27.09.1943
Neðri deild: 23. fundur, 62. löggjafarþing.
Sjá dálk 315 í C-deild Alþingistíðinda. (2387)
64. mál, sala mjólkur og rjóma o.fl.
Flm. (Sigfús Sigurhjartarson):
Herra forseti. Það væri nú kannske hægt að spara sér nokkuð umr. nú við 1. umr. um þetta frv., sem ég hef leyft mér að flytja hér á þskj. 77 ásamt hv. þm. Siglf. og hv. 2. þm. Reykv., því að svo hefur nú viljað til, að meginatriði þess hafa verið rædd hér verulega í sambandi við annað mál, sem nýlega var hér á dagskrá, sem sé frv. um bráðabirgðaafnám á valdi kjötverðlagsn. og mjólkurverðlagsn. Mér þykir þó rétt að gera stuttlega grein fyrir, hver eru meginatriði þessa frv.
Fyrst er þetta, að í kaupstöðum og kauptúnum, sem hafa yfir 1000 íbúa, sé bæjarstjórnum eða hreppsnefndum heimilt að taka sölu mjólkur og mjólkurafurða í sínar hendur, og í sambandi við þetta sé Reykjavíkurbæ heimilt að yfirtaka mjólkurstöðina og aðrar þær eignir og réttindi, sem nú tilheyra samsölunni hér.
Þá er það annað atriði frv. að ákveða hámark þess hundraðsgjalds, sem leggja má á mjólkurafurðir og renni í verðjöfnunarsjóð.
Þriðja atriðið er að breyta nokkuð til um skipun mjólkursölun. og mjólkur verðlagsn.
Svo að ég minnist á hvert þessara atriða fyrir sig, skal ég fyrst byrja á því, sem síðast var talið, nefnilega breyt. þeim, sem lagt er til, að gerðar verði á skipun þessara n. Viðvíkjandi mjólkurverðlagsn. er breyt. aðeins sú, að oddamaður n. sé tilnefndur af hæstarétti í stað þess, að nú er hann tilnefndur af landbrh. Með þessu mundi skapast eðlilegra jafnvægi í n. Að öðru leyti er n. þessi skipuð tveimur fulltrúum frá framleiðendum og tveimur frá neytendum. Og sýnist þá rétt, að hæstiréttur skipi þar oddamann, en ekki pólitískur ráðh., sem ekki undir neinum kringumstæðum er hægt að líta á sem hlutlausan aðila í þessum málum.
Þá er það skipun mjólkursölun., sem í frv. er lagt til, að verði þannig, að Búnaðarfélag Íslands skipi tvo menn, Alþýðusamband Íslands einn mann og Bandalag starfsmanna ríkis og bæja einn mann. Mundu þessir tveir síðast töldu að sjálfsögðu vera fulltrúar neytenda í bænum. Og síðan er lagt til, að sameinað Alþ. kjósi þrjá menn í n. með hlutfallskosningu. Kosning þessarar n. hefur verið með ákaflega óeðlilegum hætti hingað til. Landbrh. hefur skipað í n. tvo menn, mjólkurbandalag Suðurlands tvo, Samband ísl. samvinnufélaga einn mann, Reykjavíkurbær einn mann og Alþsambandið einn mann. Það er m. a. ákaflega erfitt að sjá, hvernig Samband ísl. samvinnufélaga getur verið eðlilegur aðili til að útnefna mann í þessa n., og ákaflega erfitt að sjá, hvernig það verði rökstutt, að ráðh., — í þessu tilfelli landbrh., — eigi að skipa tvo nefndarmanna.
Ég skal svo koma að næsta atriðinu, sem er breyt. á ákvæðum um verðjöfnunarsjóð. Í l. um meðferð og sölu mjólkur og rjóma o. fl. frá 1935 er svo ákveðið, að hámark verðjöfnunargjaldsins skuli vera 8%. Með lagabreyt. 1937 frá 31. des. er þetta hámarksákvæði niður fellt, og er það nú á valdi mjólkursölun., hversu hátt verðjöfnunargjaldið er. Verðjöfnunargjaldið hefur verið nokkuð breytilegt. Ég hygg, að það hafi komizt hæzt í 16%, en sé nú nokkru lægra. Ég hygg, að þörf fyrir hærra verðjöfnunargjald en 8% geti varla verið fyrir hendi. Svo virðist sem verðjöfnunarsjóður hafi auðgazt verulega og sé orðinn voldug stofnun, þar sem honum hefur verið falið að byggja mjólkurstöð hér í Reykjavík, sem yrði geysimikið fyrirtæki. Mér hefur reynzt erfitt að fá upplýsingar um, hvernig hagur þessa sjóðs er og hvernig það er rökstutt, að hann skuli eiga að vera eigandi að þessu mikla fyrirtæki, mjólkurstöðinni. Og ég get líka skotið fram þeirri aths., að einn þeirra manna, sem hefur verið skipaður í mjólkursölun., hefur reynt að fá að sjá reikninga Mjólkursamsölunnar og verðjöfnunarsjóðs, en honum hefur verið synjað um það. Í frv. er lagt til. að horfið verði að því ákvæði l. frá 1935, að verðjöfnunargjaldið megi ekki vera hærra en 8%.
