausum höndum sjálfstæðismanna. Það er ekki óttinn um það, að þjóðarskútan geti ekki varizt áföllum, svo að hana geti jafnvel keyrt í kaf, af því að þeir hafi sleppt hendi af stjórnvelinum. Ef svo væri, þá væri ekkert auðveldara fyrir þá en að bæta úr því, með því að taka aftur upp samstarf við aðra flokka og reyna þannig að bjarga því, sem bjargað verður. Það eru þeirra eigin persónulegu hagsmunir, sem þeim finnst vera í veði og þeir þurfa að berjast fyrir. Þess vegna er það ekki heldur heitasta ósk þeirra nú, að þjóðarskútan megi sem bezt verjast áföllum í fjarveru þeirra úr ríkisstj. Mér er nær að halda, að þeir óski einskis heitar nú en að þessi skúta mætti fá sem stærst og háskalegust áföll, meðan sjálfstæðismenn sitja þar við stýrið, — að þeir óski þess heitt og innilega, að það verði sem allra fyrst, svo að þeir þurfi sem stytzt að berjast milli vonar og ótta um það, hvernig henni kunni að reiða af, — og umfram allt fyrir næstu kosningar. Er það ekki þess vegna, sem þeir hafa nú látið einn af helztu trúnaðarmönnum sínum, sem hefur átt að inna starf af hendi í þágu ríkisstj. fyrir flokksins hönd, leggja niður það starf, sem þó er að lögum borgaraleg skylda hans að gegna, og annan ganga með lausnarbeiðni sína í vasanum dag eftir dag?
Ég skal játa það, að ég hef verið einn þeirra mörgu manna í landinu, sem hafa litið svo á, að það væri glapræði að hrinda þjóðinni nú út í harðvítuga kosningabaráttu. En það erum ekki við sjálfstæðismennirnir, sem eigum sök á því, að til þess hefur verið stofnað. Hins vegar er mér nú alveg að snúast hugur í því efni. Ég er að komast að þeirri niðurstöðu, að nú ríði landi og þjóð fyrst og fremst á því, að kosningar verði látnar fara fram sem allra fyrst, — ekki ein, er kosningar, heldur tvennar kosningar, já, þrennar kosningar, ef þess þyrfti með til þess að hnekkja veldi þessa ábyrgðarlausasta flokks, sem nokkru sinni hefur verið uppi á landi hér, a.m.k. síðan á Sturlungaöld.
Þetta allt, ef það er satt, sem þeir segja, að þeir trúi því, að öryggi og líf þjóðarinnar sé undir því komið, að samvinna geti tekizt milli flokka um stjórn landsins á yfirstandandi hættutímum, og þeir neita þó að taka þátt í slíkri samvinnu samt.
Það á ekki að vekja upp slíkt deilumál sem kjördæmamálið á slíkum hættutímum, sagði hv. 1. þm. S.-M. í gær. Og hann spurði, hvað rekið hefði á eftir því að breyta kjördæmaskipuninni nú á ófriðartímum. Ég skal svara þeirri spurningu.
Slíkur flokkur sem Framsfl. er undir forustu þeirra hv. 1. þm. S.-M. og hv. þm. Str., ef þeir meina það, sem þeir segja, svo þjóðhættulegur ofstopaflokkur, að það verður tafarlaust að marka honum bás samkvæmt fylgi hans í landinu og ekkert meira. Í síðustu kosningum til Alþingis voru greidd 59 þús. atkv. Af því atkvæðamagni fékk Framsfl. um 14500 atkv., en aðrir flokkar rúmlega 45 þús. atkv. samtals. Framsfl. hlaut þannig aðeins tæpan fjórða hluta atkvæðanna, en fékk kosna 19 kjördæmaþm. af 38 eða réttan helming. Og svo æpa þessir menn sig hása út af því hróplega ranglæti, að með hlutfallskosningunum í tvímenningskjördæmunum geti svo farið, að 1/3 kjósenda öðlist sama rétt og 2/3. Jöfnum höndum bölsótast þeir svo yfir uppbótarþingsætunum, yfir því, að þeim 3/4 hlutum kjósenda í landinu, sem í kjördæmum hafa ekki meiri rétt og engin trygging er fyrir, að verði ekki með tímanum réttminni en sá fjórði hluti, sem fylgir Framsfl., að þeim flokkum skuli vera úthlutað þessum þingsætum til jöfnunar, „svo að sem næst verði komizt því, að hver þingflokkur fái þingsæti í hlutfalli við atkvæðatölu sína“, eins og tekið er til orða í stjórnarskránni og í rauninni ætti að setja háðsmerki við, af því að með þessum jöfnunarþingsætum varð nú ekki komizt nær jöfnuðinum í síðustu kosningum en svo, að andstæðingar Framsfl. með þreföldu atkvæðamagni fengu þó ekki nema 30 þingsæti á móti 19 þingsælum þess flokks, í stað þess, að þeir hefðu átt að fá þrefalda þingmannatölu á við hann. Og þessir menn tala svo um „minnihlutaþingmenn“, sem sjálfir eru allir minnihlutaþingmenn í landinu, þó að þeir séu það ekki allir í kjördæmum sínum, eins og þó t.d. hv. 1. þm. S.- M. og ýmsir fleiri.
