08.09.1943
Sameinað þing: 11. fundur, 62. löggjafarþing.
Sjá dálk 32 í B-deild Alþingistíðinda. (21)
27. mál, fjárlög 1944
Eysteinn Jónsson:
Herra forseti. Sá ræðumaður, sem síðast talaði, af hálfu Sameiningarflokks alþýðu — sósíalistaflokksins, minntist nokkuð á landbúnaðarmál og talaði eins og sá, sem þekkingu hefur. Ég vil aðeins segja við hann, að bændur þurfa ekki að sækja skilning á þeim málum til kommúnista. Þeir hafa gert sér ljóst, hvert stefna ber, og gert till., sem fulltrúar kommúnista reyna að eigna sér jafnframt því sem þeir dreifa út um landið áróðri um störf bænda.
Þetta fjárlagafrv., sem hér liggur fyrir, sýnir nokkuð, hversu ástatt er í landinu. Útgjöldin eru 62 millj., tekjurnar 68 millj., meira en þrisvar sinnum hærra en fyrir stríð. Þetta sýnir, hvað verðbólgan er mikil, og þó er langt frá því, að frv. sé eins og reyndin verður. Ég ætla ekki að vera margorður um frv., en bara benda á ýmislegt til að sýna, hvernig sett er í frv. af handahófi til verklegra framkvæmda og hve ýtarlegrar yfirvegunar sú hlið málsins þarf við.
Það er öllum ljóst, að vegakerfið þarf mikilla bóta við, en slíkar endurbætur er ekki hægt að framkvæma nema með miklum bótum á öllum vinnuaðferðum og öflun nýtízku áhalda til vegavinnu. Það er ekki hægt fyrir 120 þús. sálir að ætla svo marga menn til vegagerðar sem þyrfti, ef handaflið eitt væri notað.
Það er einn liður í fjárlagafrv., sem Framsfl. hefur ástæðu til að gleðjast yfir, en það er framlag til áburðarverksmiðju. Flokkurinn hefur unnið að undirbúningi þess máls á undanförnum árum og er það mikil ánægja, að nú skuli veitt þetta framlag.
Ég sé ekki ástæðu til að telja upp einstaka liði. Aðalatriðið er það, að frv. þarf mikillar endurskoðunar við: Og það verða menn að gera sér ljóst, að fjárveitingar til verklegra framkvæmda verður að veita með því fororði, að þær verði að bíða, ef ekki er vinnuafl fyrir hendi.
Þá ætla ég að víkja almennt að fjárhags- og atvinnumálum. Á liðnum stríðsárum hafa Íslendingar haft mikið tækifæri til að efla ríkissjóðinn. Fjármagnið hefur flætt inn í landið. Þrátt fyrir innflutning, mikinn að magni, og talsverða verðhækkun hefur þjóðin eignazt yfir 300 millj. kr. innieign í Bretlandi og Bandaríkjunum. Annað eins tækifæri hefur aldrei komið áður. En hvernig hefur tekizt að nota það? Tekjur ríkissjóðs hafa margfaldazt, fjórfaldazt árin 1941 og 1942 og meira en fimmfaldazt síðan. Það er niðurstaða þriggja stríðsára, að rekstrarafgangurinn 1940 var 5½ millj., 1941 18 millj. og 1942 10 millj., eða alls yfir 33 millj., reiknað með tölum hæstv. fjmrh. á síðasta þingi. Þar við er það að athuga, að þá var búið að draga frá útflutningsverðbætur á landbúnaðarvörur. Raforkusjóður á 10 millj. og framkvæmdarsjóður 11 millj., eða 2/3 hluta af fénu. Allur afgangur allra áranna nemur því aðeins nokkurra mánaða útgjöldum ríkisins. Skuldir ríkissjóðs voru í árslok 1939 56,6 millj., en 51 millj. í lok ársins 1942. Það hefði ekki þurft mikla ráðdeild til þess, að handbært fé ríkisins hefði verið helmingi meira, miðað við þau tækifæri, sem gefizt hafa, og það án þess að skattabyrðar manna yrðu þyngri en þær eru nú. Það stefnuleysi, sem hefur ríkt í fjárhags- og dýrtíðarmálum, náði hámarki 1942 undir forustu hv. þm. G.-K., og var ausið milljónatugum af hinum gífurlegu tekjum, sumpart vegna hækkunar á kostnaði af völdum dýrtíðarinnar, en sumpart vegna uppbóta til atvinnugreina, sem vegna dýrtíðarstefnunnar hafa orðið að fá miklar verðlagsuppbætur til að geta staðizt.
