07.11.1945
Neðri deild: 26. fundur, 64. löggjafarþing.
Sjá dálk 1039 í B-deild Alþingistíðinda. (1753)
60. mál, raforkulög
Frsm. (Sigurður Thoroddsen) :
Herra forseti. Frv. þetta er flutt af meiri hl. iðnn. að beiðni samgmrh. Þó áskilja þessir menn sér rétt til þess að hafa óbundnar hendur um að flytja og fylgja brtt., sem fram kunna að koma. Fimmti nm., 1. þm. Skagf. (SÞ), sá sér ekki fært að taka þátt í flutningi málsins.
Lagasetning um mál það, sem hér um ræðir, á sér ekki langa sögu, sem ekki er von á. Það var fyrst árið 1915, að sett voru hér á landi l. um rafveitur. Í þeim I. var sveitarfélögunum gefinn einkaréttur til þess að veita rafmagni um sveitirnar. Enn fremur voru landeigendur skyldaðir til þess að leyfa hvers konar raforkuver í landi sínu, ef nauðsyn bæri til. Næsta skrefið, sem stigið var í þessu máli, er vatnal. frá 1923, sem voru mikill lagabálkur, og felldu þau helztu ákvæði raforkul. og þá fyrst og fremst l. frá 1915 úr gildi, því að þau slógu því föstu, að landeigendur eigi vatnsréttinn, en ríkið fær nú rétt til að taka sérstök fallvötn landnámi, til þess að vinna úr orku til heimilisþarfa, ef nauðsyn þykir til þess að fá hallkvæma skipun á orkuveitum um eitthvert svæði. Enn fremur var ráðh. með þeim l. veittur réttur til þess að framselja þennan rétt áfram til héraðsstjórnanna. Enn fremur voru ákvæði í vatnal., þar sem eigendum þeirra landa, sem nota orku, er heimilað að mynda með sér félag og beita sér fyrir orkuframkvæmdum að fengnu leyfi ráðh. Þetta ákvæði hefur sýnt sig að vera óheppilegt, þar sem það hefur aldrei komið til nota. Næsta skrefið í þessari lagasetningu eru l. frá 1925 um vatnsorku. Með þeim er takmarkaður vatnsréttur landeigenda til virkjunar, þannig að þeim er ekki heimilað að virkja fallvatn án þess að fá sérleyfi ríkisstj., ef um meira afl er að ræða en til eigin rekstrar. Þó er félagsstjórnum heimilt að virkja meira, ef um er að ræða virkjun til þess að fullnægja raforkuþörf almennings. Árið 1926 voru sett l. um raforkuvirki og enn 1932: Enn fremur er það aukin heimild ríkisstj. til alls konar öryggisráðstafana til þess að draga úr slysahættu af völdum rafmagns. Breytingar á þessum 1. eru gerðar 1939, og lúta þær allar að auknum öryggisráðstöfunum. Með þeim l. er Rafmagnseftirlit ríkisins stofnað og þar með skipaður eftirlitsmaður með þessum málum.
