13.04.1954
Sameinað þing: 51. fundur, 73. löggjafarþing.
Sjá dálk 429 í D-deild Alþingistíðinda. (3264)
210. mál, framlög til bæjar- og sveitarfélaga
Flm. (Gunnar Thoroddsen):
Herra forseti. Löggjafinn hefur í meginatriðum ákveðið verkaskiptingu ríkisvaldsins og bæjar- og sveitarfélaga. Með löggjöf er víða ákveðið eða gert ráð fyrir, að sveitarfélögin annist vissar framkvæmdir, en fái svo aðstoð, beinan styrk eða framlög eða lán frá ríkinu, til þessara framkvæmda. Þannig er það til dæmis með skólabyggingar, sem ætlazt er til og beinlínis lögboðið að bæjar- og sveitarfélögin hafi með höndum, enn fremur um sjúkrahús, íþróttamannvirki og hafnargerðir. Þar sem lögin ákveða framlög úr ríkissjóði til þessara framkvæmda, er það aðallega með tvennum hætti. Stundum er ákveðið beint hlutfall, eins og t. d. í lögum um hafnargerðir, að ríkissjóður greiði 2/5 eða 1/3 af kostnaði við þessar framkvæmdir, en að það sé greitt eftir því, sem fé er veitt í fjárlögum. En í öðrum lögum, t. d. í skólalöggjöfinni, er ákveðið, að ríkissjóður greiði vissan hluta stofnkostnaðar, helming stofnkostnaðar eða 3/4 eftir atvikum, en án þess að slíkur fyrirvari sé gerður eins og í hafnarlögum, að greiðslurnar fari eftir því, sem fé er veitt í fjárlögum.
Í mörgum þessara tilfella og flestum þarf samþykki ríkisvaldsins til þess að hefja framkvæmdirnar. Þær eru meira og minna undir eftirliti ríkisins og í sumum tilfellum. t. d. varðandi hafnargerðir, eru framkvæmdirnar beinlínis undir umsjá starfsmanna og stofnana ríkisvaldsins.
Það er eðlileg sanngirniskrafa bæjar- og sveitarfélaganna, að eftir því sem þær ráðast með samþykki ríkisins í þessar framkvæmdir, sem eftir löggjöfinni falla í þeirra hlut, þá greiði ríkissjóður jöfnum höndum sinn lögboðna hluta af þessum framkvæmdum. Það er sanngirniskrafa varðandi þau mál, þar sem í lögunum segir, að þetta skuli greiða eftir því, sem fé er veitt í fjárlögum. En það er beint lögvarin krafa, eins og t. d. varðandi skólabyggingar, þar sem ríkissjóður á að greiða vissan hluta eftir því, sem framkvæmdum miðar áfram, án tillits til þess, hvort fé er veitt í fjárlögum eða ekki. Um þær framkvæmdir gegnir svipuðu máli eins og um jarðræktarframkvæmdir bændanna. Bóndinn á lagalega kröfu samkvæmt jarðræktarlögum á jarðræktarstyrknum, hvort sem fjárveiting í fjárlögum hrekkur til þess eða ekki.
Nú hefur svo farið á undanförnum árum, að hlutur ríkisvaldsins hefur í mörgum greinum legið mjög eftir í þessum efnum, þannig að miklar skuldir hafa safnazt saman eða ógoldin framlög af ríkisins hendi til bæjar- og sveitarfélaganna. Á s. l. hausti munu ógoldin lögboðin framlög ríkissjóðs til skólabygginga víðs vegar um land hafa numið 12–13 millj. kr. Um s. l. áramót munu ógoldin framlög af hendi ríkissjóðs til hafnargerða á móti framlögum sveitarfélaganna hafa numið 4.6 millj. kr. Hér er um stórar fúlgur að ræða og eðlilegt, að fyrir efnalítil sveitarfélög sé erfitt ár eftir ár að eiga stórar fúlgur til lögboðinna og lögskyldra framkvæmda hjá ríkissjóði. Samtök sveitarstjórnanna hafa hvað eftir annað hreyft þessum málum og gert kröfu til ríkisvaldsins um, að þeirra hlutur yrði réttur. Samband ísl. sveitarfélaga, fulltrúafundir þess og bæjarstjórafundir, sem komið hafa saman, hafa beint eindregnum kröfum til ríkisstjórnar og Alþingis í þessu efni.
Því miður hafa fjárveitingar í fjárlögum verið helzt til litlar til að halda í horfinu í þessum efnum á undanförnum árum, en á árinu 1952 var þó sýnd nokkur viðleitni í þá átt að grynna á þessum skuldum, þar sem Alþingi samþykkti eftir till. þáverandi ríkisstj. að verja 7 millj. kr. af greiðsluafgangi ársins 1951 til þess að grynna á þessum skuldum, greiða 5 millj. kr. til að lækka skólabyggingaskuldirnar og 2 millj. kr. til að lækka hafnargerðaskuldirnar.
Þegar fjárlög voru til meðferðar fyrir yfirstandandi ár, voru uppi kröfur um það hér á Alþ. og í flokkunum, að reynt yrði að grynna eitthvað á þessum sívaxandi skuldum. Af því varð þó ekki, en bent var þá á þá leið, að í sambandi við ráðstöfun á væntanlegum greiðsluafgangi ársins 1953 mætti ráða nokkra bót á þessu. Eftir þeirri grg., sem alþm. heyrðu frá hæstv. fjmrh. nú fyrir nokkrum dögum um afkomu s. l. árs og ráðstöfun á greiðsluafganginum, þá var ekki í þeirri grg. eða tillögum gert ráð fyrir framlögum í þessu skyni.
