30.11.1944
Sameinað þing: 68. fundur, 63. löggjafarþing.
Sjá dálk 819 í D-deild Alþingistíðinda. (6055)
184. mál, hlutleysi ríkisútvarpsins
Magnús Jónsson:
Herra forseti. — Ég get alveg tekið undir með hæstv. forsrh. um það, að það virðist varla ástæða til þess að eyða mjög miklum tíma þingsins til þess að ræða um þetta — maður getur sagt nauðaómerkilega mál, eins og maður gat séð af málinu strax og heyrt svo af ræðu hv. flm. till. En samt sem áður er nú hér um dálítið merkilegt mál að ræða að því leyti, að hér á í hlut stofnun, sem er ákaflega vandgert við í þessu efni. Og það væri gott, ef hægt væri að finna ljósa reglu um það, hvernig útvarpið á að fara að, þegar um slík mál er að ræða sem hér.
Það var dálítið sláandi í upphafi ræðu hv. flm., þegar hann lagði áherzlu á, að útvarpinu væri haldið utan við, — svo hikaði hann og hugsaði sig um —, já, stjórnmálaerjur og slíkt, bætti hann svo við. En það er vandi að ákveða, hvað á að halda útvarpinu utan við mikið. Það má líka vara sig á því að ætla sér að halda stofnun eins og útvarpinu utan við allt of mikið. Útvarpið er mikilvirkasta og áhrifamesta tækið, sem við höfum til þess að koma út til fólksins, jafnt til þess, sem fjarst býr, eins og þess, sem býr nær, alls konar fréttum og fróðleik. Og ég held, að hv. þm. ættu að hugsa sig tvisvar um áður en þeir sníða of þröngan stakk því, sem útvarpið má flytja. Því að það er ekki lítið atriði að halda útvarpinu utan við eitthvað. Og reglur, sem settar hafa verið um fréttaflutning og slíkt í útvarpinu, hafa verið settar til þess að þurfa ekki að múlbinda útvarpið alveg í þeim efnum, sem snerta pólitík og þ. h. Það hafa komið fram till. á Alþ., sem, ef þeim hefði verið fylgt, hefðu orðið til þess, að engar upplýsingar eða fréttir hefði þá mátt segja úr nútíðinni, — kannske frá 15. eða 16. öld, en ekki, sem snertu nokkuð nútíðina, því að þær mundu þá gefa upplýsingar um einhver tiltekin efni.
Þetta mál er sérstaklega viðkvæmt.
Ég hlustaði á ræðu hv. flm. Og mér skildist hann álíta, að útvarpið fylgdi í stefnu sinni í þessu tilliti bæði of miklu og of litlu hlutleysi. Og þetta er beinlínis að sjá af grg. till. Útvarpið er bæði sakað um of mikið og of lítið hlutleysi. Útvarpið er of hlutlaust, skildist mér, að hans áliti, í sambandi við álit fimmmenninganna. (EystJ: Þá var það of hlutdrægt.) Útvarpið var þá náttúrlega hlutdrægt í því að verja hlutleysið of vel, af því að það vildi ekki birta yfirlýsingu, sem það taldi koma í bága við reglur sínar um hlutleysi. (EystJ: Hv. þm. vildi ekki birta yfirlýsinguna, af því að honum fannst hún fara í bága við ríkisstj.). — Svo kemur það hins vegar fram hjá hv. 2. þm. S.-M., að hann telur, að útvarpið hafi ekki verið nógu hlutlaust, með því að það hafi birt of mikið af fregnum. Það má segja, að það er vandsiglt til þess að þóknast þessum hv. þm. Í grg. þáltill. segir m. a. svo, að í útvarpsfréttunum hafi verið birtar ályktanir funda í stéttarfélögum eða stjórnum stéttarfélaga um afstöðu til ríkisstj., og þar sé „sums staðar hrósað happi yfir því, að fyrrverandi ríkisstjórn sé farin frá völdum.