Þá komum við næst að l. um rafveitur ríkisins frá 1942, og eru þau í öllum meginatriðum tekin upp í það frv., sem hér er til umr., en þar var ríkisstj. veitt heimild til þess að setja á stofn rafveitur ríkisins, en í frv. því, sem hér liggur fyrir, er munurinn aðeins sá, að ákveðið er með l., að ríki setji á stofn rafveitur og starfræki þær. Með 1. frá 1942 var og stofnaður raforkusjóður til þess að stuðla að því að koma upp orkuverum handa sveitunum og hinum smærri kaupstöðum. Raforkusjóður er nú samkv. l. um hann frá 1942 11 millj. kr., og var með þeim l. svo fyrir mælt, að árlegt framlag ríkissjóðs til hans væri 500 þús. kr., en með þessu frv. er lagt til, að árlegt framlag til sjóðsins sé hækkað upp í 2 millj. kr. Jafnframt er tekið fram, að ekki megi verja fé úr sjóðnum, fyrr en Alþ. hafi sett ákvæði um fjárveitingar úr honum. Þá hafa og verið sett ýmis l. um virkjanir, t. d. Sogsvirkjunina, Ljósafossvirkjunina og Andakílsvirkjunina og frá síðasta þ. um ýmsar raforkuframkvæmdir. Árið 1942 var skipuð mþn. í raforkumálum, sem átti að gera till. til fjáröflunar til slíkra framkvæmda. Komst hún brátt að því, að nauðsynlegt væri að taka raforkumálin í heild til athugunar. N. þessi klofnaði, og skilaði meiri hl, n. frv. til raforkul., sem flutt var hér á síðasta þingi. Ég gat ekki fellt mig við það frv. og skilaði séráliti, þar eð ég vissi um, að Rafmagnseftirlit ríkisins hafði í fórum sínum frv. um þetta mál, sem langt var komið og ég gat í öllum aðalatriðunum fallizt á. Frv. þetta er nú hér til umr. næstum að öllu leyti óbreytt og er hér flutt að beiðni samgmrh. Það er tilætlunin, að í þessu frv. verði saman tekin öll löggjafarákvæði, sem sérstaklega varða raforkumál. Þó hefur — eins og segir í grg. — verið reynt að komast hjá því eins og hægt er að hrófla við vatnal. Grg., sem fylgir frv., er svo ýtarleg, að ég þarf engu þar við að bæta og get því farið stutt yfir sögu. Skal ég þá í stuttu máli gera grein fyrir aðalinnihaldi frv. og fylgi grg. í öllu.
Fyrst er þá að geta þess, að ríkið setur á stofn fyrirtæki, sem nefnast rafveitur ríkisins, og eiga þær að annast vinnslu á rafmagni handa öllu landinu og flutning orkunnar milli héraða og landshluta. Ríkið áskilur sér jafnframt einkarétt til þess, að þetta fyrirtæki, rafveitur ríkisins, skili orkunni til annarra fyrirtækja, sem hér í frv. eru kölluð héraðarafveitur, og eiga þær að sjá um að dreifa orkunni innan héraðs til notendanna. Ákvæði eru í frv. um, að ríkisstj. eigi að ákveða orkuveitusvæði hverrar héraðsveitu og takmörk þess svæðis, sem henni er ætlað að veita raforku um. Þá er og tekið fram í frv., að kaupstaðir og kauptún, sem eru að íbúatölu ¾ hlutar orkuveitusvæðis eða meira, hafi rétt á að hafa héraðsveituna í sínum höndum og að ráðh. geti þá veitt þeim einkarétt til sölu á raforku innan takmarka orkuveitusvæðisins. Þá er enn ákveðið að setja á stofn fyrirtæki, sem nefnist héraðsrafveitur ríkisins. Þær eiga að hafa það verkefni með höndum að koma upp og reka héraðsrafveitur alls staðar þar, sem svo háttar til, að annar aðili er ekki fyrir hendi til að taka þetta að sér, eða þar sem það er sérstökum erfiðleikum bundið að veita orkunni til neytenda, t. d. þar, sem um strjálbýli er að ræða. Það segir sig sjálft, að slíkar veitur eiga fjárhagslega erfitt uppdráttar, og þess vegna gerir frv. ráð fyrir því, að þeim verði veitt nægilega mikið styrktarfé til þess að þær verði hægt að reka sem fjárhagslega sjálfstæð fyrirtæki. Tekið er fram í frv., að ríkissjóður leggi fram af þessu styrktarfé allt að 2/3 hlutum, en að 1/3 skuli koma úr héraði. — Þá eru í frv. tekin upp öll núgildandi ákvæði um eftirlit af hálfu ríkisins með raforkuvirkjun til öryggis gegn tjóni og hættu af þeim að heita má óbreytt og án viðauka. Þá er í frv. gert