Við höfum talið flm. þessarar till., að ekki væri hægt að slíta svo þessu þingi, að ekki kæmu fram ákveðnar kröfur um það, að ríkisvaldið sinni meir þessum málum heldur en verið hefur og sýni einhvern lit á því að ganga til móts við sveitarfélögin sumpart varðandi siðferðislegar og eðlilegar kröfur þeirra og sumpart varðandi beinar lagalegar fjárkröfur þeirra á hendur ríkinu. Þess vegna er þessi till. flutt.
Ég skal ekki fara um hana fleiri orðum að sinni. Ég tel, að þetta mál liggi svo ljóst fyrir, að í rauninni sé ekki þörf á því að vísa því til nefndar, en legg til, að því verði vísað til síðari umr.
Ég sé, að hér hafa hv. flokksbræður hæstv. fjmrh. borið fram smábrtt., sem nema 30 millj. kr. útgjöldum, sem flokkur hæstv. fjmrh. virðist vilja bæta við þessa till. Þær brtt. koma að sjálfsögðu ekki til meðferðar samkvæmt þingsköpum fyrr en við síðari umr. þessa máls.
Þó að líði nú að þinglausnum, þá vil ég beina því til hæstv. forseta, eftir að samþykkt hefur verið að vísa málinu til síðari umr., að hann taki það nú að loknum þessum fundi til síðari umr. og afgreiðslu, því að hæstv. forseti hefur gengið svo rösklega fram á þessum fundi við að afgreiða þau mál, sem fyrir liggja: vetnissprengjur, stjórnarráðshús, Skálholtsstað og fleira, að mér virðist hann hafa lokið þeim málum, sem hér liggja fyrir, öðrum en þessu, og ætti því að vera í lófa lagið að hafa síðari umr. nú og afgreiða till. , og greiðslurnar hafa löngum verið þar mjög mikið á eftir tímanum. Það er þess vegna alls kostar eðlilegt og raunar sjálfsagt, að þegar kemur fram till. eins og þessi, sem er ósk um leiðréttingu eða ósk um greiðslur í eitt og annað, að vísu ekki annað en það, að það sé greitt hraðar en það hefur verið greitt til þessa, að það sé bent á það í sambandi við tekjuafgang, að það eru ýmsar fleiri greiðslur, sem þarf að hugsa um og ýmsir þm. telja að skipti jafnmiklu máli og þær greiðslur, sem hér liggja fyrir. Það er þess vegna algerlega rangt hjá hv. 4. þm. Reykv., að í því felist nokkur óeðlileg vinnubrögð eða tilraun til hrossakaupa. Það eru aðeins settar fram skoðanir, hvaða greiðslur þm. álíti nauðsynlegastar.
Ég á hér brtt., sem ég vildi gjarnan láta fylgja nokkur orð í tilefni af þessum ummælum, sem féllu sérstaklega hjá hv. 4. þm. Reykv.
(Gripið fram í.) Nei, það var í sambandi við þær umr., sem fóru hér fram fyrir nokkru, sem hann tók sér bessaleyfi til þess að tala um þær till., sem hér liggja fyrir, eins og ég býst við að ýmsir, sem voru hér viðstaddir, hafi tekið eftir.
Ég flyt þessa till. vegna þess, að ég álít það mjög þakkarvert, að það hefur verið gert eða verður gert stórt átak í rafmagnsmálunum núna á næstunni. En ég flyt þessa till. fyrst og fremst til þess að minna á það, að næsta málið, sem liggur fyrir Alþ., næsta stórmálið og eins stórt og rafmagnsmálið og kannske stærra og á að koma samhliða og hefði ef til vill átt að koma á undan, er það, að Búnaðarbankinn, lánsstofnun bændanna, verði styrktur til þess að taka upp það mál með fullum krafti, sem búnaðarþingið tók upp núna á þessum vetri, og það er að útvega fjármagn til þess, að þeir bændur, sem eru orðnir á eftir í ræktun og eru með lítil bú í sveit, geti fengið tækifæri til þess að auka ræktun sína og koma búum sínum í það horf, að þau séu lífvænleg fyrir þá, sem búskap stunda. Þetta er atriði, sem hefur ekki aðeins þýðingu fyrir bændurna sjálfa; þetta hefur stórkostlega þýðingu fyrir okkar þjóðfélag í heild. Þessi aðstöðumunur bænda er eitt erfiðasta viðfangsefnið núna í okkar þjóðfélagi, ekki aðeins fyrir bændur, heldur einnig vegna þess, að meðan ekki kemst á þetta jafnvægi á milli búanna, er ekki þess að vænta að framleiðslan verði seld við því verði, sem við allir óskum eftir að hún geti verið seld, og bændur þó haft viðunandi tekjur. Jafnframt er annað, sem þarf að hugsa fyrir, og það er það, að um leið og við veitum þægindin upp í sveitir landsins eins og rafmagn, þá þarf jafnframt að sjá fyrir því, að búskapnum sé komið í það horf, að hann geti staðið undir þessum þægindum.
Ég flyt þessa till. fyrst og fremst til þess að minna á, að það eru engin framlög úr ríkissjóði. sem standa nær því að vera forgangsframlög, heldur en framlög til þess að gera átak í þessu máli, og það er mesta stórmálið, sem liggur hér fyrir, og það er engu minna og ef til vill stærra en rafmagnsmálið, sem hefur verið á þessu þingi og er sannarlega stórmál.