08.12.1947
Sameinað þing: 29. fundur, 67. löggjafarþing.
Sjá dálk 488 í D-deild Alþingistíðinda. (3660)
105. mál, Faxaflóasíld
Fjmrh. (Jóhann Jósefsson):
Herra forseti. Þetta mál bar hér að með þeim einkennilegasta hætti, sem ég hef vitað þingmál bera fyrir, og gildir það þegar um það, sem opinberlega var vitað á föstudaginn var, og þó einkum, ef athuguð eru öll tildrög og málavextir. Hér stendur upp einn þm. í fundarbyrjun á föstudaginn og segist vera með till., sem hann veifar og les upp utan dagskrár og krefst þess, að till. sé tekin fyrir sama dag. Mig rekur ekki minni til óþinglegri aðferðar við að flytja mál, sem ætlazt er til, að tekið sé alvarlega. En enn þá einkennilegri er þessi málatilbúnaður hv. þm. Siglf. (ÁkJ), þegar upplýst er það, sem ég skal nú upplýsa, en það er, að þegar hann ber fram þáltill. sína, er ekki liðin nema lítil stund síðan hann í viðtali við framkvæmdastjóra Landssambands íslenzkra útvegsmanna, Jakob Hafstein,. er búinn að fá að vita, að það standi til að fara nú að taka síldina á land hér fyrir sunnan. Þetta fær hv. þm. Siglf. að vita í viðtali við Jakob Hafstein fyrripart föstudags, en skömmu eftir hádegi kemur hann askvaðandi með sama mál á þskj. sem sína till. Hann fékk enn fremur að vita, að málið hafði verið til athugunar hjá stjórn síldarverksmiðja ríkisins og hjá ríkisstj. Nú skal ég segja það, að meðan þetta mikla happ berst til landsins svo ríkulega, þá skal ég játa það, að ég sem ráðh. sjávarútvegsmála hefði ekki treyst mér upp á mitt eindæmi að ráða fram úr því að hafa til næg flutningaskip á degi hverjum. Hitt er vitað, að til er stjórn þessara mála, þar sem er stjórn síldarverksmiðja ríkisins, og leitaði hún að leiðum til úrbóta með þeim erfiðleikum þó, sem ég lýsti í ræðu minni á föstudaginn var, og einkum stöfuðu af því, að einn meðlimur verksmiðjustjórnarinnar vildi enga áhættu leggja á verksmiðjurnar og var yfirleitt hinn þverasti, en það var flokksbróðir hv. þm. Siglf., Þóroddur Guðmundsson. Hin frægu ummæli hans: „Hvað varðar okkur um alþjóðarhag?“ voru samstundis og hann sagði þau skrifuð niður í dagbók eins af meðlimum verksmiðjustjórnarinnar, og tjáir þar ekki móti að mæla. Þessi virðulegi fulltrúi, kommúnistinn Þóroddur Guðmundsson, hefur nú tekið sér frí og er farinn norður í land, og verða aðrir stjórnarmeðlimir að taka að sér störf hans.
Þegar leitað var til útgerðarfélaganna hér í bænum um að leggja til flutningaskip, skal ég segja Eimskipafélagi Íslands til verðugs hróss, að það brást mjög vel við og sömuleiðis Skipaútgerð ríkisins, sem tafarlaust leigði annað strandferðaskip sitt til flutninganna. Síðan voru útveguð útlend skip í sama tilgangi, þannig að stjórn síldarverksmiðja ríkisins hefur náð á flot til síldarflutninga skipastól, sem ber um 100 þús. mál. Það getur vel verið, að einhverjir hefðu sýnt meiri dugnað og framsýni, sem hv. þm. Siglf. taldi þurfa í ríkara mæli en verið hefði, en ég held, að mér sé óhætt að segja, að af hálfu stjórnar síldarverksmiðja ríkisins og ríkisstj. hafi ekki verið legið á liði sínu. Hitt hlaut svo að koma til athugunar, þegar flutningaskipin reyndust ónóg, hvaða aðgerðir kæmu þá til greina aðrar, og var þá t. d. rætt um að flytja síldina í bílum norður, en sú leið virtist ófær vegna mikils kostnaðar og erfiðra samgangna. Hitt, að landa síldinni hér, var búið að vera til athugunar fleiri daga, þegar þáltill. þessi kom fram. Þá var verið að athuga, hvort landa mætti síldinni í Hvítanesi og einnig hér í hinu svo kallaða Kveldúlfsporti, og allt þetta fékk hv. þm. Siglf. að vita í viðtali sínu við Jakob Hafstein þann sama dag og hann flýtti sér með till. sína. hingað í þingsalinn. 5. des. var það, að hann flutti till., en 4. des. skrifar stjórn síldarverksmiðja ríkisins Landssambandi íslenzkra útvegsmanna eftirfarandi bréf, sem ég vil lesa upp, með leyfi hæstv. forseta: Bréfið er svo hljóðandi: „Stjórn síldarverksmiðja ríkisins hefur athugað möguleika á því að flytja bræðslusíld á 1and til geymslu í Reykjavík og víðar og áætlað kostnað við það. Mun hann nema að minnsta kosti kr. 10.00 á hvert mál síldar, er sundurliðast þannig:
Vinna við móttöku, akstur, lageringu og útskipun síldarinnar í
flutningaskip
kr.
