23.10.1953
Neðri deild: 9. fundur, 73. löggjafarþing.
Sjá dálk 345 í C-deild Alþingistíðinda. (2544)
58. mál, áburðarverksmiðja
Flm. (Bergur Sigurbjörnsson):
Herra forseti. Tilgangurinn með frv. því, sem hér liggur fyrir á þskj. 68, um breyt. á l. nr. 40 23. maí 1949, um áburðarverksmiðju, er. eins og tekið er fram í grg., að koma til móts við óskir bænda í þessu máli.
Eins og kunnugt er, mun áburðarverksmiðjan kosta fullgerð nokkuð á annað hundrað millj. kr. Þegar gengið var frá lögum um þessa verksmiðju á hv. Alþ. árið 1949, var inn í hið upphaflega frv. bætt ákvæði, sem heimilaði ríkisstj. að breyta áburðarverksmiðjunni í hlutafélag með 10 millj. kr. hlutafé, og skyldi ríkissjóði heimilt að leggja fram 6 millj. kr. af því.
Enda þótt það sé að sjálfsögðu margra hluta vegna varhugavert að hafa hlutafé jafnlítið með tilliti til heildarkostnaðar verksmiðjunnar og hér var gert ráð fyrir, mátti þó telja líklegt, að það kæmi ekki að verulegri sök í þessu efni, þar sem gera varð ráð fyrir, að bændum og stéttarsamtökum þeirra, sem að sjálfsögðu bera hitann og þungann af stofnkostnaði verksmiðjunnar, yrði gefinn kostur á að kaupa þau hlutabréf, sem öðrum aðilum en ríkissjóði yrði heimilað að kaupa. Reynslan varð þó sú, þótt ótrúlegt megi virðast, jafnmarga fulltrúa og bændur kjósa á hv. Alþingi, að allt öðrum aðilum en bændum og stéttarsamtökum þeirra var gefinn kostur á að kaupa þessi hlutabréf. Fáeinir peningamenn í Reykjavík og fyrrverandi heiðarleg stofnun keyptu hlutabréf í áburðarverksmiðjunni fyrir samtals 4 millj. kr. Miðað við það, sem áburðarverksmiðjan mun kosta upp komin, nemur þessi upphæð, 4 millj. kr., um 3% af stofnkostnaði verksmiðjunnar. Nú er svo ráð fyrir gert, að öll lán vegna byggingar verksmiðjunnar, þ. e. allur byggingarkostnaður verksmiðjunnar að undanteknum þessum 10 millj. kr., sem er hlutafé, endurgreiðist á 20 árum, og vegna þess að verksmiðjan er hlutafélag, hefðu þeir aðilar, sem lögðu fram um 3% af stofnkostnaðinum, þá eignazt 2/5 hluta verksmiðjunnar eða eignir, sem næmu, miðað við núgildandi verðlag, um 45–50 millj. kr. Þessar eignir umgetinna peningamanna í Reykjavík hefðu bændur og neytendur búvöru greitt, þ. e. a. s. neytendur, að svo miklu leyti sem bændum væri af markaðsástæðum kleift að reikna allt áburðarverðið með í búvöruverðinu. en eins og nú horfir er ekki öruggt, að það takist. Á 20 árum hefðu bændur og neytendur búvöru breytt 4 millj. framlagðra fjármuna peningamanna í Reykjavík í 45–50 millj. kr. eign. miðað við núgildandi verðlag, en vafalaust nokkrum milljónatugum meira þá, ef allt fer svo sem nú horfir. Ég sleppi því að ræða ýtarlega þessa hlið málsins, enda óþarft. Hún er sjálftalandi.
