19.04.1955
Neðri deild: 74. fundur, 74. löggjafarþing.
Sjá dálk 1443 í B-deild Alþingistíðinda. (1775)

178. mál, bæjarstjórn í Kópavogskaupstað

Gunnar M. Magnúss:

Herra forseti. Mottó: „Að kaupstað skaltu verða.“ Ólafur Thors, Þórður á Sæbóli.

Kópavogsmálið svonefnda hefur ekki einungis verið til umræðu hér á hv. Alþ. undanfarna daga og vikur. Það hefur einnig verið umræðuefni manna á milli, bæði í Reykjavík og víðar á landinu, og flest eða öll dagblöð borgarinnar hafa eytt miklu rúmi undir greinar um málið og birt flest langar frásagnir af fundum, sem um málið hafa verið haldnir, og einstakar frásagnir um einstaka menn. Margir hafa neitað sér um væran blund sökum þess og ef til vill einhver orðið andvaka fyrir þær sakir. Það hefur einhvern veginn atvikazt svo, að þetta mál virðist í augum almennings vera nú um skeið aðalhugsjónamál ríkisstj. og jafnvel hið eina áhugamál hennar, enda frá hennar sjónarmiði sennilega ekki mörg mál, sem svo mjög aðkallandi er að leysa, þegar frá er skilið, að séð verði um, að engar tafir verði á byggingu hinnar bandarísku borgar á Suðurnesjum. Það er þó sennilega annað og ef til vill meira áhugamál ríkisstj., sem bæði er fyrr til komið og mun lengur vara, bæði meðal ríkisstj. og fylgifiska hennar, hvar sem þeir eru.

Það virðist ekki liggja þunglega á ríkisstj., þó að nú hafi staðið í nálega 5 vikur 7000–8000 menn í verkfalli í höfuðstaðnum, þó að milljónum verðmæta sé kastað á glæ beinlínis fyrir tilverknað ríkisstj., þó að Reykjavíkurhöfn fyllist af kaupskipum og fiskiskipum, sem bundin eru til athafnaleysis við hafnarbakkann, jafnótt og þau koma í höfn, þó að iðnaðurinn hafi stöðvazt, þó að fiskurinn taki að skemmast í skipunum, þó að bændur landsins vanti áburð á grænkandi tún sín, þó að matvælin gangi til þurrðar, þó að allt dragi til falls í þjóðfélaginu, einungis ef hægt er að halda áfram að byggja bandarísku borgina á Suðurnesjum og gera Kópavogshrepp að kaupstað. Að kaupstað skaltu verða, Kópavogur! Þetta er kjörorðið: Að kaupstað skaltu verða fyrir klukkan 12 laugardagskvöldið 23. apríl 1955. Að kaupstað skaltu verða, Kópavogur!

Þetta margumtalaða mál hefst hér á Alþ. með því, að 3 tignir menn, 2 ráðherrar og 1 fyrrverandi ráðherra, leggja fram frv. til laga um bæjarstjórn í Kópavogi. En flm. eru hæstv. forsrh., Ólafur Thors, hæstv. landbrh., Steingrímur Steinþórsson, og hv. 5. landsk., Emil Jónsson, sem sagt fulltrúar fyrir einhverja sjálfstæðismenn, einhverja framsóknarmenn og einhverja Alþýðuflokksmenn.

Forsrh. fylgdi þessu frv. úr hlaði hér í deildinni með stuttri ræðu, sem allir munu nú vera búnir að gleyma að undanteknu einu atriði. Hann lagði sem sé áherzlu á það, að fyrir lægi áskorun til Alþ. frá kjósendum í Kópavogi um að veita Kópavogshreppi kaupstaðarréttindi, og vitnaði ráðh. þar til undirskrifta frá 760 manns, sem flestir höfðu skrifað með kúlupenna nafn sitt undir áskorunina. Þegar hann hafði þetta mælt, var nokkurri byrði af honum létt. Hann hafði fengið þinginu málið til fyrirgreiðslu, gefið forseta d. fyrirskipun um meðferð málsins, og skyldi sá háttur á hafður að hraða málinu allt hvað af tæki, því að mikið lægi við, meira en svo, að því mætti hvísla í eyra á Alþ., þar sem gripnæmir hljóðnemar eru hvarvetna.