5.00
pr.
mál.
Rýrnun 10%
—
3.20
—
—
Aukakostnaður á salti
—
0.30
—
—
Lóðarleiga
—
0.50
—
—
Undirbúningur og annar kostnaður
—
1.00
—
—
Samtals
kr.
10.00
pr.
mál.
Stjórn síldarverksmiðja ríkisins sér, sér ekki fært að leggja út í þann mikla undirbúningskostnað, sem þessu fylgir, nema tryggt sé, að útgerðarmenn vilji samþykkja þessa lækkun á verði þeirrar síldar, sem tekin verður til geymslu. Stjórn S. R. tekur það fram, að hún skyldar engan til að afhenda síldina á framangreindan hátt, en vill hins vegar gefa mönnum kost á að losna við síldina með þessu móti, ef útgerðarmenn óska, en svar um það þarf oss að berast fyrir kl. 5 e. h. á morgun.“
Þetta er undirritað af formanni verksmiðjustjórnarinnar, Sveini Benediktssyni, fyrir hönd stjórnarinnar allrar. Svar Landssambands íslenzkra útvegsmanna mun hafa verið í þá átt, að það teldi, að menn mundu geta sætt sig við þetta verð, þar sem bátunum gafst þarna tækifæri til að losa sig við einn farm, meðan þeir biðu eftir að koma afla sínum í skip, og gætu þannig aukið afla sinn. Í samræmi við þennan skilning var gefin út eftirfarandi tilkynning þann 5. des., með leyft hæstv. forseta: „Þrátt fyrir það, að ráðin hafa verið til síldarflutninga skip, sem bera í einni ferð rúmlega 100 þús. mál, hafa veiðarnar gengið svo vel, að þessi flutningaskipastóll hefur reynzt ófullnægjandi. Hafa því undanfarna daga verið athugaðir möguleikar á því að taka síld í land til geymslu í Rvík eða nágrenni bæjarins og í Hvítanesi við Hvalfjörð. Á fundi sínum í gær, hinn 4. des., ákvað stjórn síldarverksmiðja ríkisins að hefja móttöku á bræðslusíld til geymslu í Rvík og nágrenni bæjarins. Sökum kostnaðar og rýrnunar á síldinni við geymsluna getur verð á þessari síld ekki orðið nema kr. 22.00 fyrir málið afhent á bíl við skipshlið. Stjórn síldarverksmiðja ríkisins hefur kynnt sér vilja útgerðarmanna í þessu efni, og virðast þeir geta sætt sig við lækkun á síldarverðinu undir þessum kringumstæðum. Það verður lagt í vald útgerðarmanna skipanna, hvort þeir vilji afhenda síldina með þessum skilmálum eða kjósi heldur að bíða eftir afgreiðslu í síldarflutningaskip og fá þá hærra verðið, kr. 32.00 pr. mál, ef landað er beint í skip úr málum, eða kr. 30.50, ef landað er á bílum í flutningaskip. Stjórn síldarverksmiðja ríkisins býst við að geta hafið móttöku síldarinnar til geymslu í Rvík á morgun, laugardag, og verður fyrst um sinn tekinn einn farmur af skipi.“
