06.10.1944
Efri deild: 54. fundur, 63. löggjafarþing.
Sjá dálk 94 í C-deild Alþingistíðinda. (2586)
152. mál, nýbyggðir og nýbyggðasjóður
Flm. (Kristinn Andrésson):
Herra forseti. Þetta frv. á þskj. 377, sem er borið fram af mér og hv. 5. þm. Reykv., er að aðalefni til um það að stofna byggðahverfi á nokkrum stöðum á landinu og nýbyggðasjóð til stuðnings stofnunar þessara byggðahverfa.
Ég skal ekki tefja tímann með því að ráða hér hið almenna ástand í landbúnaðarmálum, það hefur svo oft verið rætt hér. Í raun og veru er það svo, að öllum kemur saman um, að nýskipun í landbúnaðarmálum sé orðin brýn nauðsyn og það af svo mörgum ástæðum. Menn eru sammála um það, að landbúnaðurinn verði ekki rekinn til lengdar hér á landi, nema teknir séu upp nýtízku búskaparhættir og ræktun öll fari fram á ræktuðu landi. En það er áreiðanlega fleira, sem þarf að hafa í huga við nýskipun landbúnaðarmálanna. Og kjarni þess er það, sem farið er fram á í þessu frv., sem er stofnun nýbyggðahverfa og skipulagning framleiðslunnar í sambandi við það. — Það er öllum kunnugt, hver þróunin hefur verið í landbúskap alla þessa öld og að sú þróun hefur alltaf gengið í sömu stefnu, þá átt, að fólkinu hefur stöðugt fækkað í sveitum og það streymt til kaupstaðanna. Og þótt ýmislegt hafi verið gert, sem miðar í þá átt að stöðva þennan straum til bæjanna og skapa fólkinu betri lífsskilyrði í sveitum, þá hefur árangurinn af því í raun og veru orðið sáralítill. Eitt af því, sem á síðast liðnum árum hefur verið gert til þess að efla landbúskapinn, er stofnun nýbýla í sveitum. Ég skal aðeins víkja að því, að síðan 1936 að nýbýlal. voru samþ. og fram í árslok 1942 voru stofnuð á landinu 300 nýbýli. Og þessi 300 nýbýli skiptast þannig, að af þeim hafa 82 verið stofnuð á ræktuðu landi, 106 við jarðaskiptingu, 66 við það, að eyðibýli hafa verið byggð upp, og 31 af þessum býlum voru í raun og veru stofnuð áður, en áttu eftir að fá styrk. Meðaltal nýbýla á ári þennan tíma verður þá tæp 40 býli. En sú býlaaukning hefur í raun og veru ekki sagt neitt til þess að stöðva fólksflutninga úr sveitum. Aðeins einföld skýrsla sýnir, að frá 1900 til 1940 hefur fækkað í sveitum úr 62919 í 46984 menn, fækkunin nemur nærri 16 þús. manns eða 1/4 íbúatölu. Fækkunin hefur orðið jafnt og þétt á þessum tíma, engu síður eftir að tilraunir hófust til að stöðva flutningana með stofnun nýbýla. Ef litið er á, hver býlafjölgunin hefði þurft að vera til þess, sést, að árleg meðalmannfjölgun 1937–40 hefur verið 1226 og samsvarar 245 nýjum heimilum á ári. Eftir núverandi hlutföllum milli sveita og kaupstaða ættu 38% þeirra heimila að hafa myndazt í sveitum, en 62% í kaupstöðum, og samsvarar það 90–100 býla fjölgun árlega í sveitum móti 152 nýjum heimilum í kaupstöðum. En þróunin sýnir, að fólkið, sem myndar heimili, heldur áfram að streyma til kaupstaðanna. Orsakir eru margs konar og verða ekki raktar að sinni. Mestu veldur, að sveitabúskapur hefur ekki staðizt samkeppni við atvinnu í bæjum og við sjóinn, hann hefur ekki í jafnstórum stíl og aðrir atvinnuvegir getað notað sér nútímatækni, og skipulag hans í dreifbýli verður því jafnan mjög til fyrirstöðu, nema það skipulag breytist. Þeir, sem mest hafa hugsað og ritað um landbúnaðarmál, munu orðnir sammála um það, að sú stefna, sem verði að reyna, og sú eina, sem svarar kröfum tímans, sé að auka þéttbýli, einkum með stofnun byggðahverfa, og koma þar á eins mikilli véltækni og vinnusparnaði og kostur verður á hverjum tíma. Við stofnun byggðahverfanna verður að taka tillit til samgangna og markaðsskilyrða auk allra annarra staðhátta og þarfa. Þessi stefna ein er í samræmi við þróunina eins og hún hefur annars staðar orðið, og með öðru móti verða ekki sköpuð jafngóð kjör og lífsskilyrði í sveitum og í kauptúnum. Í þéttbýlinu má hafa félagsræktun, félagsnotkun á ýmsum vélum, stundum sameiginlegar byggingar o. s. frv. Þar mundi bæði takast að lækka mjög framleiðslukostnað frá því, sem yrði með núverandi háttum, og skapa fólki þau lífsskilyrði, að það yndi þar hag sínum sízt verr en í kaupstöðum.