“ Ég hef ekki orðið þess var, að í þeim ályktunum hafi nokkurs staðar verið hrósað happi yfir því, en hins vegar er þar látin í ljós ánægja yfir því, að tekizt hefur að mynda þingræðisstj. Ef það er þetta, sem hv. þm. á við, þá skil ég það. En það er ómögulegt að orða það þannig, að hrósað sé happi yfir því, að fyrrv. stj. fór frá völdum. — Í þriðja lagi er í grg. þáltill. gefið í skyn, að í sambandi við þetta hafi verið um að ræða glundroða. Mér skilst, að hv. flm. sé það ekki ljóst, hvað heyrir undir útvarpsráð og hvað ekki. Fréttaflutningur er útvarpsráði gersamlega óviðkomandi, vegna þess að fréttastofan er óháð skrifstofu útvarpsráðs og heyrir undir útvarpsstjórann. Og þetta gildir um yfirlýsingu þeirra fimmmenninganna. (EystJ: Hvers vegna skipti útvarpsráð sér þá af þessu?) Af því að útvarpsstjóri bað ráðið að gera till. eða ályktun um þetta atriði. Annars starfar fréttastofan alveg óháð útvarpsráði og heyrir ekki undir skrifstofu þess, heldur undir útvarpsstjóra. Það er þess vegna allt tómt fimbulfamb, þegar hv. 2. þm. S.-M. er að tala um stefnubreyt. í þessu efni.
Þá er það þessi ályktun útvarpsráðs. Ég er í því ráði. Um það atriði vil ég aðeins segja það, að í sambandi við þessa ályktun var ekki um neitt húsbóndavald að ræða eða nein slík áhrif. Því að ég get sagt það skýrt og skorinort, að um það, hvernig úrskurða skyldi um flutning yfirlýsingar fimmmenninganna, hvort hún skyldi birt eða ekki, hafði enginn maður áhrif á útvarpsráð; hvorki ráðh., þm. né nokkur annar maður minntist á það yfirleitt við útvarpsráð, hvernig úrskurða skyldi um það. Útvarpsstjóri óskaði eftir, að ráðið úrskurðaði um þetta atriði. Hann sagðist álíta, að það væri ekki heppilegt að birta þessa yfirlýsingu, vegna þess að hann skoðaði hana sem stjórnmálaáróður, og hann óskaði, að útvarpsráð tæki um þetta ákvörðun. Og ráðið sá ekki ástæðu til að skorast undan því. Málið var rætt á fundi í ráðinu og þar samþ. ályktun um, að þessi yfirlýsing skyldi ekki vera birt í þessu formi, vegna þess sérstaklega, að það mundi geta skapað dálítið óþægilegt fordæmi. — Ég býst við, að flestir útvarpshlustendur mundu þreytast á því, ef birta ætti það að jafnaði í útvarpi, þegar atkvgr. fara fram í flokkum og flokkar kæmu fram í útvarpið með ályktun sína, og svo ættu minnihlutamenn í flokkunum, fleiri eða færri, að mega koma með sínar aths. líka í útvarpinu. — Þess vegna voru þær reglur líka settar, sem ég skal, með leyfi hæstv. forseta, lesa: „Útvarpið lítur svo á, að það samrýmist ekki stjórnmálahlutleysi útvarpsins að birta yfirlýsingar einstakra þingmanna um afstöðu þeirra innan flokks um viðkvæm stjórnmálaatriði.“ Þessi yfirlýsing fimmmenninganna var yfirlýsing, sem samþ. var af minni hl. í flokki, og hana fékk útvarpsstjóri í hendur, og eftir þessari upplesnu grein í reglum útvarpsins fór hann, þegar hann lét ekki birta þessa yfirlýsingu. Og það var hann, sem lét ekki birta hana. Hins vegar sagði hann frá því, að hann hefði gefið þessum hv. þm. kost á, eða réttara sagt hagrætt málinu svo, að þeir gætu fengið birt nákvæmlega þetta sama í útvarpinu, þó þannig, að það samræmdist þeim reglum, sem teknar hafa verið upp um birtingu frétta í útvarpinu, og að hann hefði boðið fram að láta birta einfalda leiðréttingu á fréttinni, en ekki sem yfirlýsingu. Sömuleiðis benti útvarpsráð á, að það væri hægurinn hjá fyrir þessa 5 hv. þm. að birta á fundi í Alþ., utan dagskrár, þessa yfirlýsingu, og svo yrði sagt frá því í útvarpinu. Þetta skiptir kannske ekki máli í þessum umr. En með því móti að láta ekki birta í útvarpi yfirlýsingar frá minni hlutum í flokkum, má koma í veg fyrir, að minni hlutar innan flokkanna svo að segja bombarderi landsfólkið með því að birta í útvarpinu sínar sérstöður innan flokkanna. Þetta held ég, að öllum geti komið saman um.
