23.03.1942
Neðri deild: 24. fundur, 59. löggjafarþing.
Sjá dálk 819 í B-deild Alþingistíðinda. (2401)
38. mál, stjórnarskipunarlög
Sigurður Kristjánsson:
Það er æðilangt um liðið, síðan ég kvaddi mér hljóðs, og má því vel vera, að ég hafi gleymt einhverju, sem ég vildi segja. Þess vegna mun ég aðallega eða eingöngu minnast á þar aths., sem tveir hæstv. ráðh. gerðu hér við mína síðustu ræðu.
Hæstv. fjmrh. taldi, að það hefði verið óréttmætt af mér að vita ríkisstj. fyrir það að hafa ekki haft forgöngu um að koma hér á nýjum stjórnskipunarl., sem væru í samræmi við þá stjórnskipun, er við hefðum orðið upp að taka. Hæstv. ráðh. taldi þessa aðfinnslu mína óréttmæta af því, að Alþ. sjálft hefði samþ., að ekki skyldu samþ. ný stjórnskipunarl. fyrr en að stríðinu loknu. Enda þótt hæstv. ráðh. sé ekki við, hlýt ég að leiðrétta þennan misskilning, af því að það er mjög bagalegt, að það skuli ríkja misskilningur hjá ríkisstj. sjálfri um það, hvað Alþ. hefur lagt henni á herðar að gera. Það er þó fyrsta skilyrðið, að hún viti sjálf, hvað fyrir hana hefur verið lagt. Ég hef hér fyrir mér þál. frá 17. maí 1941 og vil með leyfi hæstv. forseta lesa hana upp: „Alþingi ályktar að lýsa yfir því, að það telur Ísland hafa öðlazt rétt til fullra sambandsslita við Danmörku, þar sem Ísland hefur þegar orðið að taka í sínar hendur meðferð allra sinna mála, enda hefur Danmörku ekki getað farið með þau mál, sem hún tók að er að fara með í umboði Íslands með sambandssamningi Íslands og Danmerkur frá 1918, að af Íslands hálfu verði ekki um að ræða endurnýjun á sambandslagasáttmálanum við Danmörku, þótt ekki þyki að svo stöddu tímabært vegna ríkjandi ástands að ganga frá formlegur í sambandsslitum og endanlegri stjórnskipun ríkisins, enda verði því ekki frestað lengur en til styrjaldarloka: Ég held nú, að það sé alveg óvéfengjanlegt, að því séu engin takmörk sett, hve fljótt megi breyta stjórnarskipunarl. önnur en þau, að það megi ekki dragast lengur en til stríðsloka. Það má m.ö.o. gera þessa breyt., hvenær sem er. En fyrir þessari ályktun Alþ. er færð sú ástæða, sem ég las hérna upp, „vegna ríkjandi ástands“. Og hvert var það ástand? Það var það, sem oft hefur verið vitnað hér til og hefur verið notað sem grýla, að Englendingar hafi hernumið landið. Þetta er veik ástæða. Og það ástand er ekki lengur fyrir hendi. það er vitað, að við höfum falið af frjálsum vilja öðru stórveldi hervernd landsins og að það hafi ekki verið af nauð gert, a.m.k. er formið alveg frjálst. Um leið hefur England gengið inn á að létta hernámi sínu af landinu. Ég verð þess vegna að halda því fram, að ríkisstj. hafi, þrátt fyrir þessa till., getað borið fram frv. um nýja stjórnskipun landsins. Það er ekkert í þessari samþykkt, sem bannar það né heldur torveldar á nokkurn hátt. Ef þetta þykir ekki hér full sannað hvað orðin „ríkjandi ástand“ muni þýða, þá má kannske fá nokkra leiðbeiningu um það í annarri ályktun, sem gerð var um sama leyti, um frestun almennra alþingiskosninga. Þar stendur, með leyfi hæstv. forseta: „Vegna þess að Ísland hefur verið hernumið af öðrum aðila styrjaldarinnar og lýst á hernaðarsvæði af hinum og vegna þess ástands, sem af þeim sökum hefur þannig skapazt í landinu, og fullkominnar óvissu um það, sem í vændum kann að vera, telur Alþingi, að almennar kosningar geti ekki að svo komnu farið fram með eðlilegum hætti eða í samræmi við tilgang stjórnarskrárinnar og anda lýðræðisins. Alþingi ákveður því, að almennum kosningum til Alþingis skuli frestað fyrst um sinn, þar til ástæður breytast þannig, að fært þyki að láta kosningar fara fram, þó ekki lengur en ár, og framlengist núverandi kjörtímabil í samræmi við það.“ Með þessu orði „ástand“, er einmitt átt við það, sem þarna er sagt, að við séum hernumið land og ekki frjáls gerða okkar, og við munum ekki geta á lýðræðislegan hátt látið fara fram alþingiskosningar. En nú vita menn, að það er alls ekki lengur fyrir hendi.
Ég skal láta þetta nægja sem svar til hæstv. fjmrh., og — það er síður en svo; að ég finni ástæðu til að draga úr þeim aðfinnslum, sem ég kom með til ríkisstj. og vil endurtaka það og undirstrika, að hún á að hafa forustu í okkar mikilverðustu málum, og stjórnskipun landsins er áreiðanlega mikilvægasta málið, sem fyrir hendi er.
