15.03.1950
Neðri deild: 67. fundur, 69. löggjafarþing.
Sjá dálk 375 í B-deild Alþingistíðinda. (727)
125. mál, gengisskráning o.fl.
Frsm. 3. minni hl. (Gylfi Þ. Gíslason):
Herra forseti. Aðalefni frv. þess, sem hér liggur nú fyrir, er það, að gengi íslenzkrar krónu, skuli lækka um 43%. Þegar tekin er ákvörðun um gengisbreytingu, verður að hafa það hugfast, að eitt gengi hæfir ekki öllum markmiðum, sem til greina kemur að keppa að. Ef koma á jafnvægi á utanríkisverzlunina, hæfir eitt gengi, en sé markmiðið að koma því til leiðar, að atvinnuvegirnir geti starfað án halla, getur annarrar gengisbreytingar verið þörf. Ákveðið gengi getur nægt einni útflutningsgrein, en annarri ekki, o.s.frv. Því verður að athuga, þegar gengi er breytt, hvaða markmiði skuli ná. Höfuðmarkmiðið hér á að vera að koma jafnvægi á viðskipti við útlönd. Og segir svo í grg. hagfræðinganna fyrir frv., bls. 43, með leyfi hæstv. forseta:
„Gengislækkunin er áætluð í ríflegra lagi. Til þess liggja fjórar meginástæður.
1. Samkvæmt 3. lið er gert ráð fyrir að bæta launþegum þá hækkun, sem verður á framfærslukostnaðinum vegna gengislækkunarinnar, og er í þeim efnum gengið mun lengra en gert var í sambandi við gengislækkunina 1939, þótt kaupgjald hafi þá verið lögfest, en nú ekki, og þótt ríkisstjórn brezka verkamannaflokksins hafi nýlega framkvæmt gengislækkun án þess að gera ráð fyrir neinum slíkum uppbótum.
2. Talsverð óvissa er um verðlag á afurðum sjávarútvegsins á næstunni. Viljum við vera vissir um, að gengislækkunin reynist nægileg, þótt nokkur lækkun þess eigi sér stað.
3. Gengislækkunin er miðuð við það, að hún sé nægileg til þess að koma á jafnvægi í verzluninni við útlönd og því nægileg til þess að létta höftunum af verzluninni, þeim höftum, sem nú eru í gildi vegna jafnvægisleysis í þjóðarbúskap Íslendinga sjálfra. Teljum við, að hægt muni að öllu forfallalausu að rýmka til muna um verzlunina á næstu tveimur árum,“ o.s.frv.
Höfuðmarkmið frv. er því að reyna að koma hér á frjálsrí verzlun. Ég er ekki fylgjandi því sjónarmiði, að það eigi að vera höfuðtakmark í efnahagsmálum þjóðarinnar að koma hér á frjálsri verzlun. Ég tel höfuðmarkmiðið eiga að vera að tryggja öllum fulla atvinnu og hagnýta til fulls öll framleiðslutæki, sem þjóðin á. Ég mun ekki ræða þetta atriði frekar, en vil benda á, að það er á engan hátt rökstutt í frv. eða grg. þess, að takast megi með þessari gengislækkun að gera verzlunina frjálsa, og engir útreikningar fylgja, sem sanni, að þetta sé hægt. Það hefur mikið verið um það rætt, að frv. þetta væri fræðilega vel undirbúið. Hefði ég ekki nefnt þetta atriði, ef ekki hefði verið svo mjög af þessu gumað, að mörgum hefur fundizt nóg um. Frv. hefur verið undirbúið af tveim merkum hagfræðingum, og það hefur verið notað til að reyna að telja mönnum trú um, að það væri gallalaust og leiðir þess hinar einu réttu. Ég verð því að láta í ljós undrun yfir því, að í grg. frv. skuli engir útreikningar vera því til stuðnings, að með þessu móti megi gera utanríkisverzlunina frjálsa, einkum þar eð margt bendir þvert á móti til hins gagnstæða. Ef gert er ráð fyrir, að þjóðartekjur Íslendinga verði um 1.500 millj. kr., má gera ráð fyrir því samkvæmt þeirri reynslu, sem fékkst fyrir stríð, að eftirspurn eftir erlendum vörum nemi um 700–800 millj. kr. á ári, en samkv. síðustu útflutningsáætlun fjárhagsráðs er gert ráð fyrir, að útflutningur á þessu ári muni nema um 300 millj. kr. Sú upphæð hækkar við gengislækkun þá, sem frv. gerir ráð fyrir, í 520 millj. kr., en samt sem áður er þá óbrúað bil, sem nemur 200–300 millj. kr. gjaldeyristekjum, til þess, að hægt sé að gera verzlunina frjálsa. Í fjmrn. liggur hálfs árs gamalt álit eftir annan þann hagfræðing, sem hér á hlut að máli, þar sem hann telur, að lækka þurfi gengið um ca. 100% til þess, að verzlunin geti verið frjáls, en hér er því slegið föstu, að 74% gengislækkun muni duga, og er fyrri skoðunin eflaust réttari. Ég vil því leyfa mér að staðhæfa, að það mark, að gera verzlunina frjálsa, muni ekki nást með þessu frv.