Ég veit ekki, hvort hv. 2. þm. S.-M. álítur, að ég hafi haft tilhneigingu til þess að níðast á þessum 5 af mínum góðu flokksmönnum. En þegar litið er á það, að þessi yfirlýsing þeirra kom í útvarpinu strax og hún gat komið samkvæmt reglum útvarpsins, þá held ég, að þessi sök verði ekki þung.
Þetta var um þá aðdróttun hv. 2. þm. S.-M., að hlutleysi útvarpsins hefði verið of mikið þarna.
Hv. 2. þm. S.-M. hneykslaðist á því, að birt hefði verið ræða hæstv. forsrh. af plötu, er hann flutti, þegar tilkynnt var myndun ríkisstj. — Ég held, sannast að segja, að ófært væri að gera reglur útvarpsins svo tryggar, að ekki væri hægt að framkvæma slíkt sem þetta. Einhvers staðar verða mörkin þó að vera, og verður að treysta einhverjum manni að segja að því leyti hlutlaust frá og rétt. Og hér var hæstv. forsrh. ekkert annað að gera en það að lesa þá yfirlýsingu stj., sem fjallaði um það, sem varð tilefni þess, að ríkisstj. komst á laggirnar. Og ég held, að hvergi í veröldinni tíðkist sá háttur, að ekki megi birta slíkt, t. d. að Churchill gæti ekki útvarpað pólitískum ræðum eða forsætisráðherra í hvaða landi sem er geti ekki birt hápólitískar stefnuyfirlýsingar eða talað máli ríkisstj. öðruvísi en að allir aðrir flokkar komist að til þess að gera sínar athugasemdir. Árum saman hefur það tíðkazt hér hjá okkur, að forsrh. hefur flutt nýársboðskap til þjóðarinnar í gegnum útvarpið. Við yrðum náttúrlega að loka fyrir það, ef ætti að fara eftir því út í æsar, sem hv. 2. þm. S.-M. vill. Þær ræður eru ekki lesnar yfir af útvarpinu áður en þær eru fluttar. Og ég býst ekki við, að hv. 2. þm. S.-M. vildi afhenda útvarpsráði til yfirlestrar slíka ræðu, ef hann ætti þar hlut að máli sem ráðh., til þess að vita, hvort ekki mætti finna áróður í henni. Það er vitanlegt, að það er alltaf einhver áróður í slíkum ræðum; þótt ekki sé annað en það, að hæstv. forsrh., hver sem hann er, tali skynsamlega og ágætlega um hagi lands og þjóðar, sem hann hlýtur að gera, ef hann talar ekki meiningarlaus orð, þá er alltaf einhver viss áróður í því, — hann kemur þar þá a. m. k. vel fram fyrir sinn flokk. En mér skilst, að fyrir þetta yrði að loka, ef ekki má í útvarpi flytja ræðu eins og þá, sem hæstv. forsrh. hélt, þegar ríkisstj. var mynduð. Og ég fyrir mitt leyti vildi loka útvarpinu gersamlega, ef ekki mætti flytja slíkar ræður.