Nú bar það við, eins og hv. þm. Siglf. lýsti, að útgerðarmenn og sjómenn voru ekki ánægðir með þetta verð. Ég skal ekki segja um, að hve miklu leyti sú óánægja var aðflutt og að henni orðið, en nokkuð var það, að þeir vildu ekki landa síldinni á þessu verði. Hv. þm. Siglf. telur það eðlilegt, og má vel vera, að svo sé. Ég segi bara, að ég teldi mig heppinn, og sennilega hv. þm. Siglf. líka ef ég gæti boðið sjávarútveginum upp á ekki óarðvænlegri kjör en þau að fara inn í Hvalfjörð og stútfylla þar bátana og koma aflanum viðstöðulaust á land. Hitt er auðvitað betra, að fá hærra verðið, og allir vilja sitja við þann eldinn, sem bezt brennur. En er sýnt var, að þessar aðgerðir voru gagnslausar, því að útvegsmenn vildu ekki sætta sig við að landa á þessu verði, þá ræddi ríkisstj. þetta mál við stjórn síldarverksmiðja ríkisins, en ég skal taka það fram, að fyrri ákvarðanir verksmiðjustjórnarinnar voru þar ekki í einstökum atriðum bornar undir ríkisstj., enda tel ég, að ríkisstj. eigi ekki að blanda sér inn í störf stjórnskipaðra nefnda, nema um mjög alvarleg atriði sé að ræða. En stjórn S. R. óskaði viðræðna við ríkisstj. um það, að þrátt fyrir, að löndunarpláss væri fengið, þá vildu útgerðarmenn ekki landa á 22 kr. verði, og varð það að samkomulagi að reyna að greiða úr þessu þannig, að ríkisstj. tæki á sig áhættuna af því, ef einhver halli yrði á, og í samræmi við þetta samkomulag var gefin út svo hljóðandi tilkynning í gærkvöld, með leyfi hæstv. forseta:
„Vegna þess, að kostnaður og rýrnun á bræðslusíld þeirri, sem tekin verður í land til geymslu hér í Reykjavík, er áætlaður að minnsta kosti kr. 10.00 á mál, ákvað stjórn síldarverksmiðja ríkisins verð þeirrar síldar skv. því kr. 22.00 málið. Þar sem hlutur sjómanna og útvegsmanna þykir rýr með framangreindu verði, hefur ríkisstj. ákveðið, að S. R. og ríkissjóður tækju á sig hallann við að hækka bræðslusíldarverðið upp í kr. 25.00 málið, komið á bíl við skipshlið, á þeirri síld, sem S. R. veita móttöku til geymslu hér syðra. Er þetta sama verð og greitt var fyrir Kollafjarðarsíld í fyrra afhent í flutningaskip og kr. 5.50 lægra pr. mál en á síld þeirri, sem nú er landað á bílum beint í flutningaskip. Greitt verður áfram kr. 32.00 pr. mál fyrir síld, sem landað er í málum í flutningaskip, og kr. 30.50 fyrir síld, sem landað er á bílum í flutningaskip.“
Þetta er nú það síðasta, sem gerðist í þessum verðmálum varðandi þessa síld. Hv. þm. Siglf. þakkaði mér, hve fljótt ég hefði hafizt handa skv. þáltill. hans. Ég frábið mér þakklæti hans í því sambandi. Hins vegar hef ég löngu áður en hans till. kom fram og alltaf reynt að gera það, sem í mínu valdi hefur staðið, og aðeins í því efni gert það, sem mér var skylt, en ég hef ekki viljað taka fram fyrir hendur stjórnar S. R. og ekki talið mig hafa ástæðu til þess, því að þótt komið geti fyrir, að sitt sýnist hvorum, þá þarf það að vera mjög alvarlegt mál, ef ríkisstj. á að taka ráðin af þeim, sem hún sjálf hefur valið til að vinna verkið. Og ég tel, að meiri hluti stjórnar S. R. hafi gert allt, sem hann gat, til þess að bjarga þeim verðmætum, sem okkur hafa borizt. Málin standa því þannig, að það, sem farið er fram á í þessari þáltill., var ákveðið áður en till. kom fram og er nú komið í framkvæmd.