Í tekjuöflunarmálum ríkisins hefur verið þannig á haldið, að sá flokkur, sem hafði fjmrh. — Sjálfstfl. —, hefur streitzt gegn skattlagningu stríðsgróðans svo sem hann treystist til. Það var lengi stefna þess flokks að láta skattfrelsisákvæðin standa, og fyrir þetta skattfrelsi skyldi útgerðin gefa sjómannaskóla. Þó var hægt að þoka svo um, að allháir skattar væru lagðir á gróðann, en aðalatriðið er ekki setning löggjafar, heldur framkvæmd skattal. Það var ekki hægt að henda reiður á stríðsgróðanum með venjulegum aðferðum. Till. kom fram um skattadómstól, svipað og er í öðrum löndum, dómstól, sem átti að kryfja til mergjar framtölin og sjá um, að skattal. væru framkvæmd. Þetta hefði átt að koma að gagni, og er ekki ólíklegt, að það hefði tekizt, en þá skeður það, að maður er skipaður í hið þýðingarmikla embætti skattadómara, sem var alls ekki fær til starfsins, en ekkert hefur verið gert til úrbóta. Það er á allra vitorði, að framkvæmd skattal. er því óviðunandi, þrátt fyrir skipun skattadómstólsins. Það, sem þarf að gera, er að stofna sterkan skattadómstól með öruggu valdi og þyngja refsingar fyrir skattsvik. Í þess stað stinga menn höfðinu í sandinn, en fylgja því að hækka skattstigann. Hvers vegna getur þetta átt sér stað? Á stríðstímum er ekki hægt á Alþ. að fá samtök um þá stefnu, sem ber að fylgja, og stjórn með meiri hl. Alþ. á bak við sig. Ástæðan til þess er sú, að fulltrúar Sameiningarfl. alþýðu — sósíalistafl., hafa alveg hliðrað sér hjá því að koma nálægt nokkru jákvæðu starfi að þessu leyti, og í skjóli þeirra hafa stríðsgróðamenn getað leikið lausum hala.
Ég vil þá víkja að dýrtíðarmálunum. Árið 1942 var sá nýstárlegi háttur upp tekinn, að stjórnarvöldin hættu að skipta sér af þýðingarmestu málum þjóðarinnar, en beittu sér fyrir einu máli aðeins, kjördæmabreyt. og tvennum kosningum í sambandi við hana. Svo mikið kapp var á þetta lagt, að ríkisstj. keypti hlutleysi kommúnista með beinu loforði um, að ekkert yrði gert til að framkvæma löggjöf gegn dýrtíðarflóðinu. Árangurinn birtist í hækkaðri vísitölu, úr 183 í 273. Menn stóðu höggdofa. En brátt fundu menn af reynslunni, að það var hægra sagt en gert að lækka dýrtíðina. Þurfti það ekki að koma mönnum svo á óvart, þegar þess er gætt, hversu reyndust samtökin um að stöðva dýrtíðina.