Mun ég koma að gangi málsins síðar, en tel ekki úr vegi að minnast að einhverju sögu Kópavogs, þar sem hann er nú svo mjög á dagskrá.

Vífilsstaðir munu vera landnámsjörðin hér í nágrenni Reykjavíkur, þar sem Ingólfur festi byggð, og þá Hofstaðir, sem eru við núverandi braut til Vífilsstaða frá Hafnarfjarðarvegi. Undir þessar jarðir hefur Kópavogur og landið þar suður um legið. Þingstaður er þó ekki í Kópavogi fyrr en á miðöldum. Annar þingstaður í þessu héraði er enn eldri, og mun sá vera hinn elzti þingstaður í þessu umdæmi. Það er í Þingnesi við Elliðaár. Þar gerast ýmis tíðindi, er snerta sögu byggðarinnar og sögu landsins. En þegar þingstaðurinn er fluttur til Kópavogs, gerast þó enn stærri tíðindi, sem flestum Íslendingum eru minnisstæð. Þegar fram kemur á 16. öldina gerast þau tíðindi, sem gjarnan má minna á nú sökum þeirra sambærilegu atburða, sem hafa gerzt hér á landi á vorum dögum, en það er verzlunin með Ísland, verzlunin með þjóðina. Þá eru menn sendir til Íslands til þess ýmist að fá samþykki Íslendinga og viðurkenningu þeirra til þess, að Danakonungur megi ekki einungis selja landið á leigu, ekki einungis setja það að veði fyrir fjárfúlgum, sem Danakonungur þarfnaðist í bili, heldur jafnvel að selja landið hreint og klárlega í hendur þjóðhöfðingja annarrar framandi þjóðar, þ.e. Englendinga.

Um þetta leyti fóru miklar trúarhræringar um Norðurálfu. Marteinn Lúther nokkur hafði árið 1517 hengt upp hin frægu og afdrifaríku mótmæli sín gegn páfanum og páfadómnum. Þá mynduðust hópar mótmælenda í Þýzkalandi, og kirkjustarfsemi þeirra breiddist út.

Mótmælendahópar mynduðust á Norðurlöndum í ríki Danakonungs, og þegar sú trú hafði verið gerð að ríkistrú í Danmörku, var stigið næsta skrefið, að krefjast þess af nýlendunum, að þær tækju sömu trú og heimalandið. Og hér á Íslandi voru aflátssalarnir með syndakvittunarbréfin ekki horfnir úr landi, þegar boðberar mótmælenda og Lútherstrúarmenn tóku að prédika hina nýju trú eða trúarskipti, sem síðar hlutu nafnið siðaskipti. Gegn þessu trúboði snerust hinir kaþólsku biskupar. Andstaða þeirra varð brátt ekki einungis andstaða gegn hinum nýju trúarbrögðum eða trúarskiptum, heldur snerist hún upp í baráttu gegn Dönum og yfirráðum þeirra, svo sem mörg dæmi sanna. Það varð í rauninni sjálfstæðisbarátta til þess að þola ekki kúgun Dana. Frá þessu tímabili þarf naumast að nefna þau nöfn, sem hér ber hæst, þau eru svo kunn úr Íslandssögunni, nöfn Jóns Arasonar og Ögmundar Pálssonar.