Annað höfuðmarkmið frv. er að koma sjávarútveginum á réttan kjöl, og er það heldur ekki vel rökstutt fræðilega, að það megi takast með þeim ráðstöfunum, sem hér er um að ræða. Í álitsgerð hagfræðinganna með frv. eru engir sundurliðaðir útreikningar á verðþörf bátaútvegsins og hraðfrystihúsanna, en gengisskráningin er miðuð við það, að þau geti borið sig. Miðað er við bátaútveginn og freðfiskframleiðsluna, en ekki saltfisk- og ísfiskframleiðsluna. Það kemur fram á bls. 42 í grg., að sú gengislækkun, sem stungið er upp á, miðast við það að fá 10 pence fyrir enskt pund af freðfiski. Nú vita allir, sem fylgjast með þessum málum, að litlar eða engar líkur eru til að fá 10 pence meðalverð fyrir hraðfrysta fiskinn á þessu ári, en samt eru allir útreikningar í grg. miðaðir við það, og eru !því allar niðurstöður, sem komizt er að þar, byggðar á sandi. Sú staðhæfing, að bátaútvegurinn muni fá 93 aura pr. kg, er því ekki aðeins hæpin, heldur beinlínis röng, enda var það látið í ljós af fulltrúum L.Í.Ú. í viðræðum við fjhn., að þeir teldu, að ekki væri hægt að hækka verð á bátafiski frá því sem nú er, þó að þetta frv. yrði að l., en það er nú 83 aurar pr. kg. Ég sakna þess, að í grg. skuli ekki vera neinar nýjar „kalkulationir“ á verðþörf bátaútvegsins og hraðfrystihúsanna, en slík athugun var síðast gerð árið 1947 af n., sem ég átti m.a. sæti í. Skilst mér, að hagfræðingarnir byggi aðallega á þessum 2 ára gömlu útreikningum, en á þeim tíma, sem liðinn er síðan þeir voru gerðir, hefur ýmislegt breytzt og því óverjandi annað, en efna nú til nýrra „kalkulationa“ í þessu sambandi. Þá er öllum, sem eitthvað þekkja til þessara mála, kunnugt um, að þörf er á breytingu á pökkunaraðferð og pakkastærðum á hraðfrysta fiskinum, en það hefur í för með sér aukinn kostnað. Ekki er þó vikið einu orði að því atriði í grg. Á þessu atriði hefur því engin rannsókn farið fram og engir útreikningar verið gerðir á þeim kostnaði, sem þetta hefði í för með sér, og bendir þetta m.a. til þess, að fullyrðingin um 93 aura verð hafi ekki við skynsamleg rök að styðjast. Í grg. er ekkert að því vikið, að nú skellur markaðsáhættan á bátaútveginum og hraðfrystihúsunum, en verðið hefur verið öruggt undanfarin ár vegna ríkisábyrgðarinnar. Ekki hefur heldur verið athugað, hvaða áhrif afnám ábyrgðarinnar muni hafa á lánveitingar bankanna til þessa rekstrar, en slíkt skiptir mjög miklu máli. Þá er ekki heldur minnzt á það, að vaxtaívilnanir falli niður. Nauðsynlegt hefði verið, að rækileg markaðsathugun hefði farið fram að því er snertir hraðfrysta fiskinn, en það hefur ekki verið gert. Það hefði þurft að athuga, hvaða verð Norðmenn fá fyrir sinn fisk, en það hefur ekki verið reynt. Það hefði þurft að athuga, hvort þessi gengislækkun mundi opna nýja markaði, t.d. hvort skilyrði mundu vera til að selja hraðfrystan fisk í Bandaríkjunum, en það hefur heldur ekki verið gert. Ég vil því leyfa mér að staðhæfa, að rökstuðningurinn fyrir því, að gengislækkunin eigi að vera þessi, en ekki einhver önnur, sé mjög veikur, og einmitt þess vegna er mjög hæpið, að frv. nái tilgangi sínum. Engir útreikningar eru lagðir fram því til rökstuðnings, að þessar ráðstafanir geti tryggt bátaútveginn og rekstur hraðfrystihúsanna.