Þegar farið var að fjalla um þetta á síðasta þingi, var á það bent, að eðlilegast væri að lækka dýrtíðina með því að fá samkomulag um allsherjar lækkun verðlags og kaupgjalds í landinu í sanngjörnum hlutföllum. Framleiðendur landbúnaðarvara vildu fallast á hlutfallslega lækkun. Reynslan hefur sýnt, hvort það var ósanngjarnt. Nú vildu sumir lögbjóða einhliða lækkun landbúnaðarvara. Það var komið í veg fyrir, að þetta gæti tekizt, og mega nú allir sjá af störfum 6 manna n., hversu mikil sanngirni var í því. Fulltrúar verkamanna vildu ekki fallast á neina lækkun yfirleitt. Þar með var útséð um, að á því þingi yrðu samtök um neitt varanlegt úrræði í dýrtíðarmálunum. Sumir virtust ekki gera sér þetta fyllilega ljóst. Sérstaklega var að heyra á hæstv. fjmrh., að hann vildi ekki viðurkenna þessa staðreynd og liti svo á, að sú leið væri fær og einhlít til varanlegs árangurs að borga dýrtíðina niður með framlögum úr ríkissjóði. Það var bent á, að enda þótt hægt væri að nota það úrræði, ef um lágar fjárhæðir væri að ræða og auðvelt til tekjuöflunar, væri hér öðru máli að gegna. Samtök fengust ekki, en til samkomulags við ríkisstj. var þó samþ. heimild til að borga niður dýrtíðina, en ég varaði við þeirri stefnu, þar sem svo ótryggt var, að sú lækkun yrði til frambúðar. Ég taldi rétt, úr því sem komið var, að verja ekki stórum fjárfúlgum út í óvissu til þess að lækka vísitöluna um örfá stig. Sérstaklega fannst mér þetta rétt fyrir þær sakir, að Alþ. ákvað að setja nefnd til þess að rannsaka hlutfallið milli verðlags og kaupgjalds.
Ríkisstj. kaus að fara aðra leið. Hún hefur mjög notað heimildir til að borga niður dýrtíðina. Öll lækkun á vísitölunni hefur orðið fyrir framlög úr ríkissjóði, og það liggur fyrir að taka ákvörðun um það innan skamms, hvort á að láta dýrtíðina enn vaxa eða hvort nú fást samtök.
Hin hliðin á dýrtíðinni, þ. e. hlutfallið milli kaupgjalds og verðlags, kemur nú til athugunar. Ég ætla ekki að ræða um brigzl og sleggjudóma, sem fram hafa komið, en auðséð var, að einskis mátti láta ófreistað til að eyða þeirri tortryggni, sem hafði skapazt, og slökkva þann eld, sem tendraður hafði verið. Það tókst á síðasta þingi að fá nefnd, sem átti að hafa lokið störfum fyrir 15. ágúst og lauk störfum á réttum tíma. Menn gerðu sér ekki miklar vonir um, að störf hennar gætu leitt til niðurstöðu, en það fór þó svo, að n. gat komið sér saman, og vakti það almenna ánægju.
Nefndin hefur komizt að niðurstöðu um það, hvað hæfilegt mat er á þeim tekjum, sem þeir hafa, sem unnið hafa að landbúnaði undanfarna mánuði.