Skal þá minnzt á hinn minnisverða sögulega atburð, þegar hinn raunverulegi fyrsti landssölumaður var hálshöggvinn í Kópavogi. Það var árið 1510, að Hinrik VIII. hafði numið úr gildi lög frá 1429 og gaf Íslandssiglingar frjálsar, en 1429 hafði Hinrik Vl. lögfest, að þegnar hans, sem hygðu á skreiðarkaup í norska ríkinu, skyldu einungis sigla til Björgvinjar, en þar var aðalstöð skreiðarverzlunarinnar, og Englendingar áttu að njóta þar sömu réttinda og Hansamenn. Það er sagt frá því um svipað leyti, að 11 íslenzk börn hafi fundizt í kaupskipi. Þau höfðu verið seld mansali frá Íslandi. Árið 1518 býður Kristján II. Danakonungur Hinriki VIII. Ísland til kaups fyrir 50 þúsund til 100 þúsund flórínur. Þjóðverjar tóku þá Hafnarfjörð af Englendingum með áhlaupi. Liðu svo örfá ár fram til ársins 1523, að þá býður Kristján II. Danakonungur Hinriki VIII. Ísland að nýju í veð fyrir 100 þúsund sterlingspund. En þá taka Íslendingar Týla Pétursson af lífi, en hann var umboðsmaður Kristjáns II. En Hinrik VIII. lýsir yfir því, að hann girnist ekki kaupin á Íslandi, eftir að honum bárust tíðindin um afdrif Týla og manna hans. Týli Pétursson, hinn fyrsti skjalfesti landssölumaður, hugðist hér vinna konungi sínum fé og hefur sennilega ætlað sér frama af, ef hann ræki erindi konungs, svo sem hann fékk fyrirmæli um. Hann mætti þá hinni einarðlegu andúð Íslendinga, sem höfðu með andstöðu biskupanna öðlazt þá vitneskju, að hér væri í húfi verzlunin með sjálft Ísland og sjálfa íslenzku þjóðina. Hér gætir sennilega áhrifanna frá baráttu Ögmundar gegn Dönum. Lauk þeirri viðleitni Týla til landssölunnar þann veg, að hann var tekinn af lífi, höggvinn á Kópavogsþingi, svo sem fyrr segir, árið 1523. (Forseti (HA): Má ég aðeins benda hv. ræðumanni á það, að þó að mjög fróðlegt sé að rekja sögu Kópavogs frá landnámstíð, þá er það mál ekki hér til umræðu, heldur um það, hvort Kópavogur skuli nú eignast kaupstaðarréttindi. Það er líka stutt á milli sögu Kópavogs og að fara kannske út í jarðfræðina, hvernig Kópavogur hefur myndazt jarðfræðilega, og það er æskilegt, að við vörumst alla svona útúrdúra.)

Herra forseti. Fyrst er landið, svo er þjóðin, svo er sagan, svo eru afkomendurnir, og það er ekki hægt að tala um þetta stórmál ríkisstj. hér án þess að tengja það viðburðum sögunnar, viðburðum landsins, forfeðrunum og e.t.v. afkomendunum.

En ef hæstv. forseta þóknast að taka af mér orðið fyrir það, að ég hef haft þennan formála, án þess að vita, hvað næst kemur, hvort það kemur í næstu línu vantraust á ríkisstj. fyrir þetta fram komna mál hér eða hvort ég bæri þá ósk fram, að hv. flytjendur málsins sæjust nú hér á næturþeli einu sinni þegar fundur er haldinn um þetta mikilvæga mál, þá mundi ég e.t.v. bíða í ræðustólnum, meðan hæstv. forsrh. væri sóttur, hæstv. landbrh. væri sóttur og hv. 5. landsk. væri sóttur. Hv. 5. landsk., sem situr mér til hægri handar venjulega, hefur haft þann hátt á að skjótast burt, þegar þetta mál hefur verið rætt. Hæstv. forsrh. og hæstv. landbrh. létu fyrir nokkrum vikum þau skilaboð ganga til fundar, sem haldinn var í Kópavogshreppi um þetta mál, að þeir mættu ómögulega vera að því að koma á þann fund, sem ræddi um það mál, sem þeir höfðu sjálfir flutt fram á Alþ. og varðaði íbúa hreppsins, sökum þess að þeir væru önnum kafnir við að leysa það mikla vandamál, sem þá í svipinn var frá þeirra sjónarmiði enn stærra, verkfallsmálin. Þeir máttu ekki vera að því í kringum miðjan marz, um það bil sem verkfallið hófst, að mæta á fundi í Kópavogi, sem ræddi það mál, sem þeir höfðu borið fram, vegna þess að þeir voru svo uppteknir við verkfallsmálin. Nú hafa liðið margir dagar og margar vikur síðan þeir sendu þessi skilaboð. En hvað hafa þessir hæstv. ráðh. gert í verkfallsmálunum? Jú, það er vel hægt að upplýsa það í sambandi við þetta Kópavogsmál, úr því að hæstv. forseti minnti mig á það. Þeir hafa komið hér fram með tvær skýrslur í málinu og fengið til aðstoðar með sér fjmrh. ríkisins, hinn fræga Eystein, flokksbróður hv. forseta, til þess að villa bæði launþega og landsfólkið í heild, tefja verkfallið og gerast þar með með sínum aðgerðum algerir friðarspillar og það á fyrsta stigi málsins. Ég veit ekki, til hvers hv. flm. þessa frv. ætlast, ef þingmenn, sem rétt er þetta frv. í hendur til þess að ræða það, eiga ekki rétt á því, að flm. eða fulltrúar þeirra hlusti á þau rök, sem fram eru borin gegn þeirra rökum fyrir þessu stórmáli.