Við þetta bætist svo, að sú aðferð, sem nota á til að tryggja þennan rekstur, verður að teljast ranglát. Hvað er gengislækkun? Hún er í sjálfu sér ekki annað en flutningur á tekjum á milli atvinnustétta í þjóðfélaginu. Þeir, sem flytja út, fá meiri tekjur, en allar aðrar stéttir minni. Gengislækkun eykur því tekjur útflytjenda á kostnað annarra atvinnuvega. En þessi aðferð þarf ekki að vera réttlát, því að hún dreifir byrðunum, sem leggja þarf á aðrar stéttir til þess að auka tekjur útflutningsatvinnuveganna, einmitt eftir því, hve mikið menn kaupa af erlendum vörum, og engu öðru. Vegna þess, að gengislækkun er tilflutningur á tekjum innanlands, þarf að bæta úr því félagslega jafnvægisleysi, sem hér er. Gengislækkuninni er ætlað að bæta úr efnahagslegu jafnvægisleysi; það á að vera tilgangurinn með því að fella gengið. En hér er líka félagslegt jafnvægisleysi. Um leið og gengisbreytingin er framkvæmd, verður jafnframt að gera ráðstafanir til að bæta úr því. Það hefur mikið verið rætt hér við 1. umr. og annars staðar, bæði í blöðum og á málfundum, hvort þessar ráðstafanir muni hafa í för með sér kjaraskerðingu fyrir almenning í landinu. Af forsvarsmönnum þessara ráðstafana hefur því verið haldið fram, að þær hefðu ekki kjaraskerðingu í för með sér og er í þessu sambandi oft skírskotað til álitsgerðar hagfræðinganna. Þessi skoðun er röng, og bera hagfræðingarnir nokkra ábyrgð á því, hversu mjög henni er haldið fram, sumpart með því að nota óskýrt orðalag og sumpart með því að viðhafa ummæli, sem beint liggur við að túlka ranglega. Þegar hagfræðingarnir halda því fram, að gengislækkun geti ekki leitt til kjaraskerðingar, þá meina þeir, að hún verði það ekki fyrir þjóðina í heild, og það er auðvitað rétt. Tekjuskiptingunni innanlands er aðeins breytt, eins og henni er t.d. breytt með sköttum og tollum. Gengisbreytingin hefur áhrif á tekjuskiptinguna og skerðir þannig kjör vissra stétta, en bætir kjör annarra. Hún kann jafnvel að hafa í för með sér einhverjar auknar tekjur fyrir þjóðarheildina, en skerðir auðvitað kjör ákveðinna stétta jafnt fyrir því. Ummæli hagfræðinganna hníga að því, að gengisbreytingin bitni ekki á þjóðinni í heild. Þessi einföldu sannindi segja þeir svo oft, að það verður beinlínis villandi. Þessum ágætu hagfræðingum getur auðvitað ekki hafa dulizt, að gengislækkunin mundi skerða hag ákveðinna stétta, en ýmis ummæli þeirra eru þó því miður þannig, að auðvelt er að misskilja þau eða mistúlka. Í álitsgerðinni segir t.d. svo á bls. 47, með leyfi hæstv. forseta: „Því ber ekki að neita, að gengislækkun án kaupuppbóta yrði nokkur kjaraskerðing í bili, einkum hjá efnalitlu fólki, sem notar meginhluta tekna sinna til kaupa á aðfluttum nauðsynjavörum.“ — Þannig er gert sem minnst úr kjaraskerðingunni og gefið í skyn, að hún yrði ekki nema smávægileg og um stundarsakir eingöngu, því að svo er haldið áfram: „Gegn kjaraskerðingunni vegur hins vegar lækkun skatta (eða minnkun dýrtíðar), vegna þess að útflutningsstyrkir falla niður og að nýir skattar eru lagðir á útflutninginn og enn fremur að gróði flyzt þá frá verzluninni og iðnaðinum til neytendanna, þegar rýmkar um innflutningsverzlunina. Það er til að létta af launþegunum þeirri byrði, sem gengislækkunin mundi leggja þeim á herðar í bili, að við leggjum til að kaup verði hækkað samkvæmt hækkunum framfærsluvísitölunnar.“ Ummæli eins og þessi er í rauninni ekki hægt að skilja öðruvísi, en að gengislækkunin hafi ekki í för með sér neina kjaraskerðingu fyrir neina stétt, þegar öll kurl koma til grafar. Mér er óskiljanlegt, hvers vegna þessir ágætu menn skrifa svona. Þeir vita miklu betur og máttu vita, að slík ummæli yrðu mistúlkuð herfilega. Á einum stað í álitsgerð sinni láta þeir a.m.k. greinilega í ljós, að gengislækkunin hafi kjaraskerðingu í för með sér, þótt hinir staðirnir séu 4 eða 5, þar sem ummæli þeirra eru mjög villandi. Auðvitað hlýtur kjaraskerðing að sigla í kjölfar þessara ráðstafana, þar sem um 80–100 milljónir flytjast til sjávarútvegsins frá öðrum stéttum. Sú kjaraskerðing, sem verður hjá launastéttunum, mun nema um 10–20%. Ég neita því ekki, að kjaraskerðing hjá launastéttunum kunni að vera nauðsynleg vegna aflabrests, minnkandi markaða og annarra erfiðleika, sem að sjávarútveginum steðja; en þá eiga þeir líka að fórna mestu, sem mest hafa auðgazt á óvenjulegu ástandi undanfarinn áratug.