Þá er komið að framkvæmd þessa samkomulags og hvernig það verkar í framkvæmd. Höfuðtilgangur með starfi nefndarinnar var að finna hlutfall milli verðlags og kaupgjalds stéttarfélaga, og er það orðað svo í l., með leyfi hæstv. forseta:
„Skipa skal sex manna nefnd, er finni grundvöll fyrir vísitölu framleiðslukostnaðar landbúnaðarafurða, er fara skal eftir við ákvörðun verðs landbúnaðarvara og hlutfall milli verðlags landbúnaðarvara og kaupgjalds stéttarfélaga, er miðist við það, að heildartekjur þeirra, er vinna að landbúnaði, verði í sem nánustu samræmi við tekjur annarra vinnandi stétta. Skal í því sambandi tekið tillit til þess verðs, sem fæst fyrir útfluttar landbúnaðarafurðir.“
Samkv. þessu ákvæði hefur n. starfað, og verðlagið, sem n. segir, að þurfi að fást fyrir landbúnaðarafurðir á innlendum markaði, er beinlínis byggt á því, að það verð fáist fyrir útfluttar landbúnaðarafurðir, sem n. reiknar með, þegar hún talar um heildartekjurnar. Ef það brygðist með útflutningsverðið á landbúnaðarafurðunum, þá eru allar stoðir felldar undan dómi n. og starf hennar gert marklaust. Það gengi þvert á tilgang l. og það, sem vakti fyrir Alþ., sem sé að heildartekjur þeirra, sem vinna að landbúnaði, verði sambærilegar við tekjur annarra vinnandi stétta. Það hlýtur því að verða einn liður, og sá fyrsti, sem þarf að vinna að í framhaldi af samkomulagi sex manna nefndarinnar, að greiða uppbætur á útfluttar landbúnaðarafurðir, þannig að úrskurður n. um verðlagið fái staðizt. Tilgangur l. er skýr og ótvíræður um þetta. Og tækist svo ógiftusamlega til, að Alþ. breytti nú um stefnu í þessum málum, þá yrði allt eyðilagt, sem áunnizt hefur um þennan mikilsverða þátt málsins. Verðlag á innlendum markaði yrði þá að hækka stórlega frá því, sem n. hefur ákveðið, og dýrtíðin magnaðist þá enn frá því, sem ella þarf að verða, og er þó fyrir ærinn vandi um það, hversu með skuli fara sjálft dýrtíðarmálið. Kem ég að því síðar.
Það mega teljast undur mikil frá almennu sjónarmiði, þótt eigi væri við góðu að búast úr þeirri átt, að forkólfar kommúnista hafa látið málgagn sitt taka afstöðu gegn því, að samkomulag sex manna n. yrði framkvæmt á þann hátt að greiða útflutningsbætur, og krefjast þess þar með, að Alþ. breytti alveg um stefnu frá því í vor er leið, — eða kannske það sé ætlun þeirra að binda bændur við ákveðið verð á innlendum markaði, sem n. hefur ákveðið og byggt á því, að tiltekið verð fáist fyrir útfluttar vörur, en svíkjast svo um að gera ráðstafanir til þess, að þetta verð í raun og veru fáist? Má segja, að þessi afstaða er ólík afstöðu þeirra fyrir kosningar, þegar þeir greiddu atkv. með útflutningsuppbótinni á afurðir landbúnaðarins, sem þá voru mun hærri en gera má ráð fyrir, að uppbæturnar verði nú.
Það hefur verið talað um styrki til landbúnaðarins í sambandi við þetta mál. En þetta er verðjöfnun til þess að halda jafnvægi í atvinnulífinu og koma í veg fyrir þau stórkostlegu almennu vandræði, sem af því kynnu að stafa fyrir þjóðina nú þegar — og ekki síður seinna —, ef afkoma annars aðalatvinnuvegs þjóðarinnar yrði í algerðu ósamræmi við afkomu allra annarra atvinnuvega í landinu. Það er ekki sjaldan talað um styrki í þessu sambandi, og sennilega vegna þess, að ráðstafanirnar fara fram með milligöngu ríkissjóðs. En í sambandi við þetta væri freistandi að gera því nokkur skil, hver grundvöllur muni vera undir tekjum manna og stétta yfirleitt, eins og nú er háttað málum. Eru það eðlileg viðskipti, byggð á venjulegum viðskiptamöguleikum, sem skapa þennan grundvöll nú um stundarsakir? Ég hygg, að eðlilegt væri, að menn gæfu því máli gaum, áður en þeir fella dóma sína um þær ráðstafanir, sem gerðar eru til þess að skapa nokkurt fjárhagslegt jafnvægi með þjóðinni, og áður en menn nefna einn þiggjanda og annan veitanda í þeim viðskiptum.