Það hefur verið minnzt á verkfallsmálin hér ofur lítið áður í sambandi við þetta mál, og sennilega ætti ekki að tala um neitt annað á þingi en verkfallsmálin, vegna þess að það er skylda ríkisstj. og skylda Alþ. að gera eitthvað jákvætt í þessum málum. Ríkisstj. hefur brugðizt svo herfilega, ekki einungis að hún hafi brugðizt, hún hefur gert ýmsar ráðstafanir til þess, að málið drægist á langinn og að það fái hin örlagaríkustu afdrif. Það hefur verið bent á það hér í kvöld af öðrum ræðumanni, að nú horfi til voða bæði til lands og sjávar, og er ekki ósennilegt, áður en þessu fræga Kópavogsmáli verður lokið hér á þingi, að enn dragi til stærri atburða í þessum málum, ef ríkisstj. sinnir þeim ekki á sæmandi hátt.

Nú ætla ég að koma aftur að því, sem frá var horfið, í bili a.m.k., þangað til hv. forseta þóknast að gefa mér aðra bendingu.

Þarna í Kópavogi er aragrúi af minjum um fornar kynslóðir, svo sem reyndar víða hér á landi. Naumast munu þó annars staðar vera á svo litlu svæði svo margar minjar sem í Kópavogi innanverðum. Í Kópavogstúninu, í hlíðinni inn af voginum, á bökkunum bæði fyrir innan og utan túnið í Kópavogi eru þinghústættur. Þar eru einnig staðir ýmsir, sem minna á hryllilegt réttarfar. Þar eru aftökustaðir, þar eru dysjar, og þar eru leiði. Þar austan við núverandi veg er hjónadysin svonefnda, og hvílir yfir henni forneskja. Þar eru einnig systkinaleiði, en þar munu hvíla undir systkini frá Árbæ, sem hafa orðið fyrir þeim grimmu örlögum að lenda undir svipu og öxi Bessastaðavaldsins, tekin af lífi í Kópavogi og dysjuð þar. Þar liggja okkar varnarlausu landar, karlar og konur, dysjuð og urðuð, þar sem nú liggur vegurinn frá ósnum inn að Fífuhvammi, og e.t.v. hafa þar ýmis mannvirki verið byggð á leiðum þeirra.

Ég hafði hugsað mér að bera fram síðar till. um, að Alþ. veitti fé til þess, að þarna í Kópavogi yrði reistur varði og á honum stæði: „Hér var landssölumaður höggvinn“. Á öðrum stað gæti risið minnisvarði með áletruninni: „Hér voru Íslendingar píndir undir herveldi Dana að sverja konungi hollustueið“. Það fer vel á því, að slíkir varðar séu reistir á alfaraleiðinni frá Reykjavík til Keflavíkur.