Við vitum, að landbúskapurinn þarf stórra framlaga við frá ríkinu. Hitt er óviturlegt, að ríkið styrki þann búskap jafnt hvar sem er á landinu og hvort sem að gagni kemur eða eigi. Ríkið hlýtur að beina styrkjunum þangað, sem þeir bera mestan ávöxt. Um framtíð landbúnaðarins er oft þannig rætt sem offramleiðsla eigi sér þar stað. Það er rétt um kjöt. Hins vegar er alveg greinilegt, að mjólkurframleiðsla má vaxa stórum. Kúafjöldi á landinu mun nú vera um 30 þús., en ýmsir telja, að við hefðum not fyrir mjólk úr 50 þús. kúm, — til þess þyrfti mjólkurneyzlan ekki að vaxa nema um 1/4 l. á mann á dag. Smjörlíkisneyzla nemur hér 15 þús. tonnum á ári. Sé gert ráð fyrir 100 kg. smjörs eftir kúna á ári, mætti fjölga kúm um 15 þús. til að láta smjör koma í stað alls smjörlíkis. Þessa vildi ég geta vegna þeirrar skoðunar, að óþarft sé að styrkja landbúnaðinn vegna þess, að hætt sé við offramleiðslu.
Hitt er annað, að landbúnaðinn þarf að skipuleggja, hafa áhrif á, hvaða tegundir framleiddar eru og hvar, og beina þróun hans leið eftir þjóðarþörfum.
Lögin frá 1936 um nýbýli og samvinnubyggðir fólu í sér sömu hugmynd um byggðahverfi og hér er byggt á. Búnaðarmálastjóri hefur gert grein fyrir því, hvers vegna ekki hefur orðið úr framkvæmd þeirra l. um byggðahverfin, en það kemur af því, að ríkið hefur ekki enn veitt fé til þeirra. Nýbýlastjórn hefur leitað til þingsins oftar en einu sinni um þetta, en þó hefur það ekki borið árangur, enda ekki verið lagt fyrir Alþingi í réttri mynd. Þessi löggjöf var aðallega sniðin fyrir nýbýli og ekki byggðahverfastofnun. Þetta frv. er a. n. l. sniðið eftir henni og a. n. l. eftir l. um landnám frá 1941, en þau l. áttu að vera endurbætt útgáfa ákvæða frá 1936, þótt ófullkomin væru. Enginn undirbúningur að byggðahverfastofnun hafði farið fram fyrr en Alþ. 1942 samþ. till. flutta af sósíalistum um, að Búnaðarfélagið léti rannsaka skilyrðin. Á búnaðarþingi 1943 var kosin til þess n. Ég veit ekki, hvort sú n. hefur skilað nokkru heildaráliti, en búnaðarmálastjóri hefur birt álitið í megindráttum, og skal drepið á nokkur atriði þess.