Nú er spurningin: Hver verða áhrif sex manna n. í dýrtíðarmálunum? Það hefur orðið vart við talsverðan misskilning í þessu sambandi. Sumir halda, að það sé fundin lausn dýrtíðarmálanna í heild. Og ég hef séð í blaði, sem telur sig annars hafa talsvert um þetta að segja, — hygg það sé Vísir —, að nú sé ekki eftir nema stutt skref í dýrtíðarmálunum, eftir að þetta samkomulag er fengið. Það samkomulag er óendanlega mikilsvert, en það er misskilningur, að það sé leiðarendi í dýrtíðarmálunum. Nú er annaðhvort að gera að hækka útsöluverð varanna, þannig að dýrtíðin hækki aftur, eða að borga niður dýrtíðina enn með framlagi úr ríkissjóði. En þetta er ekki það eina, sem til er í dýrtíðarmálunum. Eina skynsamlega leiðin væri að færa niður í réttum hlutföllum verðlag og kaupgjald, jafnframt því sem tryggð væri framkvæmd skattalaganna, eignarskattur lögleiddur til þess að tryggja það, að stríðsgróðinn rynni til almenningsnota. En til þess að koma slíku áleiðis, þarf sterk samtök og samkomulag þeirra aðila, sem hlut eiga að máli. Þetta er eina raunverulega lausnin á dýrtíðarmálunum. Verði nú enn farin sama leiðin og ríkisstj. hefur farið í sumar, er allt jafnóleyst og áður í dýrtíðarmálunum, stórfé eytt til þess eins að fresta því, sem fram hlýtur að koma, ef ekki fást samtök um raunhæfar ráðstafanir. Slíkt leiðir ekki til neinnar niðurstöðu, en sýgur meir og meir fjármagnið frá nauðsynlegum framkvæmdum síðar.
Þar með vil ég þó ekki segja, að ekki geti legið fyrir það ástand, að menn neyðist til þess að verja fé til að fresta um stundarsakir því, sem hlýtur fram að koma. En ótakmarkaður fjáraustur í því skyni á ekki rétt á sér. Það þarf að athuga gaumgæfilega, hvað verið er að fara í þessum málum og hvaða líkur eru til þess, að frambúðarárangur fáist.
Í þessu sambandi vil ég gera fyrirspurn til hæstv. fjmrh., hvað það kostar yfir árið — ekki aðeins í nokkra mánuði — í framlagi að halda vísitölunni eins og hún er nú, miðað við þau framlög, sem nú eru greidd á afurðir, og þær hækkanir, sem þurfa að verða samkv. dómi sex manna n.
Fáist hins vegar ekki samtök um þessa stefnu í dýrtíðarmálunum, sem ég lýsti, þá er hægt, eins og ég sagði áður, að reyna að fresta því, sem fram á að koma. En frambúðarlausn verður það. engin. Nú er óðum að koma fram það, sem þeir sögðu, sem vildu stöðvunina 1941 og 1942. Landbúnaðurinn, annar aðalatvinnuvegur þjóðarinnar, þarf verðlagsuppbætur, sem annars hefðu verið sáralitlar eða engar. Smáútvegurinn er víða kominn að því að stöðvast. Það er farið að tala um atvinnuleysi, þó að setulið sé enn hér í landinu og mjög mikil viðskipti við það. Allt það, sem gerzt hefur, sýnir, að það hefði verið öllum fyrir beztu að stöðva dýrtíðina, — að samkomulag hefði náðst um það. Og mér þykir það einkennilegt, ef mörgum verður ekki hugsað til þess, þegar litið er fram á ástandið, sem blasir við, — hverjum og einum verður ekki hugsað til þess, hvað hann hafi í raun og veru unnið við þessa dýrtíð og þessar háu kaupgjaldstölur. Hvernig er hlutfallið eftir allt