Víkur nú sögunni um stund að Seltjarnarnesinu. Ég vænti þess, að hæstv. forseti leyfi mér það, því að Kópavogur og Kópavogshreppur var til skamms tíma hluti af Seltjarnarneshreppnum. Þar hafði á áratugunum frá 1930 til 1950 — og þó einkum milli 1930 og 1940 — tekið að aukast byggð úti á Seltjarnarnesi. Byggðin teygðist frá Reykjavík út í Skjólin, út á Lambastaðahverfið og jafnframt að nokkru út fyrir Valhúsahæðina. Var á orði haft, að þeir, sem tóku sér bólfestu á Seltjarnarnesi um þessar mundir, væru að flýja skatta og fjárálögur í Reykjavík, og komst í því sambandi á kreik orðið „skattflóttamaður“. En fyrir á Seltjarnarnesinu bjuggu ýmsir gamlir og grónir bændur og efnamenn og sums staðar skipstjórar eða útgerðarmenn. Á Seltjarnarnesinu myndaðist það andrúmsloft, að þar væru bjargálnamenn, en hinir, sem ekki væru það, ættu lítið eða ekkert erindi í hreppinn, að ekki væri talað um þá, sem ekki héngu í því að kallast milli húsgangs og bjargálna. En um sömu mundir og hinir svokölluðu „skattflóttamenn“ fluttust á Seltjarnarnesið, tóku ýmsir efnaminni menn að setjast að á Digraneshálsi milli Kópavogs og Fossvogs. Skilyrðin þarna suður frá voru erfið til húsbygginga og aðdrátta, en að hinu leytinu höfðu menn að ýmsu leyti meira svigrúm, meira frjálsræði í byggingu húsa sinna, en það var mjög þýðingarmikið atriði fyrir þá, sem höfðu ekki úrræði til þess að byggja í hinni dýru Reykjavík. Þeir, sem höfðu ekki efni á að kaupa eða leigja hinar dýru lóðir Reykjavíkur, ekki efni á að kaupa dýrar teikningar, ekki byggja eftir fullkomnustu kröfum, fengu svigrúm til þess að byggja þak yfir höfuð sér, sem þeim hefði ekki verið kleift að öðrum kosti. Þessara landnámsmanna biðu ýmsir erfiðleikar. Þeir fluttu þangað suður eftir með fjölskyldur sínar, en sóttu atvinnu sína til Reykjavíkur við hin erfiðustu samgönguskilyrði. Þannig tóku fleiri og fleiri að búa um sig á dreif um hálsinn og við voginn, ruddu grjóti af lóðum og löndum, grófu brunna, lögðu stíga, gerðu garða. Og enn risu ýmis vandamál hjá hinum áhugasömu landnemum. Þarna voru komin mörg börn, en enginn skóli fyrir börnin. Þau áttu í rauninni að sækja skóla út á Seltjarnarnesið, voru undir stjórn skólastjóra Mýrarhúsaskóla. Börnunum hafði verið komið í heimavist, meðan þau voru fá og aðeins frá nokkrum heimilum, en þegar þeim fjölgaði mjög, jókst vandinn. Var þá fyrst í stað gripið til þess ráðs að senda börnin í barnaskóla Reykjavíkur, og mátti það heita ill nauðsyn. Börnin þurftu að bíða eftir óhentugum ferðum fram og aftur. Stundum voru þau selflutt, stundum urðu þau að fara gangandi og þá oft í misindisveðrum, veðrum skammdegisins og vetrarins. Á móti þessari viðleitni frá Reykjavík að taka börnin í skóla tók Mýrarhúsaskóli við börnum úr vestanverðum hluta Reykjavíkur, ef á þurfti að halda. Sökum þessara vandkvæða landnemanna var sett fram krafan um skóla og kennslu þar suður frá, en litla áheyrn fékk sú krafa. Ég var þá búsettur á Seltjarnarnesi og var í skólanefnd þar. Þegar krafan um skólahald í Kópavogi var orðin almenn og þung og mikil nauðsyn, varð ekki umflúið að gera eitthvað málinu til úrlausnar. En hinum ríka Seltjarnarneshreppi fannst óþarfur baggi vera lagður á „skattflóttamennina“, þar sem um var að ræða skólahald hjá landnemunum. Eftir margs konar vafninga og drátt og eftirrekstur fékkst loks viðurkennt, að reisa þyrfti barnaskóla í hinni vaxandi byggð suður frá. Var fyrst leigt til skólahaldsins herbergi í íbúðarhúsi, en loks fengin viðurkenning fyrir stofnun og byggingu skóla. Þegar svo var komið, þurfti Seltjarnarneshreppur að fara að losna úr sambandi við landnemana og láta þá sigla sinn sjó, láta þá standa undir sínum eigin byrðum, sínu eigin skólahaldi, sínum eigin kröfum. Var þá fyrst reist krafan á Seltjarnarnesi um að kljúfa Seltjarnarneshrepp, skera hinn nýja lim af. Og undirskriftasöfnun um kröfuna um skiptingu hreppsins fór fram. Sú undirskriftasöfnun var að ýmsu keimlík þeirri, sem fram hefur farið nýverið í Kópavogi og fengin hefur verið flm. þessa frv. í hendur, svo sem frægt er orðið hér á þingi og víðar.