ráð fyrir því, að ríkið láti fara fram fullkomna rannsókn á skilyrðum til vinnslu og notkunar raforku. — Gert er ráð fyrir nýrri skipan á raforkumálunum og er hún í aðalatriðunum sú, að skipaður verði raforkumálastjóri, sem hefur öll þessi mál með höndum undir yfirstjórn þess ráðh., sem með þessi mál fer, enn fremur verður honum til aðstoðar og ráðuneytis raforkuráð, skipað 5 mönnum, og eftir því sem stendur í grg., eru 4 þeirra kosnir eftir tilnefningu fjögurra félagssamtaka, en sá 5., formaður ráðsins, er kosinn af Alþ. Þessu raforkuráði er ætlað að fylgjast með stjórn raforkumálanna og framkvæmd og gera till. til ríkisstj. þeim viðvíkjandi. Enn fremur gerir frv. ráð fyrir sérstökum framkvæmdastjóra, sem skipaður verði til að stjórna rekstri og byggingarframkvæmdum rafveitna ríkisins, og að annar framkvæmdastjóri verði skipaður til að stjórna framkvæmdum rafmagnseftirlits ríkisins, báðir verði þeir undir yfirstjórn raforkumálastjóra.
Þá eru ákvæði í frv. um raforkusjóð, sem er eign ríkisins, og skal honum varið til að koma upp mannvirkjum rafveitna ríkisins og héraðsveitna ríkisins, þó þannig, að fé sé veitt úr sjóðnum í þessum tilgangi aðeins sem lán, en ekki sem styrkur, og endurgreiðist féð með vöxtum. Enn fremur má kosta úr sjóðnum rannsóknir og undirbúning virkjunarframkvæmda, og skal endurgreiða þennan undirbúningskostnað í sjóðinn, ef í framkvæmdir er ráðizt.
Þetta er aðalinnihald þessa frv., sem hér liggur fyrir, og tel ég ekki þörf á að fara út í einstakar gr. þess. Hér er um geysimikið mál að ræða, og gefst sjálfsagt tilefni til að ræða það nánar við 2. umr. þessa máls, þegar málið hefur fengið undirbúning í n. Skal ég þó benda á helztu nýjungar, sem þetta frv. hefur að geyma. Ég gat um það áðan, að með 1. frá 1942 var ríkinu heimilað að setja á stofn rafveitur, en frv. eins og það er nú kveður á um, að rafveitur ríkisins skuli settar á stofn. þetta er grundvallaratriði og að ríkið taki að sér alla raforkuvinnslu og flutning orkunnar um héruðin. Það er líka grundvallaratriði, að ríkið — það fer þó ekki lengra, eftir því sem frv. gerir ráð fyrir, — heimilar kaupstöðum, kauptúnum og öllum, sem nú eiga orkuver, að halda þeim. Enn fremur gerir það ráð fyrir, að sveitarfélögin taki orkuna og annist dreifingu hennar til neytenda. Enn fremur er það nýjung í frv., að héraðsveitur eru skilgreindar og svo ákvæðin um orkuveitusvæði. Önnur nýjung í frv. er um héraðarafveitur ríkisins, sem áður er á minnzt, sem hafa það verkefni að koma upp og reka rafveitur, þar sem annar aðili var ekki fyrir hendi til þess að taka þetta að sér, t. d. þar sem það er erfiðleikum bundið að dreifa orkunni. Það verður verkefni þessara veitna að dreifa raforkunni um sveitir landsins. Það er auðvitað segin saga, að það verður fjárhagslega erfitt að dreifa raforkunni um þær, svo að slíkt geti svarað kostnaði, og er tekið svo djúpt í árinni hér í grg., að það muni ekki geta komið til, að veiturnar í heild geti borið sig, jafnvel þótt orkuver eða spennistöð liggi miðsveitis. Það er eftirtektarverður samanburður í grg. um héraðarafveitur, sem hér eiga að koma, og á rafveitum í sveitum í Bandaríkjum Norður-Ameríku. — Þá er í frv. valin sú leið um notkun raforkusjóðs að verja fé hans fyrst og fremst til að koma upp rafveitum ríkisins, þó þannig, að sjóðurinn haldist áfram sem sérstakur sjóður og starfi eingöngu sem lánsstofnun fyrir rafveiturnar, og er það nýjung. Enn fremur er framlag til sjóðsins aukið, þannig að í hann renni 2 millj. kr. á ári úr ríkissjóði. Önnur notkun sjóðsins verður að kosta nauðsynlegar rannsóknir, og þarf ekki að skýra frá því, að nauðsynlegt er, þegar undirbúningsrannsókn fer fram, að fé sé fyrir hendi, því að það hefur of oft viljað brenna við, að það hefur ekki verið til staðar.