Þar er gert ráð fyrir 16 byggðahverfum í sveitum og við kauptún, á þeim lendum eru nú fyrir 120 lögbýli í ábúð, og er landstærðin, sem býlahverfum er ætluð, um 27 þús. ha. auk fjalllendis. Býlin eru hugsuð mjög stór, samanborið við eldri nýbýli, meðalstærð yfir 60 ha., þar af ræktað land 12,3 ha. auk nokkru stærra ræktaðs beitilands. Meðalbústofn er áætlaður á býli 14 nautgripir, 85 kindur og 5 hross. Samtals yrðu þar 6144 nautgripir, 36310 fjár og 2034 hross, þar af bústofnsaukning frá því, sem nú er þar framfleytt, 51/2 þús. nautgripa, tæp 20 þús. fjár og tæp 6 hundruð hesta. Bústofnsaukningin yrði m. ö. o. fyrst og fremst kúafjölgun, en það stafar mjög af því, hvernig horfir um markað.
Þeir staðir, sem n. hefur látið rannsaka með byggðahverfi í huga, liggja margir í nánd við kaupstaði eða kauptún, sem líkleg eru til vaxandi útgerðar, síldariðju o. þ. h. Einhver stærstu svæðin eru í Ölfusi og í Rangárvallasýslu, nokkur eru í Borgarfjarðarsýslu, eitt í Mýrasýslu, eitt vestur í Staðarsveit og annað í Saurbæ í Dalasýslu, eitt skammt frá Blönduósi og annað við kauptúnið á Skagaströnd, eitt í Köldukinn í Þingeyjarsýslu og tvö nálægt Húsavík, annað þeirra í Reykjahverfi, þá yrði byggðahverfi á Fljótsdalshéraði og loks tvö við Höfn í Hornafirði, annað þeirra uppi í Nesjahreppi. Þessi byggðahverfi eru öll á þeim stöðum, þar sem eðlilegt er, að fólki fjölgi, en fækki ekki, og afkoma ætti að geta orðið góð.
Um kostnaðarhliðina, sem mönnum mun mest vaxa í augum, er það fyrst að segja, sem lagt er til í frv. Samkv. því á að leggja 1½ millj. kr. á ári til að stofna þessi býli og leggja fram 10 millj. kr. sjóð í eitt skipti fyrir öll til styrktar byggingu byggðahverfa. Þessar upphæðir eru að vísu mjög háar, en ekki háar í samanburði við það, sem nú er varið til landbúnaðar, ekki til varanlegra umbóta, heldur aðeins til viðhalds og eyðslu frá ári til árs.
Nú er von, að menn spyrji: Verða býlin ekki of dýr til þess, að bændur geti rekið þau?
Kostnaðaráætlunin er sú, að hvert býli með öllu og öllu þurfi 172 þús. kr. höfuðstól. Þar af er talið landverð með ræktun 60 þús. kr., húsaverð 71.500, bústofn 29.300, vélar og búsáhöld 11.200, — samtals 172 þús.
Ég skal ekki fara út í að vega og meta, hvort kostnaður við að koma upp þessum býlum þurfi raunverulega að verða svona hár, og hvort bændur, sem fá býlin í hendur, reynist geta risið undir kostnaðinum. En þess ber að gæta, að bústofn er mikill, 14 kýr auk annars, og vel er búið í hendur þessara manna.
Ég skal þá víkja að því, hvernig framkvæmdin er hugsuð, en nokkuð er farið eftir því, sem ráðgert var um stofnun samvinnubyggðahverfa. Gert er ráð fyrir, að ríkið annist alla framræslu og undirbúning ræktunar og skili 6 ha. landi fullræktuðu með hverju býli, helmingi þess, er rækta skal. Auk þessa er sjóður stofnaður til að veita lán með mjög hagstæðum kjörum til húsabygginga yfir menn og búpening, aðeins 3% á ári í vexti og afborganir, og greiðist lánin á 40 árum, en efnalitlum mönnum verði gefinn kostnr á að fá 25% kostnaðar veitt sem styrk.
Ég geri ráð fyrir, að talsvert skiptar skoðanir verði um það, hvort ríkið ætti ekki að leggja fram allan kostnað við að reisa býlin og leigja bændum síðan eða fara þá leið að stofna sjóð, sem styrkti ætíð byggingarnar.