Í þessari undirskriftasöfnun á Seltjarnarnesinu árið 1946 kenndi ýmissa grasa. Þar var ýmiss konar túlkun í frammi höfð og ekki í vil landnemunum, en sumum hreppsbúum voru ekki sýnd undirskriftaskjölin. Þannig var t.d. gengið fram hjá mínum dyrum, og fékk enginn á mínu heimili að sjá skjalið. Það var vitað, að hinir fátæku landnemar í Kópavogi höfðu horfið með fjölskyldur sínar úr Rvík af öðrum og gagnólíkum ástæðum en „skattflóttamennirnir“, sem settust að á Seltjarnarnesi. Þeir, sem leituðu suður á hálsinn og á bakkana og ströndina við Vogana, fóru þangað í þeim tilgangi að drýgja tekjur sínar til lífsframfæris fjölskyldum sínum með aukinni vinnu, þrotlausu starfi í aukavinnu, sýknt og heilagt, myrkranna á milli, vetur, sumar, vor og haust, í veðrum stórum, úrfelli, hríðum, og þá einnig á hinum blíðu stundum. Þá var því annan veg farið með „skattflóttamennina“, sem fluttu út á Seltjarnarnesið. Þeir fluttu þangað til þess að fela svo sem unnt væri stóreignir sínar, til þess að njóta þar værðar og friðar fyrir griptöngum skattheimtumannanna í Reykjavík, til þess að njóta svefnværðar fyrir áhyggjum eignamanna og vakna svo glaðir við „úa-úa“ sjófuglanna í fjörumálinu. Það var því sízt að undra, þótt hinir fornu Seltirningar litu upp til „skattflóttamannanna“, en niður á lýðinn, sem festi byggð sína suður á Digraneshálsi og enda með fullum rétti kallaði sig Seltjarnarneshreppsbúa og gerði kröfur á hendur hinum fræga og forna hreppi, þar sem landlæknir hafði setið, þar sem biskup hafði setið eina tíð, þar sem stórútgerðarmenn, stórbændur og aðrir grónir heiðursmenn höfðu slegið hring um einkaréttindi þeirra, sem áttu sparisjóðsbækur í gildara lagi. Það var sjálfsagt að skera þennan lim af, og það var gert með hreppaskiptingunni 1947, og nú voru tveir hreppar, þar sem áður var einn, Seltjarnarneshreppur og Kópavogshreppur.

Landnemarnir urðu nú að bera sínar byrðar, byggja alla menningar- og félagsstarfsemi sína upp. Og viti menn: Þó að hinn ríki Seltjarnarneshreppur væri nú ekki lengur svokallað höfuðskjól, tóku landnemarnir að sýna, að þeir áttu tilverurétt sem sjálfstætt samfélag manna, sem var ekki byggt upp á stéttamismun, heldur sameiginlegum þörfum til lífsbjargar og menningar og sameiginlegri sjálfsbjargarviðleitni. Það gerðust þau tíðindi, að þarna reis brátt hin myndarlegasta skólabygging, svo að börnin þurftu ekki lengur að hrekjast hina löngu leið til náms í Reykjavík. Þarna voru lagðar við mikla erfiðleika og ærinn kostnað götur, vatnsleiðsluskurðir voru grafnir og vatn lagt um byggðina úr æð frá Gvendarbrunnalínunni, sem til Reykjavíkur liggur. Rafmagn var lagt um byggðina, og reynt var að tileinka sér flest þau þægindi, sem annars staðar eru nú talin sjálfsögð. Hreppurinn eignaðist jafnvel stórvirkt véltæki, skurðgröfu, sem kostaði tugi þúsunda króna, gróf með henni skurði fyrir sína vatnsleiðslu og leigði hana einnig til tekna fyrir hreppinn. Framsýni og stórhugur markaði stefnuna hjá hinni fyrstu hreppsnefnd undir forustu oddvitans, Finnboga R. Valdimarssonar, sem hlotið hefur fyrir sitt ágæta, en erfiða brautryðjandastarf þá viðurkenningu að vera kjörinn til forustunnar hverju sinni sem kosningar hafa farið fram í hreppnum, en það mun vera fjórum sinnum. Sé hins vegar litið til hins ríka Seltjarnarneshrepps, sem skar af sér liminn, þá viðhelzt margt þar, svo sem það var á hinum gömlu góðu dögum.