Ég hef nú í stuttu máli minnzt á þær nýjungar, sem þetta frv. hefur að flytja, en ætla nú með nokkrum orðum að gera grein fyrir þeim meginmismun, sem er á þessu frv. og því frv., sem flutt var hér á síðasta þ. fyrir hönd meiri hl. raforkumálan. Þegar frá er skilið það grundvallaratriði, sem sameiginlegt er báðum frv., sem sé að ríkið setji á stofn rafveitur ríkisins og hafi einkarétt á raforkuvinnslu, þá verður munurinn þessi: Í fyrsta lagi gerði frv. frá síðasta þ. ráð fyrir, að rafveitur ríkisins hefðu á hendi alla dreifingu orkunnar og selji orkuna beint til neytenda, en hér er gert ráð fyrir, að hér að rafveitur annist söluna til neytenda en að rafveitur ríkisins selji þeim raforkuna í heildsölu. — Í öðru lagi gerði frv. frá síðasta þingi ráð fyrir, að raforkan yrði seld á sama verði um allt landið án tillits til staðhátta, en hér er gert ráð fyrir, að verð raforkunnar geti verið mismunandi, og er byggt á því, sem hagkvæmast verður til þess, að hver veita geti borið sig og út af fyrir sig verið sjálfstæð. — Frv. frá í fyrra gerði engan mismun á dreifingu orkunnar í þéttbýli eða dreifbýli, en hér í þessu frv. eru þessi 2 ólíku verkefni aðskilin. — Í fjórða lagi voru í frv. raforkumálan. ákveðnar sérstakar rafveitur um landið og gert ráð fyrir sérstökum virkjunarstöðum, en hér er gert ráð fyrir, að ríkið láti fara fram rannsókn á virkjunarmöguleikum, þannig að hægt sé að fá skorið úr um, hvaða staðir séu heppilegastir til virkjunar. Í 5. lagi var gert ráð fyrir því í frv. raforkumálan., að raforkusjóður ætti að greiða nokkurn hluta stofnkostnaðar þeirra veitna, sem ekki gætu borið sig, en hér er gert ráð fyrir, að sjóðurinn verði notaður til að styrkja veitur sem lánsstofnun, og auk þess ætlazt til, að þær endurgreiði honum undirbúningskostnað, ef í framkvæmdir er ráðizt. — Þetta er í meginatriðunum sá munur, sem er á frv. því, sem hér liggur fyrir, og frv. því, sem flutt var hér á síðasta þingi af raforkumálan.
Ég sé svo ekki ástæðu til þess að fara nánar út í þetta mál, en tel brýna þörf fyrir að samþ. eitthvað um það, svo að föst skipun komist þar á.
Ég vil svo að lokum þakka hæstv. samgmrh. fyrir velvild hans í þessu máli og vona, að hæstv. Alþ. afgreiði málið. Ég legg svo til, að því verði vísað til 2. umr.