Ég geri ráð fyrir, að hjá mönnum, sem kynnt hafa sér þessi mál, muni vera allmikið skiptar skoðanir um, hvora leiðina eigi að fara, hvort ríkið eigi einnig að leggja fram allan kostnaðinn við bygginguna og leigja þá jörðina með byggingum og öllu saman hinum nýja ábúanda eða þá leið, sem talað er um hér í frv., að ríkið framkvæmi að miklu leyti ræktunina, en stofnaður sé sjóður með lágum vöxtum og þó nokkrum styrk vegna byggingarinnar, en þá er gert ráð fyrir, að byggingin verði ekki leigð, heldur eigi ábúandi hana sjálfur. Ég geri ráð fyrir, að margt mæli með því, að ekki sé farin sú leiðin, sem talað er um í frv., að stofna sjóð og veita lán, heldur hin, að leigja ábúendunum bæði jörðina og byggingarnar, en þó geri ég ráð fyrir, að ábúandinn sjálfur muni heldur kjósa að eiga íbúðarhúsin en að fá þetta allt leigt. Þarna er sem sagt um tvær leiðir að velja, og getur komið mjög til álita, hvora leiðina ætti að fara.
Þegar ég athuga í heild, hve mikið er í raun og veru lagt upp í hendurnar á ábúendunum, sem eiga við býlunum að taka, hve stór búin eru og á hve heppilegum stöðum þau liggja, þá trúi ég ekki öðru en að með eðlilegri þróun í þessum málum ættu bændurnir, sem við býlunum taka, að geta fyllilega staðið sig á jörðunum.
Viðvíkjandi byggingarkostnaðinum sjálfum er ótrúlegt annað en hann geti orðið miklu lægri, einmitt þegar um byggingar á þennan hátt er að ræða, þar sem húsin gætu verið byggð nokkurn veginn í sama stíl. Það ætti að vera miklu lægri byggingarkostnaður en við nýbýlaræktunina, þar sem húsin eru af margs konar gerð úti um sveitir landsins.
Viðvíkjandi vélakaupum, sem reikna má með í heildarkostnaðinum, má gera ráð fyrir ýmsum sparnaði, t. d. með því að byggðahverfin kaupi vélar sameiginlega og þannig verði meiri not af þeim og ekki þörf á, að bændur eigi allar vélar sjálfir eða hver fyrir sig. Vélakostnaðurinn þyrfti því ekki að verða eins mikill og hér er áætlað. Þetta og annað fleira ætti að geta orðið til þess að gera kostnaðinn í byggðahverfunum miklu minni en áætlað er hér og búreksturinn hagstæðari fyrir bændur, sem eiga að taka við þessum býlum.
Þá vildi ég aðeins víkja lítillega að fyrirkomulagi rekstursins, eins og gert er ráð fyrir, að hann verði eftir þessu frv. Þegar byggðahverfin eru stofnuð og allir ábúendur komnir þar, þá er gert að skyldu, að mynduð séu byggðafélög, en síðan gert ráð fyrir, að þeir bændur, sem þarna búa, ákveði sjálfir, hvaða rekstursfyrirkomulag þeir vilja hafa, hvað mikið af vélum og öðru, sem er sameign, og að hve miklu leyti þeir vilja reka þessi bú sem félagsrekstur og að hve miklu leyti sem einstaklingsrekstur. Það er sem sagt gert ráð fyrir, að reynslan verði látin skera úr um, hvaða rekstursfyrirkomulag bændurnir taka upp í byggðahverfunum.
Hér eru tekin upp í frv. nokkur atriði, sem mþn. Búnaðarfélagsins hefur gert sínar till. um. Við höfum hugsað okkur framkvæmd þessara. l. með sams konar sniði og framkvæmd l. um vega- og brúargerðir, sem sagt, að þegar slíkar framkvæmdir sem þessar eru komnar á, þá verði árlega eða með nokkurra ára millibili gerðar af nýbyggðastjóra eða manni, sem með þessi mál fer, till. um, hvaða byggðahverfi séu sett inn í nýbyggðal. En síðan verði byggðastjóra í sjálfsvald sett, á sama hátt og vegamálastjóra og vitamálastjóra, í hvaða röð þessar framkvæmdir yrðu gerðar, t. d. á hvaða byggðahverfum skuli byrjað.