Ég skal þá víkja nokkuð að rökstuðningi hagfræðinganna fyrir því, að kjaraskerðingin verði ekki nema hverfandi lítil. Þeir játa auðvitað, að gengislækkunin hafi í för með sér flutning á tekjum, en segja, að tekjurýrnunina muni launþegarnir fá bætta vegna kosta frjálsrar verzlunar, launastéttirnar muni njóta lækkaðs verðs á erlendum og innlendum vörum, ekki hvað sízt íslenzkum iðnaðarvörum, og muni þannig e.t.v. fá bætta til fulls kjaraskerðinguna „í bili“, eins og það er orðað. Eins og vikið hefur verið að í opinberum ræðum, t.d. af próf. Ólafi Björnssyni, þá getum við hugsað okkur, að útlend vara kosti 12 kr. og útflutningsatvinnuvegirnir hafi hingað til fengið 7 kr. af því, en hlutur þeirra hækki nú í 10 kr. Verð vörunnar gæti þó haldizt óbreytt í 12 kr., ef hlutur millilið:anna minnkaði jafnmikið og hlutur útvegsins hefur vaxið. Með þessu dæmi er verið að reyna að sýna fram á, að þær viðbótartekjur, sem útvegurinn fái, komi ekki að öllu leyti frá launþegum, heldur frá milliliðum og framleiðendum íslenzks iðnaðarvarnings. Hér er sem sagt verið að staðhæfa, að ástandið í atvinnulífinu sé þannig, að e.t.v. sé hægt að flytja um 100 millj. kr. frá verzluninni og hinum innlenda iðnaði til útflutningsatvinnuveganna. Ég vil leggja á þetta sérstaka áherzlu, þar sem hér er um að ræða eitt meginatriðið í rökstuðningi hagfræðinganna, að hægt sé að koma til leiðar gífurlegri tekjutilfærslu frá innflutningsverzlun og iðnaði til útflutningsatvinnuveganna. En sé þetta hægt, þá er verið að segja með því, að á nokkrum undanförnum árum hafi verið 100 millj. kr. gróði á innflutningsverzlun og innlendum iðnaði. Þegar Alþfl. hefur staðhæft það undanfarið, að um áhæfilegan gróða væri að ræða í þessum atvinnugreinum, þá hefur verið sagt, að um ómaklega og harkalega árás væri að ræða á íslenzkan iðnað og á verzlunarstéttina. Ég verð að segja, að þessi árás þeirra dr. Benjamíns Eiríkssonar og próf. Ólafs Björnssonar er ekki síður harkaleg. Með því að gefa þetta í skyn, er verið að staðhæfa, að gróði þessara stétta undanfarin ár hafi verið óheyrilegur. Og hafi þetta skilizt, þá fæ ég ekki séð, hvernig viðkomendur hafa getað látið þessari aðdróttun ómótmælt, sé hún óréttmæt, eins og þeir hafa áður talið. Og ég endurtek það, að ef þessir aðilar vilja vera sjálfum sér samkvæmir, þá geta þeir ekki látið þessu ómótmælt.
Niðurstaðan af því, sem ég hef sagt, er því sú, að hæpið sé, að frv. þetta nái tilgangi sínum, og enn fremur hitt, að það sé mjög ranglátt. Ég skal svo ræða einstök atriði svolítið nánar til viðbótar því, sem ég hef gert grein fyrir í nál. á þskj. 418. Í því sambandi hlýt ég að láta í ljós undrun mína yfir því, sem staðhæft er af hv. 2. minni hl. fjhn., Einari Olgeirssyni, í nál. hans á þskj. 416, — en þar er sagt, að miðstjórn Alþfl. muni hafa samþ., að ég skyldi ekki gefa út sameiginlegt nál. með honum, og í framhaldi af því er veitzt að Alþfl. með allóþinglegu orðbragði, sem engan veginn getur talizt viðeigandi í nál. Kaflinn er allur stílaður eins og ómerkileg blaðagrein, og virðist hv. þm. hafa gleymt því, að hann var að skrifa nál., og minnt að hann væri að skrifa í Þjóðviljann. — Auðvitað er það algerlega rangt, að miðstjórn Alþfl. hafi gert nokkra samþykkt á þá lund, að ég skyldi ekki hafa nein mök við hv. 2. þm. Reykv. Hins vegar var það tilætlunin með þessu nál. að gera rökstudda grein fyrir afstöðu Alþfl. í þessu máli, bæði fyrr og síðar, og það var ekki hægt að gera í sameiginlegu nál. með hv. 2. þm. Reykv. Ég skal þá víkja að elnstökum gr. Um 1. gr. er það að segja, að ég tel það óheppilegt að miða gengi íslenzkrar krónu við dollar, en ekki pund. Það er m.a. rökstutt með því, að það sé í samræmi við reglur Alþjóðagjaldeyrissjóðsins. En það er rangur skilningur; stjórn sjóðsins gerði enga athugasemd við það, er gengið var á s.l. hausti tengt pundinu.