Mér finnst hv. flm. skáka dálítið í því hróksvaldi nú, að farið er að gleymast og fyrnast yfir þær sérstöku ástæður, sem voru fyrir hendi, þegar hæstv. forsrh. flutti í útvarpið þessa ræðu sína, að þá komu engin blöð út um þær mundir vegna prentaraverkfalls. En það var atriði, sem taka bar tillit til í þessu sambandi, og fréttamenn útvarpsins voru þeim mun hungraðri eftir fregnum þessum, þar sem ekki var hægt að koma þessum fréttum út um landið á annan hátt þá heldur en í gegnum útvarpið.
Að öðru leyti hef ég ekki mikla ástæðu til að minnast sérstaklega á þessa yfirlýsingu og tilefni þess, að hún var svo borin fram, vegna þess að hæstv. forsrh. hefur nú þegar gert því skil. Ég vil þó taka fram, að það er þó náttúrlega alveg villandi málflutningur, sem kemur fram í grg. þáltill. og eins í ræðu hv. flm., þar sem hann vitnar í þessa gr. í reglum útvarpsins um flutning innlendra frétta: „Fréttir þær, sem Ríkisútvarpið flytur af eigin hvötum og á eigin ábyrgð, mega ekki vera mengaðar neins konar ádeilum,“ o. s. frv. Hér er náttúrlega fyrst og fremst um að ræða þær fréttir, sem samdar eru beinlínis í fréttastofu útvarpsins. Það er vitanlega um þær að ræða. Og hvað þetta er algerlega villandi hjá hv. flm., kemur fram í því, að þrátt fyrir þetta ákvæði í reglum útvarpsins birtir útvarpið iðulega í fréttum sínum hápólitískar og algerlega flokkspólitískar fundarsamþykktir. Það eru ekki fréttir, sem útvarpið birtir, eins og það er orðað, „af eigin hvötum og á eigin ábyrgð.“ Útvarpið birtir þær fréttir á ábyrgð þeirra, sem fyrir fundunum hafa staðið. Og þess vegna er heimtað, að fundarstjóri og fundarritari undirriti þessar fregnir, ef fregnir berast um þessa fundi gegnum útvarpið, og kemur það ekkert í bága við reglur útvarpsins. Nú var í þessu tilfelli eingöngu að ræða um fundarsamþ., svo að þetta kemur ekkert við því, sem hv. flm. vill styðja sinn málflutning um þetta við. (EystJ: Vill hv. þm. lesa 8. gr.?) Þetta er ekki samið á skrifstofu Ríkisútvarpsins, heldur eru það eingöngu fundarsamþykktir, sem hér eru teknar. — Ég veit náttúrlega ekki, hvort hv. flm. vill e. t. v. koma því svo fyrir í þessu tilfelli, að af því að þetta berst frá skrifstofu forsrh., þá sé hann einhver lélegri heimildarmaður til þess að birta slíkar fregnir heldur en fundarstjórar og fundarritarar á þessum fundum, sem hér er um að ræða. — En hitt verð ég að játa, að ef fréttastofan hefði sagt í almennum fréttum frá því, að félög úti um landið væru almennt að senda forsrh. heillaóskaskeyti fyrir þann dugnað hans að geta myndað stjórn, en hefði ekki birt ályktanirnar sjálfar, þá hefði það ekki verið hlutleysi og ekki komið til mála, að útvarpið gerði slíkt, því að það hefði ekki samrímzt reglum um fréttaflutning útvarpsins.
Um þessa venju annars, almennt talað, að stjórnir birti þannig yfirlýsingar, þá er það alkunnugt öllum, sem á útvarp hafa hlustað, að það er algengt, að yfirlýsingar koma frá einu og öðru ráðuneyti um eitt og annað, sem gerzt hefur. Ég held, — án þess að ég þekki það út í æsar —, að þessar tilkynningar frá ráðuneytunum hafi alltaf verið birtar. Ég held, að það hafi verið litið svo á, að þær stæðu ekki á ábyrgð útvarpsins, heldur ráðuneytisins, sem í hvert skipti semur þessar yfirlýsingar og sendir útvarpinu. Þetta held ég, en þori ekki að fullyrða, af því að þetta er mál útvarpsstjóra, en ekki útvarpsráðs. En það má alltaf deila um það, hvort áróður felst í slíku. Þessar yfirlýsingar eru yfirleitt um einhver afrek, sem viðkomandi ráðuneyti hefur unnið eða þykist hafa unnið, og þær eru birtar í fréttaskyni og líka til þess að sýna, hve vel sé unnið í þessum stofnunum.