Hv. þm. Siglf. var svo með ýmsar hugleiðingar, og get ég tekið undir sumt af því, sem hann sagði og hann sér auðvitað jafðrétt og aðrir. En það er heldur óviðkunnanlegt, þegar þessi hv. þm. er að tala um, að ríkisstj. hafi skort framsýni, þm. með aðra eins framkvæmdasögu að baki í síldarmálum og ýmsum öðrum málum frá því að hann var í ríkisstj. Það er hins vegar ekki lítið verkefni fyrir alla aðila, sjómenn, útgerðarmenn, stjórn S. R. og ríkisstj., þegar svona mikil veiði og óvænt berst með ekki meiri reynslu og undirbúningi en verið hefur. Hv. þm. Siglf. taldi, að þurft hefði að byrja á að bingja síldina fyrir hálfum mánuði, en er hann ekki enn sammála mér um það, að meðan von var nægra flutningaskipa, var varla gefinn hlutur að fleygja síldinni hér upp í bingi? Ég held, að jafnvel hann hafi þurft að hugsa sig um. Hér hef ég bréf, sem þáv. sjávarútvegsmálaráðh., þm. Siglf., skrifaði stjórn síldarverksmiðjanna varðandi Kollafjarðarsíldina. Þar heimilar hann stjórn síldarverksmiðjanna að greiða ákveðið verð fyrir síldina, en þó er það tekið fram, að þetta verð sé aðeins miðað við það, að nægilegur skipastóll fáist til að flytja síldina fyrir 15 kr. pr. mál. Ef það hins vegar fáist ekki, þá breytist bræðslusíldarverð í samræmi við það. Hann hefur sem sagt vaðið fyrir neðan sig og setur verðið með þeim skilyrðum, að síldin sé flutt norður og það fyrir 15 kr. pr. mál. Ég er ekki að tala um, að þessi fyrirvari hafi verið að ófyrirsynju, þvert á móti, því að það er nauðsynlegt að gæta varúðar. Það skal líka tekið fram, að í þessu bréfi þáv. ráðh. er jafnframt lagt fyrir stjórn síldarverksmiðjanna að útvega nægilegan skipastól til flutninganna. Kollafjarðarsíldin var að vísu mikil í fyrra miðað við það, sem áður hafði þekkzt, en þó var hún ekki nema smámunir miðað við Hvalfjarðarsíldina nú. Án þess að ég sé á nokkurn hátt að gera mikið úr mínum störfum í þessu máli, þá held ég, að ég hafi gert meira en að skrifa eitt bréf, og býst ég við, að stjórnir síldarverksmiðjanna og Landssambandsins mundu bera mér vætti í því máli, ef til væri leitað.
Forsaga þm. Siglf. í þessum málum er því sú, að hann miðaði verð síldarinnar í fyrra við það, að hún væri sett í flutningaskip og flutningsgjaldið skyldi ekki fara yfir 15 kr. pr. mál, og svo varpaði hann áhyggjum sínum á stjórn síldarverksmiðjanna með að útvega skip til flutninganna. Auk þessa má að sjálfsögðu nefna„ að hann lét flytja einn skipsfarm út, en það mun hafa kostað ríkið 63 þús. kr. Þegar þessi saga er athuguð, þá kemur málflutningur þessa þm. harla einkennilega fyrir eyru manna.
Ég get verið sammála þm. Siglf. um það, að æskilegast væri að geyma síldina inni eða undir þaki, og það er þess vegna, að ég hef gert sérstakar ráðstafanir til að fá slíka staði, svo að tryggja megi, að ekki rigni í síldina. Þessar ráðstafanir hafa borið þann árangur, að nú er góð von með að fá skemmu þá á flugvellinum, sem þm. minntist á. En jafnvel þó að gólfið sé gott, eins og þm. benti á, þá mun ekki vera óhætt að setja síld þangað, nema gera nokkrar ráðstafanir, því að fróðir menn telja, að veggir skemmunnar muni ekki þola þunga síldarinnar, og þess vegna hefur verið ákveðið að slá upp þró fyrir síldina. Auk þessa geta fleiri staðir komið til greina. En hins vegar fellur þetta ekki saman við þá skoðun þessa. þm., þegar hann leggur til, að síldinni verði rótað upp á Ægisgarðinn, því að þar er ekkert þak.