Þá kem ég að fyrsta atriðinu, sem er langstærst og þýðingarmest, þar sem gert er ráð fyrir því, að sú heimild verði veitt öllum kaupstöðum og kauptúnum, sem hafa yfir 1000 íbúa, að mega taka sölu og dreifingu mjólkurinnar og tilheyrandi vinnslu í sínar hendur. Og ég hygg, að það sé ákaflega erfitt að mæla gegn því með nokkurri sanngirni, að viðskiptin milli neytenda og bænda, hvað mjólkina snertir, eigi að fara fram utan við stöðvarvegginn. Bændur eiga að selja mjólkina inn í samsöluna og fá þar fyrir hana sitt umsamda verð. Og í samkomulagi sex manna n. er samningum svo háttað, að bændum er tryggt ákveðið verð fyrir mjólkina, þegar hún kemur inn til vinnslustöðvanna hér í Reykjavík eða annarra vinnslustöðva í öðrum kaupstöðum landsins. Að neytandinn taki við mjólkinni við stöðvarvegginn, er eðlilegt, vegna þess að hann á hagsmuna að gæta miklu fremur en bóndinn í sambandi við það, hversu vel tekst um vinnslu og dreifingu mjólkurinnar. Það skiptir bændur ekki svo geysimiklu máli, hvort dreifingarkostnaðurinn á mjólkinni er einum eða tveim aurum minni á lítrann. Þó er það hagkvæmt bændum, að hann sé sem minnstur, því að það þýðir meiri sölu. En það getur verið stórmál fyrir neytendur, að dreifingarkostnaðurinn sé sem allra minnstur. Það skiptir bændur ekki heldur svo geysimiklu máli, hvernig til tekst um vinnslu mjólkur. Það er þeirra hagsmunamál að vísu, því að eftir því sem hún tekst betur, eftir því er meiri trygging fyrir góðri sölu. En það er stórmál fyrir neytendur, að vinnslan fari vel úr hendi.
Það er því þrennt, sem miðað er að í þessu frv. með því að heimila, að kauptúnin taki dreifingu og vinnslu mjólkurinnar í sínar hendur, — í fyrsta lagi, að fá sem bezta vöru, í öðru lagi að fá sem greiðasta og eðlilegasta dreifingu á henni og í þriðja lagi að fá sem minnstan milliliðakostnað eða dreifingarkostnað, að mögulegt er. — Um öll þessi atriði hafa neytendur geysimikilla hagsmuna að gæta, bændur að vísu nokkurra, en þó minni. Ég hygg, að sá, sem mestra hagsmunanna á að gæta, muni gæta þeirra bezt, og það er í þessu tilfelli neytandinn. Það hefur komið fram hér, að með þessu væri verið að reyna að svipta bændur einhverjum rétti. En mér hefur ekki verið það ljóst af umr., hvaða réttur það er. Hver er krafa bóndans önnur en sú að fá ákveðið verð fyrir mjólkina? Getur bóndinn farið að óska þess að reka mjólkurstöð sem gróðafyrirtæki út af fyrir sig? Ef hann óskar þess, þá eru þær óskir óréttlátar. Hans krafa og óskir eru ákveðið verð fyrir vöruna eins og hún er afhent. En hitt er óréttlátt, ef hann ætlar að gera vinnslustöðina og fyrirkomulagið að einhverju leyti að gróðafyrirtæki út af fyrir sig.
Ég ætla ekki að svo stöddu að fara lengra út í þessar umr. Vel má vera, að sá háttur verði hafður á um þetta mál, eins og hefur reynzt vera hafður um frv. um bráðabirgðaafnám á valdi verðlagsn. og kjötverðlagsn., að hafa miklar umr. við 1. umr. málsins, sem þó er óeðlilegt. Það er eðlilegast, að slíkar umr. séu geymdar til 2. umr., þangað til málið hefur verið athugað í n., og er það þingvenja. Ég mun þó ekkert hafa á móti því, að umr. hefjist nú um þetta frv., ef óskað er, og mun þá koma með frekari rök máli mínu til stuðnings, sem ég sé ekki ástæðu til að fara inn á á þessu stigi.
Legg ég svo til, að málinu verði að þessari umr. lokinni vísað til 2. umr. og allshn.