Áburðarverksmiðjan hefur löngum verið talin eitt helzta áhuga- og framfaramál bændastéttarinnar. eða allt síðan það mál kom fyrst á dagskrá. Er það ekki nema eðlilegt, þar sem bændur þurfa og verða að nota aðalframleiðsluvöru hennar, áburðinn, og eiga því öllum öðrum stéttum meira undir því. hvernig til tekst með þetta mikla fyrirtæki, rekstur þess og stjórn, hag þess og þrif í nútíð og framtíð. Þetta virðist öllum hv. þm. hafa verið fullkomlega ljóst á öllum stigum þessa máls, nema því síðasta, þegar að því kom að selja hlutabréf í verksmiðjunni. Þá láðist þeim að setja í lög nr. 40 frá 23. maí 1949 orðin „stéttarsamtaka bænda og bænda“ í stað orðanna „félaga og einstaklinga“. Augljóst má þó vera, að hér sé eða hljóti að vera um mistök ein að ræða. Samkv. eðli málsins er jafnfjarstætt að útiloka bændur frá hlutdeild í áburðarverksmiðju og áhrifum á stjórn hennar og fá það í hendur peningamönnum í Reykjavík, sem hljóta að sjálfsögðu að hafa gróðavonina að leiðarstjörnu, og það væri fjarstætt að selja bændum einum hlutabréf t. d. í fiskiðjuveri ríkisins, ef því væri breytt í hlutafélag. Þetta veit ég að öllum hv. þm. er ljóst og þó sérstaklega þeim, sem kosnir eru á þing af bændum landsins. Þess vegna þykist ég mega vona, að þeir komi til liðs við okkur tvo þjóðvarnarmenn á hv. Alþ., sem því miður höfum ekki afl einir til að koma fram þeirri sjálfsögðu leiðréttingu á lögum nr. 40 23. maí 1949, um áburðarverksmiðju, sem hér liggur fyrir og prentuð er á þskj. 68, þess efnis, að bændum sé tryggður réttur til að eiga einir og reka áburðarverksmiðju með ríkissjóði. Það, að ég þykist mega vona, að hv. þm. veiti þessu mikla áhuga- og hagsmunamáli bændastéttarinnar lið, rökstyð ég með því, að það hefur komið átakanlega í ljós, að bændur eru óánægðir með þá skipan, sem nú er á orðin. Um það bera samþykktir búnaðarþings og Stéttarsambands bænda ljósast vitni. Vilji bænda er því ótvíræður í þessu efni, og vilji bænda ætti að vera fulltrúum bændastéttarinnar óskráð lög, þegar um er að ræða eitt helzta hagsmunamál þeirrar stéttar.
Þá þykir mér hlýða að láta koma ljóslega fram þegar í þessari umr., að það nýmæli er í frv. okkar hv. 8. þm. Reykv. á þskj. 68, að þar er lagt til, að búnaðarmálastjóri og formaður Stéttarsambands bænda taki þegar sæti til bráðabirgða í stjórn áburðarverksmiðjunnar. Það, sem fyrir okkur vakir með þessu, er að gefa bændum nú þegar tækifæri til að hafa áhrif á stjórn, mannaval og skipan alla í þessu fyrirtæki, áður en það tekur til starfa og er bundið í tiltölulega föst form. Það má ljóst vera, að aðaláhugamál bænda í sambandi við þessa verksmiðju hlýtur að vera það, að hún sé vel og skynsamlega rekin, að sem hæfastir menn veljist til starfs hjá þessu fyrirtæki og að framleiðslukostnaður allur sé sem lægstur. Hins vegar mun óþarft að rekja það nákvæmlega, hver tilhneiging er, þar sem peningamenn og hið opinbera eru alls ráðandi, til að gera slíkt fyrirtæki að fjölskyldufyrirtæki, þar sem fjölskyldusjónarmið ráða meiru en hæfileikar og þekking, bæði um mannaval og fjölda embætta í sama fyrirtæki. Það er til að koma í veg fyrir allt slíkt, sem við flm. þessa frv. leggjum til, að búnaðarmálastjóra og formanni Stéttarsambands bænda verði veitt aðild að stjórn áburðarverksmiðjunnar, þegar er þetta frv. yrði orðið að lögum, og má teljast eðlilegt, að þeir séu tilnefndir, þar sem þeir eru oddvitar bændastéttarinnar um öll slík mál sem hér um ræðir.
Þá hlýt ég að geta þess, að fyrir hv. Alþ. liggur annað frv. um breyt. á l. nr. 40 23. maí 1949, um áburðarverksmiðju, frá tveimur hv. þm. Sósfl., þess efnis, að áburðarverksmiðjan verði algerlega ríkiseign. Ég vil taka fram, að eftir atvikum tel ég það næstbeztu lausn málsins og alls ekki óeðlilega till. með tilliti til þess. hve hlutafé verksmiðjunnar er litið miðað við heildarstofnkostnað. Hins vegar er það ófrávíkjanleg stefna Þjóðvarnarflokks Íslands að gefa hinum vinnandi stéttum tækifæri til að hafa áhrif á og eiga, að svo miklu leyti sem þær fá undir því risið á hverjum tíma, þau framleiðslutæki sem efnahags- og lífsafkoma þessara stétta ,byggist á. Í samræmi við þá stefnu er það frv., sem hér liggur fyrir á þskj. 68, og í samræmi við málsatvik og eðli málsins vonum við flm. þess, að það sé einnig í samræmi við réttlætiskennd hv. þingmanna, og viljum treysta því, að afgreiðslu þess verði hraðað svo, að sú skipan, sem hér er mælt með, geti komizt í framkvæmd áður en áburðarverksmiðjan tekur til starfa, en þess er væntanlega ekki langt að bíða úr þessu. — Að svo mæltu legg ég til, að málinu verði að þessari umr. lokinni vísað til 2. umr. og hv. landbn.