Þá er gert ráð fyrir því í 2. gr., að Alþ. afsali sér þýðingarmiklu valdi, sem það hefur haft allt frá 1924 til að ráða gengi krónunnar, og Landsbankanum fengið það í hendur. Ég álít, að það komi ekki til mála, að Alþ. afsali sér þessum rétti. Sérstök ástæða er og til að gagnrýna, hvernig komizt er að orði í niðurlagi þessarar gr., en þar segir svo, með leyfi hæstv. forseta: „Landsbanka Íslands er skylt að taka sérstaklega til athugunar gengisskráningu íslenzkrar krónu, þegar almenn breyting verður á kaupgjaldi, önnur en sú, sem kveðið er á um í lögum þessum.“ — Nú er hagfræðingum þeim, sem undirbjuggu þetta frv., auðvitað ljóst, að kaupgjald getur haft áhrif á gengi; en þeim hlýtur líka að vera ljóst, að þar er aðeins um að ræða einn þátt af mörgum, sem áhrif hafa á gengið, og alls ekki hinn mikilvægasta, heldur eru það markaðsskilyrði og framleiðslugeta þjóðarinnar í heild. — En hvað á það þá að þýða, að nefna kaupgjaldið eitt? Með þessu er verið að hóta launþegasamtökunum í landinu. Það er ekki verið að tala um að breyta genginu, ef verðlag breytist erlendis, en því er hótað, að gengisbreyting skuli verða framkvæmd, ef kaupgjald hækkar. — Það hafa engin samráð verið höfð við launþegasamtökin í sambandi við þetta frv., og er það illt. Hitt er þó enn verra, að í því skuli vera slíkar hótanir í garð launþegasamtakanna. Ég hef af þessum ástæðum leyft mér að bera fram á þskj. 429 brtt. um, að þessi gr. skuli felld niður.
Um 3. gr. get ég verið fáorður. Ég harma það, að engir tölulegir útreikningar skuli vera látnir fylgja gr., en það er í samræmi við önnur vinnubrögð í sambandi við frv., að látið er sitja við almennar fræðilegar bollaleggingar, og í þessu tilfelli t.d. ekkert sagt um, hve miklu nemi uppbæturnar á spariféð. Það hefur raunar komið í ljós, að uppbæturnar á fyrra tímabilinu muni nema um 13%, en á síðara tímabilinu um 7–10%. Miklu skynsamlegra mundi vera að hafa tímabilið aðeins eitt, og sú meginregla, sem farið er eftir, er ranglát, því að verðbréfaeigendur, sem keypt hafa vaxtabréf að áeggjan ríkisvaldsins, þ.e. stofnlánadeildarbréfin, eiga samkvæmt henni engar uppbætur að fá. Þeirri brtt., sem fram hefur komið við þessa gr., mun ég því fylgja.
Kem ég þá að 4. gr., sem verður að teljast ein hin mikilvægasta í frv. og fjallar um breyttan útreikning vísitölunnar. Breytingin á að vera í því fólgin að stækka þátt kjöts og húsaleigu í vísitölunni, en ekki er vikið að því einu orði, að þessi breyting á grundvelli vísitölunnar skipti minnsta máli eða þetta hafi í för með sér, að vísitalan hækki minna framvegis, en hingað til. Þetta er mjög ámælisvert. Það skiptir mjög miklu máli fyrir alla launþega landsins, hvernig vísitalan breytist. Samkvæmt lauslegri athugun hefur þessi breyting á vísitölugrundvellinum það í för með sér, að hækkun vísitölunnar verði um 1/3 minni en ella. En þessi breyting er gerð án þess, að vikið sé að því einu orði, að hún hafi nokkra þýðingu fyrir vísitöluna, hvað þá að sýnt sé fram á það með tölum, hve mikil vísitölubreyting verði af þessum völdum. Ég álít óverjandi að skýra ekki frá þessu og draga þannig fjöður yfir það, sem rétt er. Og slíkt er líka óhyggilegt, því að þetta er auðvitað ekki unnt að dylja. Það hlýtur að verða krafa launþegasamtakanna, að hætt verði við að gera þessa lúmsku breytingu á vísitölugrundvellinum, sem mundi lækka hana um 15–17 stig miðað við gömlu vísitöluna; og ég legg því til, að þessi gr. falli niður.
Þá er 5. gr. einkennileg að ýmsu leyti. Þar er fyrirskipað með lögum, að settar skuli upp í þríliðudæmi eftirfarandi tölur:
145 — 9,24
100 — x
Þennan þríliðureikning getur hver maður framkvæmt heima hjá sér, og virðist ástæðulaust að fyrirskipa hann í lögum. Þess vegna legg ég það til á þskj. 429, að þetta ákvæði falli niður. Því er ætlað að sýna, að kaupgjald hefur hækkað meira siðan 1939 heldur en verðlag í landinu. Það er að vísu alveg rétt, að kaupgjaldið hefur hækkað meira, en í því sambandi má benda á, að þjóðartekjurnar hafa hækkað miklu meira á sama tíma — um það bil 15-faldazt.
