13.11.1946
Sameinað þing: 11. fundur, 66. löggjafarþing.
Sjá dálk 72 í D-deild Alþingistíðinda. (4708)
53. mál, meðferð opinberra mála
Hermann Jónasson:
Herra forseti. Ég hygg, að ég hafi skipað n. þá, sem fjalla átti um þetta mál og skoraði á ríkisstj. að leggja það fyrir Alþ. Þetta mál er eitt af stærstu málum og mun verða athugað á næstu þingum, því að réttarfarslega er stærsta atriðið í löggjöfinni meðferð opinberra mála. Undirbúningur var gerður af n., og hafði frv. verið sent til dómara, en ekki komizt lengra, sérstaklega vegna styrjaldarástæðna. Ég efast um, að þingheimur geri sér ljóst, að við búum við aðra löggjöf en önnur þjóðfélög. Við búum enn við „inquisition“-fyrirkomulagið, sem verið hefur baráttumál á síðustu öld að afnema. Það mun koma frjálslyndum mönnum erlendis undarlega fyrir sjónir, að við búum enn við þetta fyrirkomulag um rannsókn, sem afnumið er alls staðar annars nema í tveim löndum. Annars er búið að opna rannsóknardóminn fyrir almenningi. Ég vildi vekja athygli á þessu, og breyt. á þessu er gerbylting að því er snertir réttarfar lands.
Við þurfum ekki að leita langt til að sjá, að eitt aðalefni allra blaða er kriminalrétturinn í London, og þykir þetta svo góður blaðamatur, að jafnvel beztu teiknarar eru sendir í réttarsalinn, og blöðin telja að hér sé um svo fréttnæmt efni að ræða, að þau horfa ekki í neinn kostnað, enda vitað, að þessar fréttir eru mest lesnar af erlendum blaðalesendum.
Þegar ég skipaði þessa n., taldi ég mig hafa gert mér ljóst, að það fyrirkomulag, sem við höfum á þessum málum, er að mörgu leyti gott, en hins vegar vandfarið með það og auðvelt að misbeita því. Vegna þess, hve auðvelt er að misbeita því, hefur komið fram krafa um, að það sé afnumið. Fyrirkomulagið á réttinum nú er þannig, að sá, sem undir rannsókn er, fær ekkert að vita, hvernig rannsókn miði áfram, og málafærslumaðurinn, sem skipað er að verja málið, fær ekki að sjá neitt plagg, fyrr en rannsókn er lokið, og síðan er svarskylda lögð á þann, sem er undir ákæru, þannig lögð skylda á sökudólg að upplýsa eigin sök. Um leið og svarskylda er lögð á ákærða, er hægt að dylja almenning þess, sem fram kemur í málinu, eftir dóm og að eilífu. Þegar þessar reglur gilda, er svo mjög vandfarið með þetta, að annaðhvort er að birta öll nöfn eða ekkert. Birting nafna í sambandi við refsingu er miklu þyngri hegning en nokkur fjársekt, sérstaklega á þetta við, ef um auðuga menn er að ræða, sem ekki munar um að greiða nokkurt fé og vilja það heldur en að fá blett á nafn sitt. Ef sum nöfn eru birt, en önnur ekki, þá er ástandið óþolandi. Það þarf mikla varfærni hjá dómara að fara vel með mál, svo að ekki hljótist af fullkomið misrétti. Ég hygg, að þessari reglu hafi verið yfirleitt fylgt hér, og sést það af skýrslum lögreglunnar í Reykjavík. En dómarar telja sér skylt að láta jafnt ganga yfir alla. Ég álít, að það hafi sýnt sig oftar en einu sinni, að þegar þeir dómsmrh., sem með völd hafa farið, kunna ekki að fara með ákæruvaldið, þá er þetta ástand óþolandi.
Það er auðvitað óþolandi, að einn maður, eins og dómsmrh., geti ákært menn, eftir því sem honum sýnist. Þess vegna álít ég tímabært að koma með áminningu um, að þetta frv. kæmi aftur fram. Ég mun ekki rekja þau fyrirbæri, sem sýna nauðsyn þessara breytinga, en þau hafa verið fyrir framan okkur og við megum búast við þeim í framtíðinni.
Það mun hafa nokkurn aukinn kostnað í för með sér, er rétturinn verður opnaður, enda þá svarskyldunni af létt, þannig að sérfræðinga þarf til að rannsaka mál, sem stundum er hægt að upplýsa með vitnaleiðslum og yfirheyrslum. Með þessu frv. er svarskyldunni af létt, en það kostar töluvert flóknari vinnu, og fylgja þessu gallar. Vitanlega verður það, sem gerist í þessum rétti, helzt blaðamatur, og hvert nafn verður birt undantekningarlaust. Réttur og afbrot koma þá fram í kastljósið, en nú verðum við ekki vör við þetta.
Í þessari viku hafa stór mál verið á döfinni, sem mundu fylla blöðin, ef réttarfarinu hefði verið breytt. Vitanlega verður maður að gera sér það ljóst, að þetta er eyðilegging á mörgum mönnum, sem fyrir þessu óláni verða, en sumir halda fram, að hér sé um aðhald að ræða. En gallarnir á núverandi fyrirkomulagi eru þeir, að þessu aðhaldi er misjafnlega beitt, en þó er annað verra, að með þessu móti er unnt að draga úr refsingum eða hegningum gagnvart þeim mönnum, er sekir ættu að vera fundnir, og draga úr þeim dómum, sem þeir ættu að hljóta. Þannig mundu menn naumast leyfa sér að dæma, ef rétturinn væri opinn. Allir þessir ágallar á núverandi fyrirkomulagi, t.d. að birta nöfn sumra sakborninga og dæmdra og gera mikið veður út af, en þegja um aðra, allt er þetta svo ófært í höndum þeirra manna, er ekki kunna með að fara, að opnun réttarins er þó betri. Það mætti nefna mörg dæmi í þessu sambandi, en ég vil þó aðeins nefna það, sem hv. þm. V-Sk. drap á, en það er mál kaupfélagsstjórans á Hornafirði, sem tekinn var undir rannsókn, ákærður fyrir að hafa selt kol fyrir hærra verð en leyfilegt var að taka og að lokum dæmdur fyrir að selja kaffi fyrir 2–5 aurum hærra verð pr. kg en heimilt var, þótt hann sannaði, að hann hefði selt það með tapi. Þegar þetta mál var í uppsiglingu, var auglýst í útvarpinu, eins og um hernaðarástand væri að ræða, að flugvél yrði send austur til Hornafjarðar með þá, er rannsaka áttu málið, líkt og hér væri jafnvel meira en morðmál á ferðinni, og var gert meira veður út af þessu máli en öðrum opinberum málum í mörg ár. Svo koma menn á eftir, er stela tugum þúsunda með ólöglegri vöruálagningu. Skjölin í máli kaupfélagsstjórans voru birt, en skjölin í málum þessara manna fær enginn að sjá. Ég get sagt hv. þm., að þeir fengju ekki að sjá þau, þótt þeir færu þess á leit. Svona réttarfari er ekki unnt að una, og væri hægt að nefna mörg dæmi þess. Það fyrirkomulag, þar sem réttarleynd er viðhöfð, hefur ef til vill mesta kosti, ef því réttarfari er beitt á réttan hátt, jafnvel meiri kosti en aðrar tegundir réttarfars. En eins og þessu hefur verið misbeitt, tel ég, að ekki verði lengur hjá því komizt að opna réttinn og þessi þál. sé því eðlileg og orð í tíma talað.