Hv. þm. var hvassyrtur yfir því, að útvegsmenn yrðu alltaf að bera alla áhættuna. En ég vil minna þm. á það. að þetta er ekki ný saga, því að þeir, sem við áhættusaman atvinnurekstur fást, hafa alltaf orðið að bera áhættuna. Ég hefði oft kosið það sem útvegsmaður, að skakkaföllin hefðu ekki lent á mér. En hins vegar tel ég nokkra hættu í því að láta ríkið bera áhættuna og hætt við, að þá mundi ábyrgðartilfinning manna dofna. Og hvað er svo þessi ríkissjóður, sem alla áhættu á að hafa? Jú, hann er ekkert annað en vasi borgaranna. Það getur að vísu oft verið réttmætt, að borgararnir almennt beri áhættuna, en það getur gengið of langt, ef skella á allri áhættu á ríkissjóð. Það er ekki nein smááhætta, sem ríkið stendur á bak við með rekstri síldarverksmiðjanna. Og í sambandi við þær skuldir, sem á þeim hvíla, þá hef ég ekki heyrt annað en að ríkið bæri ábyrgð á þeim.
Hv. þm. spurði að því, hvort ekki væri ætlunin að borga útvegsmönnum og sjómönnum til baka, ef umræddur kostnaður yrði ekki eins hár og gert væri ráð fyrir. Því er til að svara, að það mun hafa verið rætt um það og ætlunin að bæta upp verðið, ef rýrnunin eða annar kostnaður mundi ekki reynast eins mikill og upphaflega var gert ráð fyrir.
Þá spurði þm., hvort ekki yrði reynt að lækka flutningskostnaðinn, þegar síldin væri til staðar í landi, og í því sambandi minntist hann á, að það væri ekki svo lítill gróði, sem flutningaskipin bæru frá borði. Það er eflaust rétt, að skipin fá miklar tekjur af þessum flutningum, en þess ber að gæta, að skipin voru tekin út úr áætlun, t. d. hjá Eimskip, auk þess sem forstjóri þess fyrirtækis útvegaði True Knot. En þessi fyrsta aðferð þess sýnir, að það er ekki öll sagan sögð, þó að mikið fáist fyrir flutningana, sérstaklega þegar svo háttar, að skipin eru alls ekki gerð fyrir flutninga eins og hér er um að ræða, og eru breytingar þær, sem þörf er að gera á skipunum, oft miklar og kostnaðarsamar, en ef þær eru ekki gerðar, þá fer eins og með þetta stóra skip, sem enn þá liggur á Patreksfirði. Ég tel, að fyrst og fremst verðum við að fá skip til flutninganna, þó að þau séu dýr. Hins vegar getur verið, að það skapist aðstaða síðar til að fá þessa flutninga ódýrara, þó að ég sé hræddur um, að þörfin verði ekki síður brýn, ef síldin er geymd hér í stórum bingjum.
Af því, sem hér hefur verið sagt, þá tel ég, að það hafi greinilega komið í ljós, að þessi till., sem hér er til umr., er fyrst og fremst flutt að yfirvarpi. Því að það, sem hún felur í sér, var þegar búið að gera eða gera ráðstafanir til að yrði gert, þegar till. kom fram. Þess vegna sé ég ekki að Alþ. geti haft nein afskipti af þessu frekar en þegar hefur verið gert.
Ég man ekki að það sé fleira, sem ég hef ekki svarað. Það var jú eitt atriði, — að ég hefði kallað stjórn síldarverksmiðjanna á fund síðastliðinn föstudag. Þetta er ekki rétt. Ég átti tal við einn mann úr stjórninni, en það var enginn fundur haldinn, enda var vitað, hvað til stóð, svo að það þurfti engan fund að boða. Í sambandi við það að setja síldina á land hér í Rvík, þá viðurkenndi þm. það, að einhver smávægilegur munur væri nú á því og landa í skip. Ég er sannfærður um það, að ætti þessi þm. að bera persónulega ábyrgð á síldinni, þá mundi hann vilja gefa allmiklu hærra verð fyrir þá síld, sem lönduð væri beint í skip, en það er í raun og veru alveg sama hvað verksmiðjurnar áhrærir. Það er ekki hægt að krefjast hærra verðs en hugsanlegt er að fá fyrir síldina þegar kostnaður og rýrnun hefur verið dregin frá. Og það er óhætt að fullyrða, að stjórn síldarverksmiðjanna hefur gert allt, sem í hennar valdi hefur staðið, og mun gera það áfram. Auk þess mun ríkisstj. veita henni allan sinn stuðning, sem vera ber.