Í raun og veru er svo um þessi byggðahverfi, sem hér eru nefnd, að það er aðeins um áætlun að ræða. Þetta væru þá þau byggðahverfi, sem kæmu til framkvæmda á næstu árum. Ég þori ekki að segja, hve langan tíma það þyrfti að taka eftir þeim fjárframlögum, sem hér er gert ráð fyrir til stofnunar byggðahverfa, en geri þó ráð fyrir, að framkvæmdin tæki 5 til 10 ár. Þessi byggðahverfi, sem talin eru hér upp, eru þó aðeins till., og við nánari rannsókn gætu vel verið aðrir staðir á landinu, sem þættu betur fallnir til, að fyrr væri hafizt handa um byggðahverfi þar. En um það munu koma fram till., þegar l. þessi verða komin til framkvæmda, eða jafnvel áður hér á þingi.
Þá er það enn fremur gert að heimild, að ef 10 bændur eða fleiri taka sig saman og stofna byggðahverfi, þá geti þeir gert till. til nýbyggðastjóra. Hann lætur þá rannsaka skilyrði á þeim stöðum, sem þeir hafa bent á, og leggur að því loknu till. sínar fyrir Alþ., ef hann telur rétt að heimila byggðahverfastofnun á þessum stöðum. Þarna eru mögnleikar til að koma á hreyfingu frá bændum sjálfum, og getur vitanlega komið til mála, að þeir geti sjálfir lagt fram svo og svo mikið af stofnkostnaði byggðahverfanna, og yrði þá skv. l. ákveðið hvert sinn, hve mikið þyrfti að koma á móti frá ríkinu.
Það er alllöng greinargerð fyrir þessu máli í frv., svo að ég skal ekki þreyta hv. þm. á að fara öllu ýtarlegar út í frv. nú. Ég skal aðeins geta þess, að hér er ekki aðeins um frv. til byggðahverfastofnunar að ræða, heldur eru hér endurskoðuð eldri l. um nýbýli. Ég skal því aðeins gera grein fyrir helztu breytingum, sem gerðar eru.
Það eru settar takmarkanir fyrir því, á hvaða stöðum nýbýli skuli stofnuð eftirleiðis, þannig að það er ætlazt til, að stofnun nýbýla sé mestmegnis takmörkuð við ræktað land. Þó hef ég ekki séð fært að halda þessu skilyrði til þrautar, því að það geta verið þannig ástæður á óræktuðu landi, að ekki væri rétt að neita um stofnun nýbýla þar, en þó hefur reynslan sýnt nægilega greinilega, að ég held, að menn séu sammála um það, að nýbýli á óræktuðu landi hafa heppnazt mjög illa. Ég veit t. d., að búnaðarmálastjóri er þeirrar skoðunar, að það ætti í rauninni ekki að leyfa stofnun nýbýla annars staðar en á ræktuðu landi.
Önnur aðalbreyting, sem gerð er á þessari nýbýlalöggjöf, er sú, að styrkur til þeirra nýbýla, sem á annað borð er leyft að stofna, er hækkaður allverulega, eða upp í 15 þús. kr. og lánsupphæðin upp í 15 þús. kr., samtals 30 þús. kr., sem er mjög nálægt þeirri upphæð, er búnaðarmálastjóri hefur talið, að mundi vera nægileg, þegar tekið er tillit til þess verðlags, sem nú er.
Þá er enn eitt viðvíkjandi þessum einstöku býlum, sem sé þjóðjarðirnar. Með frv. þessu er heimiluð stofnun nýbýla á þjóðjörðum og þar með gert ráð fyrir, að þær yrðu að öllu leyti undirbúnar í hendur þeirra ábúenda, sem við þeim býlum taka, á sama hátt og byggðahverfin.