6. gr. frv. er fyrsta greinin, sem er óaðfinnanleg, enda stendur ekkert í henni, sem máli skiptir, því að hún kveður aðeins á um það, sem allir gátu gert sér ljóst, að með launum væri bæði átt við laun og kaupgjald og að hætt skuli að greina á milli grunnkaups og verðlagsuppbótar.
Í 7. gr. eru ákvæði um vísitöluuppbætur á laun samkvæmt hækkun framfærsluvísitölunnar, en það er ekki gert ráð fyrir, að hækkun verði mánaðarlega nema fyrstu mánuðina þrjá, og engin kauphækkun á að verða, nema hækkun framfærslukostnaðar nemi minnst 5%. Hækkunin nær og ekki til alls raunverulegs kaupgjalds, þ.e. ekki til lifrarpeninga skipverja á togurum, þó að þeir séu í eðli sínu raunverulegt kaupgjald, samsvarandi föstu kaupgjaldi manna, sem vinna í landi. Þeir eru ekki miðaðir við verð sjálfs aflans. En ef gr. yrði samþykkt eins og hún er í frv., þá mundi það hafa þau áhrif á kjör togarasjómanna, að hásetar mundu enga hækkun fá, en yfirmennirnir allir 74% hækkun, og ætti ekki að þurfa að orðlengja það, hvílík fásinna slíkt væri. Það er því bráðnauðsynlegt að breyta þessu ákvæði, og þess vegna hef ég gert þá till. fyrir hönd Alþfl., sem er á þskj. 429, en þar segir, að frá 1. apríl 1950 skuli laun breytast mánaðarlega, og sömuleiðis lifrarpeningar skipverja á togurum. Kaup það, sem nú er greitt, skal talið svara til vísitölu kauplagsnefndar, eins og hún var 1. sept. 1949 (330 stig). Það er m.ö.o. gert ráð fyrir því, að kaupið breytist 1. apríl í hlutfalli við þá hækkun, sem orðið hefur á vísitölu marzmánaðar 1950, miðað við vísitöluna 1. sept. 1949, svo að kaupgjaldið á að hækka um 17 stig frá 1. apríl eða 6%. — Þegar verkalýðsfélögin, eða þau stærstu þeirra, gerðu kjarasamninga sína á síðastl . ári, þá var við það miðað að bæta launþegunum upp þá hækkun, sem orðið hafði á framfærsluvísitölunni undanfarið. Má því segja, að sú grunnkaupshækkun hafi orðið til þess að samræma kaupvísitöluna framfærsluvísitölunni 330 stig. En þá hækkun, sem síðar hefur orðið á vísitölunni, hafa þeir orðið að bera. Þegar nú í ákvæðum frv. er gert ráð fyrir því, að launþegarnir séu látnir bera miklar byrðar, þá er það alveg óumflýjanlegt að brúa fyrst það bil, sem hér hefur orðið, á þann hátt, sem segir í till. á þskj. 429. Sú till. er í samræmi við niðurstöðu þeirrar ráðstefnu. verkalýðsfélaganna, sem lauk í gærkvöld, en þar var sú skoðun ríkjandi, að nauðsynlegt væri að brúa þetta 17 stiga bil. Í till. er enn fremur ákvæði, sem miðar að því að stöðva þann skrúfugang, sem á stríðsárunum var á milli kaupgjalds og verðlags í landinu. Þá er í lok greinarinnar ákvæði um það, að fyrir 1. júlí 1950 skuli kauplagsnefnd með aðstoð hagstofunnar endurskoða útreikning vísitölunnar með það fyrir augum, að vísitalan sýni sem réttasta mynd af þeirri breytingu, sem verður á raunverulegum framfærslukostnaði.
Um 8. gr. er það að segja, að ég hef engar athugasemdir við hana, enda ekki um annað, en formsatriði að ræða.
Um 9. gr. vil ég aðeins segja fá orð. Það hefur orðið vart nokkurs ágreinings um skilning á þeirri grein, 1. mgr. hennar, sem er svo hljóðandi, með leyfi hæstv. forseta: „Verð vöru, sem framleidd er og seld innanlands, má hækka sem svarar erlendum kostnaðarliðum og sem nemur innlendum kostnaðarliðum öðrum en launum.“ Ég hygg, að hér sé aðeins átt við innlendar iðnaðarvörur, en hins vegar ekki landbúnaðarvörur. Styð ég þá skoðun mína við það, sem segir í 2. mgr.: „Ákvæði gildandi laga um verðlagningu landbúnaðarafurða skulu haldast. Þó má mjólkurverð ekki hækka vegna launahækkunar samkvæmt lögum þessum, fyrr en í júlí 1950.“ Ég hef hins vegar orðið var við það, að fulltrúar bænda hafa margir hverjir álitið, að þetta ákvæði tæki einnig til landbúnaðarvara. En ef sá skilningur er réttur, þá hefur það geysimikla þýðingu í sambandi við útreikning vísitölu framfærslukostnaðar, því að ef hækkun yrði á landbúnaðarvörum strax í maí, þá mundi framfærslukostnaðurinn vaxa miklu örar en ella hefði verið. Hagfræðingarnir, sem frv. undirbjuggu, þeir Benjamín Eiríksson og Ólafur Björnsson, munu einungis hafa ætlazt til, að þetta tæki til iðnaðarins. Um þetta atriði má ekki ríkja nein óvissa, það verður að fá úr því skorið, hvort heldur er, og er nauðsynlegt, að hæstv. ríkisstj. láti í ljós sinn skilning á þessu atriði.