Hæstv. forsrh. hélt því fram, að við gætum ekki ákveðið stjórnskipunarl. landsins, eða að það væri a.m.k. lítt hugsanlegt, eins og sakir standa. Og hann viðhafði jafnvel þau orð, að hann skildi ekki, að nokkur gæti látið sér detta í hug að ganga frá stjórnskipunarl., meðan í styrjöldinni stæði, á meðan þessi heljarátök færu fram á milli einræðis og lýðræðis, og hann bætti við, að það væri ekkert líklegra en að þessum átökum héldi áfram. Þegar átökunum lyki milli Möndulveldanna annars vegar og lýðræðisríkjanna hins vegar, og ef þeim lyki á þann hátt, að lýððræðisríkin sigruðu, þá væri ekkert ólíklegt, að þessi átök hæfust aftur milli Rússlands og Englands. Þótt hæstv. ráðh. hafi ekki beinlínis sagt þetta, þá virtist mér ekki mega álykta annað af því, sem hann sagði. Það er ekki hægt fyrir okkur að hafa aðra stjórnskipun en stjórnskipunarl. eru um. Við verðum að hafa stjórnskipunarl. í samræmi við þá stjórnskipun, sem er í framkvæmd. Og ég er sannfærður um það, að þetta, sem alltaf er verið að hræða okkur á um þetta „ástand“, það gerir það að verkum, að við getum ekki hagað okkur á lýðræðislegan hátt og að kosningar geta ekki farið fram í samræmi við tilgang stjskr. og í anda lýðræðisins. En hvað yrðum við að bíða lengi eftir eðlilegu lífi, ef við ættum alltaf að draga upp slíkar grýlur. Ég held, að engum manni, sem um það hugsar samvizkusamlega og í alvöru, geti dottið í hug, að Bandaríkin mundu fara að hlutast til um það, hvernig við mundum haga kosningum.
Það var tekið fram af hæstv. fjmrh., að ef stj. hefði borið fram stjskrfrv., þá hefði í því falizt það, að kosningar hefðu orðið að fara fram. En ef stj. hefur litið svo á, að hún gæti ekki látið kosningar fara fram, nema sérstök ályktun kæmi fram um það, sem ég efast um, þá gat hún borið fram frv. til stjórnarl., því að í því fólst till. frá hennar hendi um, að kosningar skyldu fara fram. Mér skilst, að það sé ekki aðeins tilgangur, heldur og ákvörðun stj., að kosningar fari fram næsta sumar, því að um það liggur fyrir yfirlýsing frá hæstv. forsrh., svo að um það þarf ekki að efast.
Þó að hæstv. forsrh. talaði á móti þessu frv., sem hér liggur fyrir frá Alþfl., þá gerði hann það mjög hóflega, þegar þess er gætt, að frv., ef að l. yrði, mundi nokkuð skerða þau sérréttindi, sem flokkur hans hefur, og það er mannlegur breyzkleiki að vilja halda því, sem menn hafa höndum á komið, þó að það sé rangur fengur, og get ég því ekki ámælt Framsfl., þó að hann vilji halda í þennan rangfengna feng, að hafa miklu fleiri þingsæti en kjósendafylgi hans réttlætir. En hann segir í því sambandi, að það mundi vekja svo mikla athygli, ef við færum að samþ. breyt. á stjórnarl., sem héti „Breyting á stjórnarskrá konungsríkisins Íslands: Þarna kemur það enn þá fram, að þessi hæstv. ráðh. heldur, að við séum þeir ógurlegir stórlaxar, að allur heimurinn standi á öndinni yfir því, hvort við breytum kosningafyrirkomulaginu í sex tvímenningskjördæmum. Hann heldur, að stríðið muni taka ákveðnar sveiflur eftir þessa óskaplegu atburði. Nei, það er fjarri öllu viti, að stórveldin séu að veita þessu nokkra athygli. En mundi því ekki vera veitt athygli, að við búum við stjskr. konungsríkis, sem á alls ekki við stjórnarskipun okkar nú? Mundi það ekki þykja undarlegt frá sjónarmiði stórveldanna, ef þau veittu þessu nokkra athygli?
Ég ætla ekki að blanda mér að neinu verulegu leyti inn í þann ágreining, sem komið hefur fram út af frestun alþingiskosninganna. Ég greiddi atkv. með frestuninni, en gerði það að sönnu mjög nauðugur. Ég gerði það ekki fyrir neinn mann, heldur fyrir það, að mér sýndust allar líkur benda til þess, að á þeim tíma, sem kosningar hefða átt að fara fram, yrði barizt hér af fjandsamlegum herjum. Á því varð breyt., sem menn þá óraði ekki fyrir, að hernáminu var aflétt með samningi um, að við kæmumst undir hervernd annars stórveldis, sem stóð þá fyrir utan styrjöldina. Ef ég hefði vitað slíkt, hefði ég aldrei samþ. að fresta kosningunum.
Ég álít því sjálfsagt, að alþingiskosningar fari fram í vor. Það verður að skeika að sköpuðu, hvort hér hefjast þau hervirki, sem raska kosningunum. Ég held, að við verðum í okkar daglega lífi og áætlunum um framtíðina að fara eftir því, sem nauðsyn okkar krefur, en ekki eftir hræðslu við eitthvað, sem ekki er fram komið, eða það, sem ímyndunarafl okkar getur talið okkur trú um, að fram muni koma. Ég held, að það sé bezt að halda sig við jörðina og láta skeika að sköpuðu, hvort þau utanaðkomandi öfl raski áformum okkar.