En slíkt misrétti má ómögulega leiðrétta, helzt aldrei að vísu, en ómögulega á ófriðartímum, segja framsóknarmenn. En það skyldi nú ekki vera alveg þveröfugt, að þó að við ranglætið væri fært að una á friðartímum, þá sé það með öllu ógerlegt og stórhættulegt á ófriðartímum.
Það hefur verið upplýst undir þessum umr. af hv. þm. V.-Ísf., að á fyrri stríðsárunum 1914-18 hafi einmitt í ýmsum löndum verið gerðar breytingar á fyrirkomulagi kosninga til þjóðþinganna og einmitt víða með þeim hætti að taka upp hlutfallskosningar. Og skyldi það nú vera alveg hrein tilviljun, að þetta var gert á ófriðartímunum? Eða var það gert einmitt af því, að ófriður stóð yfir, beinlínis vegna styrjaldarástandsins?
Um það hefur nú ekkert verið upplýst hér, en það má reyna að komast að einhverri skynsamlegri niðurstöðu um það.
Það er auðvitað, og við þekkjum það allir, a.m.k. af umtali, að á erfiðleikatímum og ekki sízt á styrjaldartímum er einatt áhjákvæmilegt að leggja ýmsar kvaðir og höft á einstaklinga þjóðfélagsins, bæði fyrir utanaðkomandi áhrif og af innanlandsþörf. Í lýðfrjálsum löndum krefjast einstaklingarnir þess samkvæmt grundvallarreglum lýðræðisins að fá að dæma um það sjálfir, hvort eða hve mikil þörf sé slíkra ráðstafana, og það er réttur þeirra að fá að dæma um slíkt af eigin reynslu eða þá fyrir milligöngu kjörinna fulltrúa sinna. Í einræðisþjóðfélögum er allt öðru máli að gegna, þar fyrirskipa hin einráðu stjórnarvöld ráðstafanir sínar og framfylgja þeim með valdi, — lögreglu- og hervaldi, ef á þarf að halda.
Það er nú alveg bersýnilegt, að ef öruggt á að vera um framkvæmd laga og réttar í lýðræðislandi og þá ekki sízt landi, þar sem ríkisvaldið er í veikara lagi, þá er þess brýn nauðsyn, að engir flokkar eða stéttir geti með nokkrum rétti sakazt um það, að réttur þeirra sé fyrir borð borinn, þannig að þeir njóti minni réttar um almenn mannréttindi en aðrir eða einn flokkur njóti sérstakra forréttinda umfram alla aðra. Það er a.m.k. ákaflega hætt við því, að slíkt mundi há nokkuð og jafnvel allmjög framkvæmd þeirra ráðstafana og lagasetninga, sem mönnum þætti ganga um skör fram nærri persónulegum rétti einstaklinganna.
En einmitt á miklum þrengingatímum, eins og þegar styrjöld geisar, getur beinlínis verið voði á ferð, ef slíku er til að dreifa. Öllum alþm. a.m.k. ætti að vera það ljóst, hver háski okkar litla þjóðfélagi getur verið búinn af slíku ástandi, ekki svo mjög af því, að óttast þyrfti meðal okkar friðsömu þjóðar bein mannvig eða opinbera uppreisn gegn ríkisvaldinu. En þó að ekki sé annað en það, að lögum verði ekki haldið uppi eða þau framkvæmd eins og okkur ber og í sumum tilfellum ef til vill er af okkur krafizt, þá er bersýnilegt, að sjálfstæði þjóðarinnar væri af því voði búinn í nútíð og framtíð. Af slíkum ástæðum býst ég við, að kosningarétti og kosningafyrirkomulagi hafi víða um lönd verið komið í það horf, einmitt á ófriðartíma, að sem mests jafnréttis nyti við fyrir alla þjóðfélagsþegna, svo að enginn þyrfti að bera það fyrir sig, að hans réttur væri fyrir borð borinn. Allt annað er beinlinis hættulegt hverju þjóðfélagi á slíkum tímum. Það er því ekkert vafamál, að það væri fullkomið glapræði að ætta sér nú að stöðva það mannréttindamál, sem hér hefur verið tekið á dagskrá. Og það finnst mér öllu öðru líklegra til þess að fylla menn undrun og óhug og jafnvel skelfingu, að hér skuli vera uppi nokkur flokkur, sem getur búizt við því, að honum gæti haldizt það uppi að beita stöðvunarvaldi til að hindra framgang þessa máls, þó að hann yrði svo óheppinn að hlotnast slíkt stöðvunarvald. Og ef Framsfl. lætur sér ekki skiljast það fyrir kosningarnar, að honum mundi ekki haldast slíkt ofbeldi uppi, þá verða kjósendurnir í landinu að taka það að sér að koma honum í skilning um það í kosningunum í sumar.