kapphlaupið milli kaupgjalds og afurðaverðs? Er það ekki eitthvað svipað og þegar lagt var af stað? Ég ætla engu að spá um það, hvað verður nú á Alþ. En ég geri mér litla von um, að hér verði samtök um að gera það, sem skynsamlegast er, eins og Alþ. er skipað síðan um síðustu kosningar. Stærsti flokkur þingsins, Sjálfstfl., á 20 þm., nær 2/5 þingsins. Hann kvaðst hafa ætlað að hafa forustuna. En sú forusta hefur í engu sést, og er ekki að búast við, að hún verði skeleggari hér eftir. Flokkurinn getur ekki staðið saman um úrlausnir aðkallandi vandamála, og er það eðlilegt framhald af vinnubrögðum flokksins 1942, þegar hann gekk svo langt að kaupa stundarvöld með loforði um, að engin afskipti skyldu höfð af hinum mest aðkallandi vandamálum. Hins vegar hefur kommúnistum verið trúað fyrir um 1/5 hluta þingsæta, 10 sætum. Þeir létu kjósa sig við síðustu kosningar til þess að koma á fót því, sem þeir kalla vinstra samstarf, og töluðu sem eldheitir umbóta- og lýðræðismenn. Ekki voru kjörseðlarnir meir en svo komnir niður í atkvæðakassann, þegar þeir fóru að troða illsakir við þá menn, sem þeir létu kjósa sig til þess að starfa með. Allir kannast við það, sem gerðist á s.l. vetri um samningaumleitanir til þess að prófa, hversu þessum mönnum væri innan rifja. Þessu lyktaði með því, að þeir voru knúðir til að játa, að þeir hefðu alls ekki viljað samvinnu. Þeir voru svo gersamlega króaðir af, að þeir misstu jafnvægið. Létu þeir málgagn sitt birta það, að þeir hefðu getað unnið með hinum, ef þeir hefðu samþ. allt, sem kommúnistar vildu, annars ekki, og varð sú yfirlýsing fræg. Kommúnistar hafa orkað því, að pólitísk áhrif verkamanna á undanförnum árum hafa orðið algerlega neikvæð. Stríðsgróðamennirnir hafa haft áhrif sín í beinu skjóli kommúnista. Menn höfðu sínar afsakanir fyrir síðustu kosningar. En nú er alveg vorkunnarlaust að sjá, hvernig spilin liggja. Hér á Alþ. eru margir, þrátt fyrir allt, sem enn reyna að finna það skásta og gera það skásta, sem við verður komið á næstunni, eins og kringumstæðurnar eru. En margir munu spyrja utan Alþ.: Hvað getum við gert, og hvað stendur þetta ástand lengi? Um það veit enginn. En það, sem þeir geta gert, sem eru utan Alþ., er að undirbúa breyt. á skipun Alþ. Ég fullyrði, að með þjóðinni er til nægilega sterkur meiri hl. manna, sem vill umbætur og hefur nægilega skyldar skoðanir til þess, að samstarf milli slíkra manna væri eðlilegt, þótt greina kunni á um ýmis atriði og sum veigamikil. Þetta fólk er að finna meðal kjósenda Framsfl. og Alþfl. Það er einnig að finna meðal kjósenda Sjálfstfl. og Sósfl. frá síðustu kosningum. En forustulið þessara flokka hefur tvímælalaust brugðizt þessum mönnum. Nú er spurningin: Hvað tekst lengi að viðhalda þessu ástandi? Ná umbótaöflin að sameinast, eða verður þeim sundrað, eins og verið hefur undanfarið, af niðurrifsmönnum til hægri og vinstri? Á því veltur framtíð þjóðarinnar kannske meir en nokkru öðru nú á næstu árum.
Ég bið hæstv. forseta að afsaka, hvað ég hef talað lengi. Ég gætti þess ekki.