Um 10. gr. er það að segja, að samkvæmt henni er verðtollurinn lækkaður hlutfallslega, en í raun og veru hækkar hann í krónum sem nemur 20–25 milljónum. Það hefur valdið mönnum miklum vonbrigðum, að ekki skyldi takast að lækka tolla og skatta þrátt fyrir þessa gífurlegu gengisbreytingu, því að eftir þessari grein hækka tollarnir, en lækka ekki. Það má og geta þess í þessu sambandi, að þau orð hafa borizt til hv. fjhn., að hæstv. fyrrv. ríkisstj. hafi ekki ætlazt til þess, að söluskatturinn yrði látinn falla niður. Það væri því gott, ef hæstv. núv. ríkisstj. vildi upplýsa, hvort hún hyggst að afnema hann, eða hvort tilætlunin sé, að hann verði innheimtur áfram. Ég vil vekja athygli á því, að söluskatturinn hefur mikil áhrif á dýrtíðarvísitöluna, og getur það munað 2–3% verðlagsbreytingu, hvort honum er haldið eða ekki. Ef söluskatturinn verður ekki afnuminn, þá mundi vísitalan hækka um 2–3% meira en ella. Þá er og ástæða til þess að láta í ljós vonbrigði yfir því, að þrátt fyrir þessa gífurlegu gengisbreytingu skuli ekki vera hægt að losna við allt uppbótakerfið, en það verður ekki gert, því að gert er ráð fyrir áframhaldandi uppbótum á landbúnaðarafurðir.
Í 11. gr. eru ákvæði um framleiðslugjöld á sjávarafurðir. Það er leitt, að frv. skuli ekki fylgja neinir útreikningar af hálfu hagfræðinganna um þessi atriði. Lausleg athugun mín sýnir, að ekki sé samræmi milli 25% útflutningsgjaldsins á ísfiski og 10% gjaldsins á saltfiski, og auk þess er ákvæðið um hvalafurðir og síldarafurðir mjög hæpið. Ég vildi sem sagt vekja athygli ríkisstj. á því, að nauðsynlegt er, að 11. gr. sé rækilega endurskoðuð.
Í 12. gr. frv. er gert ráð fyrir því að leggja á sérstakan eignarskatt. Ég vil vekja athygli á því, að þessi skattur er ekki eignarskattur í venjulegum skilningi, heldur er hér um að ræða tilraun til þess að taka aftur í ríkissjóð hluta af þeirri hækkun, sem verður á eignum manna vegna gengisbreytingarinnar. Fasteignir, skip og fleiri eignir hækka í verði vegna gengislækkunarinnar, og er skatturinn lagður á til þess, að eigendur eignanna greiði í ríkissjóð hluta af þessari hækkun. En hér er það galli á, að ekki er gert ráð fyrir því, að eigendur þessara tækja greiði alla þá hækkun, sem af þessum ástæðum verður á eignunum, heldur aðeins hluta af henni. Skatturinn getur varla numið meiru en 3–4% af raunverulegu verði þeirra eigna, sem hann verður á lagður, og þetta eru einu byrðarnar, sem lagðar eru á hina ríku í frv. Ekki er miðað við raunverulegt verð eignanna, sem skatturinn á að leggjast á. Fasteignir á t.d. að meta á fasteignamatsverði margfölduðu í hæsta lagi með tölunni 5, þó að vitað sé, að söluverð þeirra sé 10–12 sinnum hærra, en fasteignamatið. Ég þori að staðhæfa, að ýmsir stóreignamenn muni beinlínis græða á gengislækkuninni, þrátt fyrir þennan skatt. Hins vegar á að miða verð skipa við vátryggingarverð þeirra, þó að vitað sé, að skip séu oft vátryggð fyrir meira en söluverð þeirra, ef það hefur verið hægt. Það er að vísu sagt, að það megi miða við söluverð. Eigendur þessara áhættusömu framleiðslutækja, skipanna, verða þá að standa í því að láta meta skipin upp, ef þeim finnst þeir vera of hart leiknir, og geta þó aldrei komið matinu niður úr söluverði. Eigendur fasteigna eiga hins vegar að sleppa með helminginn af söluverðinu undan skattinum. Þetta er alveg óverjandi. Þá er það mikill galli, að stighækkun skattsins skuli ekki vera meiri. Vextir skattsins eru óeðlilega lágir, og gjaldfresturinn, 20 ár, er of langur. Það er gert ráð fyrir því, að skatturinn sé greiddur með skuldabréfum, sem síðar séu greidd með jöfnum afborgunum á 20 árum, og vextirnir eru 31/2%, og Landsbankinn á að taka við bréfunum upp í skuld ríkissjóðs. Það er því í raun og veru Landsbankinn, sem greiðir hluta af vöxtunum, því að af venjulegum lánum fær bankinn 6% vexti, svo að þarna greiðir hann eiginlega skattgreiðendunum 2.5% í vaxtastyrk. Þessi ákvæði getur Alþfl. ekki samþ., en nú hefur hæstv. ríkisstj. lýst því yfir, að hún muni leggja fram brtt. við þessa grein, og mun ég því ekki leggja fram neinar brtt. hana varðandi af hálfu Alþfl. fyrr en till. ríkisstj. liggja fyrir, en mér hefur verið tjáð, að það verði nú við þessa umr.