Vitanlega væri margt fleira, sem nauðsynlegt væri að taka fram um þetta frv., því að það er að ýmsu leyti nýstárlegt, en með tilliti til þess, hve grg., sem fylgir frv., er ýtarleg, þá ætla ég ekki að rekja þetta mál öllu lengur.
Frv. er í 6 köflum. 1. kaflinn er um nýbyggðastjórn. Þar er gert ráð fyrir, að skipaður verði sérstakur nýbyggðastjóri, sem hafi á hendi allar framkvæmdir, er heyra undir þessi l. Það er vafalaust, ef þessi l. kæmust til framkvæmda, þá yrði starfið við að stofna byggðahverfin svo mikið, að það kæmi ekki til mála annað en að fela það einum manni, sem hefði það starf og ekkert annað. En hins vegar er gert ráð fyrir, að ekki þyrfti neina n. með honum. Þetta er hugsað í samræmi við l. um vega- og brúargerð og vitamál, því að þetta yrði hliðstætt.
2. kafli frv. er um nýbyggðasjóð. Helzta breytingin eða nýmælið þar er um stofnun byggðahverfasjóðs, sem ég gat um áðan. Áætlað er að stofna þennan sjóð úr nýbýlasjóði og byggingarsjóði að viðbættum byggðahverfasjóði með 10 millj. kr. stofnfé úr ríkissjóði og auk þess allt að 500 þús. kr. framlagi á ári. Hinir sjóðirnir eru látnir halda sér og ætlazt til, að þessir sjóðir starfi í 3 deildum. Önnur aðalbreytingin er á lánskjörunum, en gert er ráð fyrir, að vextir og afborganir verði aðeins 3% af allri lánsupphæðinni í 42 ár, bæði af byggðahverfasjóði og nýbýlasjóði, en aftur á móti 5% af framlaginu í byggingarsjóð, sem starfar til endurbyggingar, enda vitanlega miklu minni þörf á lágum vöxtum og afborgunum til þeirra framkvæmda.
Það er gert ráð fyrir, að reglur þessa sjóðs séu í samræmi við þær reglur, sem gilt hafa fram að þessu um nýbýlasjóð og byggingarsjóð. Sjóðurinn er undir stjórn Búnaðarbankans, eða Búnaðarbankinn hefur allt reikningshald fyrir hann.
3. kaflinn er um byggðahverfi, og honum hef ég greinilegast lýst.
4. kaflinn er um nýbýli, og hef ég tekið fram helztu breytingarnar, sem gerðar hafa verið á nýbýlal. frá því, sem áður var.
5. kaflinn er um viðhaldsskyldu og söluskilyrði, og er það líka í samræmi við eldri l.
6. kaflinn er um ýmis ákvæði, sem ekki þurfa frekari skýringar við.
Þetta er þá í fæstum orðum heildaryfirlit yfir frv. Aðaltilgangur þess er að stofna byggðahverfi. Eins og ég hef tekið fram, þá held ég, að hin eina raunverulega stefna, sem við getum tekið upp í landbúnaðarmálum, sé einmitt sú að stofna byggðahverfi á nokkrum þeim stöðum í landinu, sem bezt eru fallnir til framtíðarbúskapar, og ég veit í rauninni ekki betur en allir þeir, sem um þessi mál hafa hugsað, séu orðnir sammála um nauðsyn þess, að stofnuð séu byggðahverfi.
Ég hef lýst því, í hvaða átt þróunin hefur gengið, og nú er í raun og veru svo komið, að það er allt að lenda í óefni í þessum málum. Sveitirnar tæmast meir og meir. Þó að fram komi till. um aukna ræktun og meiri notkun véla, þá er strjálbýlið svo mikið í sveitunum, og strjálbýli, aukin ræktun og notkun véla getur ekki farið saman, því að það er í mótsögn sín á milli.
Einu viturlegu breytingarnar, sem hægt er að gera í landbúnaðinum, hljóta að vera bein framlög ríkisins í stórum stíl til ákveðinna staða á landinu, þar sem menn geta gert ráð fyrir, að byggð haldist og betri möguleikar skapist til að bæta og skipuleggja framleiðsluna og skapa meiri lífsþægindi fyrir fólkið, sem í sveitunum býr.