Ég vissi nú ekkert meira um þessar yfirlýsingar og ályktanir um traust á ríkisstj. heldur en hver annar, fyrr en ég hlustaði á þær í útvarpinu. Og ég vil nú segja það, að mér var alveg nóg boðið yfir þessum yfirlýsingum, ég segi það eins og það er. Og mér fannst þetta vera hálfleiðinlegar fréttir á að hlýða. Mér skildist, að allur þorri félaga og félagasamtaka úti um land vildi óska ríkisstj. til hamingju. Út af fyrir sig voru óskirnar góðar. En mér þótti þetta of oft endurtekið. En mér sýndist augljóst, hvernig þetta væri til komið. Þegar slík yfirlýsing kom fyrst frá ákaflega stórum samtökum um þetta, þá er ekki nema eðlilegt, að það sé birt. Þegar svo sams konar skeyti koma frá annarri stofnun, þá er þetta birt líka. Þegar þetta kemur svo frá þriðju félagssamtökunum, — er það þá ekki móðgandi að birta það ekki líka? Það er gert. En svo sér útvarpsstjóri, að þó að þetta skerði ekki hlutleysi útvarpsins, þá er hæpið að halda langt á þessari braut um fréttaflutning, hæpið, að þetta hafi fréttagildi. Og það er hann, sem sker úr um það, hvað hefur fréttagildi. Og svo er það, eins og hæstv, ráðh. sagði, að blöðin fara að koma út aftur og gátu þá flutt þessar fréttir, þó að útvarpið tæki það að sér fyrst, því að þetta voru almennar fréttir. — Þegar menn bíða eftir því úti um landið, hvernig stjórninni sé tekið, þá eru það út af fyrir sig talsverðar fréttir, þegar slíkar ályktanir koma fram eins og þær, sem hér er um að ræða.
Hv. flm. taldi megingallann á þessu vera þann, að stjórnarandstæðingar stæðu varnarlausir uppi fyrir þessu. Þetta er vitanlega alveg rangt. Hann sagði, að stjórnarandstæðingar hefðu haldið fundi hér og þar og þeir hefðu ekkert birt í útvarpi af þeim fundum. En það er bara þeirra aðferð að kenna, það er þeirra sök, ef maður vill kalla svo. Það hefur verið siður, þegar fundir hafa verið haldnir og ályktanir á þeim gerðar, að þær hafa verið sendar útvarpinu, undirskrifaðar af fundarstjóra og fundarritara, og þá eru þær birtar í útvarpinu. Og ég býst við, að slíkar yfirlýsingar hefðu verið birtar sem ályktanir af fundum stjórnarandstæðinga, þannig að stjórnarandstæðingar hefðu getað svalað löngun sinni í því að vega eitthvað á móti þeim ánægjuyfirlýsingum út af stjórnarmynduninni, sem þeir halda, að hafi megnað svo afar mikils.
Ég held svo, að það þurfi ekki meira um þetta að ræða. Ég álít, að í sjálfu sér væri vel hægt að fella þessa þáltill. og eiginlega ekkert gert á móti neinum með því, því að ég býst við, að hv. flm. hafi flutt hana aðallega til þess að ræða hana hér. Því að ég býst ekki við, að hún, þótt samþ. væri, yrði nein leiðbeining fyrir útvarpið í framtíðinni. — Það væri kannske rétt að búa henni hæga gröf, ef menn vilja ekki fella hana. Ég er því ekkert á móti því að vísa henni til n., og mætti þá sjá til, hvað yrði um afgreiðslu á henni úr því.