Ég hef nú gagnrýnt þetta frv. mjög, bæði markmið þess og skilyrði til að koma að notum. Nú má vera, að einhver spyrji: Hvað vill þá Alþfl.? Þá, sem þannig spyrja, má minna á, að Alþfl. er sósíalistískur flokkur, sósíalistískur lýðræðisflokkur, sem vill þjóðnýtingu stærstu atvinnutækjanna og utanríkisverzlunarinnar. Alþfl. er fullviss um, að með því eina móti er hægt að tryggja þegnum þjóðfélagsins fulla atvinnu. Hagkerfi einkaframtaksins hefur brugðizt hér eins og annars staðar og er að bregðast. Á árunum 1920–30 voru hér stórkostleg góðæri, en samt voru engir varasjóðir til á kreppuárunum eftir 1930, og þá þurfti að grípa til verzlunarhafta, sem allir töpuðu á nema verzlunarstéttin. Vandræði áranna 1930 –39 enduðu með 18% gengislækkun. Á eftir góðærunum, sem hér hafa verið síðasta áratug, á svo enn að verða gengisfall. Þegar slíkt gerist, hlýtur sú spurning að vakna hjá mönnum, hvað orðið hafi af öllum millj., sem græðzt hafi. Hafa þær allar farið til bygginga eða í annan öruggari atvinnurekstur, en sjávarútveg? Af hverju stendur útgerðin uppi slypp og snauð, strax og eitthvað bjátar á? Er það virkilega svo, að útgerðin sé eftir þessi góðæri öll komin á vonarvöl? Það er auðvitað óeðlilegt, að stórútgerðarmenn og eigendur hraðfrystihúsa og báta geti lifað eins og kóngar í áratug og krafizt svo gengislækkunar, strax og erfiðleikarnir taka að steðja að. Og hvað hefur orðið af verzlunargróðanum, sem hagfræðingarnir álitu að hafi verið fyrir hendi og myndazt hafi í skjóli haftanna? Nei, þetta kerfi er ekki nothæft, það getur jafnvel ekki bjargað sér með gengisbreytingum. Það má segja um gengisbreytinguna 1939 og ástandið nú, að í raun og veru hafi verð krónunnar verið fallið inn á við, en það bætir ekki málstað þess skipulags, þar sem slíkt gerist, réttlætir ekki, að upplausn og glundroði komi alltaf skömmu á eftir góðæri. Ef hægt á að vera að koma í veg fyrir slíkt, þarf að endurskipuleggja hagkerfið allt samkvæmt kenningum jafnaðarstefnunnar. Á þann eina veg er hægt að tryggja öllum stöðuga vinnu og fulla starfrækslu atvinnutækjanna, jafnframt réttlátri skiptingu þjóðarteknanna. Til þess að gengislækkun nú geti talizt samrýmanleg stefnu Alþfl., verður að vera tryggt, að allt hafi áður verið gert til þess að tryggja þegnum þjóðfélagsins fulla atvinnu og að tekið sé fyrir alla óeðlilega gróðamyndun, en án slíkra ráðstafana verður gengið heldur ekki tryggt, þó að það sé lækkað. Annars heldur gengislækkunarhjólið áfram að snúast einn hring á hverjum áratug, eins og dýrtíðarhjólið hélt í sífellu áfram að snúast á síðasta áratug. Það er höfuðatriði, að byrðunum, sem versnandi verzlunarkjör gagnvart útlöndum hafa í för með sér, sé dreift réttlátlega á þegna þjóðfélagsins og aukinn jöfnuður tryggður. Gengislækkun ein gerir það ekki. Jafnframt þarf að tryggja afkomu atvinnuvega þjóðarinnar. Þetta frv. gerir það ekki til neinnar frambúðar. Hvorugu þessu höfuðskilyrði er fullnægt í þeim till., sem hér liggja fyrir. Ég legg því til, að frv. sé fellt.