Þar hélt skólahaldið áfram með vatnslausum kömrum í gamla skólahúsinu á Valhúsahæð, því að hrúturinn niðri í mýrinni var sannarlega ekki nógu duglegur til þess að spýta vatninu þessa óraleið upp á efri hæð skólans. Þar fengu bréfin að liggja í friði í pósthúsinu án brottrekstrar frá því opinbera. Bréfin voru send heim með skólabörnum, þegar skólahald var, en vel þeim, sem hafði gleymt að framlengja víxllinn sinn í bankanum og ekki átti barn í skóla. Sá gat átt það á hættu, að tilkynningin kæmi fjúkandi á alfaravegi nokkrum dögum eftir að víxillinn hafði lifað sitt fegursta og fallið í hendur þeirra, sem hirtu slík blöð og bættu nokkrum aurum við upphæð víxilsins. Bókasafn á Seltjarnarnesi, sem einu sinni var í blóma, var nú lokað og læst og vel geymt. Ekkert lestrarfélag á Seltjarnarnesi, ekkert ungmennafélag, ekkert íþróttafélag, og þannig mætti halda áfram að segja „ekkert, ekkert“ um þann gamla góða hrepp, sem einu sinni var.

En byggðin í Kópavogshreppi jókst svo ört, að undrum sætti. Má geta nærri, hvílíkir erfiðleikar hafa verið því samfara að byggja upp allt félagskerfi í hreppi, sem óx svo ört sem raun ber vitni. En það er mála sannast, að vel hafi tekizt, þótt að ýmsu megi finna, og verður fátt svo gott, að ekki megi jafnan finna veilur á. En þegar hreppurinn er aðeins 7 ára og hinir mestu erfiðleikar eru yfirstignir, hlaupa fram menn til þess að krefjast breytingar á högum hreppsins, grípa fram fyrir þær starfandi hendur, sem þar hafa unnið að því að byggja upp hreppinn við núverandi fyrirkomulag, sem hann býr við, segjandi: Að kaupstað skalt þú verða, Kópavogur, taka af því þeim afleiðingum, auka þær byrðar, sem af því hljótast, en vitanlega njóta þeirra miklu gæða, sem því eru samfara.

Er þá komið að því, að rétt væri að víkja nokkuð að sögu þessa fræga máls. Ég held, að hún hafi ekki verið rakin hér í samfelldu máli, frá því að frv. er lagt inn í þingið og í raun og veru áður en frv. er lagt inn í þingið og til þessa dags, þangað til yfirlýsingin kemur hér í dag inn á hv. Alþ. um undirskriftasöfnunina, sem hæstv. forsrh. reifaði hér fyrsta daginn, þegar hann flutti sína framsöguræðu, sem allir eru nú búnir að gleyma nema því atriði, að hann talaði um undirskriftasöfnunina, — að yfirlýsingin kemur frá borgarfógetanum í Reykjavík, að undirskriftirnar hafi verið falsaðar. Það er síðasta atriði málsins, en ég vil þá leyfa mér að byrja á því fyrsta.

Það mun hafa verið laugardaginn 26. febrúar, kl. 4 síðdegis, árið 1955, sem hreppsnefnd Kópavogshrepps kom saman á fund. Þar voru mættir allir hreppsnefndarmenn, og þar leggja fram 2 hreppsnefndarmennirnir, Hannes Jónsson og Jósafat Líndal, ályktunartillögu, sem svo hljóðar, með leyfi forseta:

„Ályktunartillaga minni hluta hreppsnefndar Kópavogshrepps um kaupstaðarréttindi til handa Kópavogshreppi:

Hreppsnefnd Kópavogshrepps ályktar að fara þess á leit við félagsmálaráðuneytið, að það hlutist til um, að flutt verði og lögfest á yfirstandandi Alþingi frv. til laga um kaupstaðarréttindi, bæjarstjórn og sérstakt lögsagnarumdæmi í núverandi Kópavogshreppi.“

Þetta eru þá hin fyrstu drög, sem finnast skjalfest um þetta mál í Kópavogshreppi. En þegar þetta er komið fram á hreppsnefndarfundinum, ber oddviti hreppsins fram eftirfarandi dagskrártillögu, er svo hljóðar, með leyfi forseta:

„Hreppsnefnd Kópavogshrepps telur enga knýjandi ástæðu til þess að svo stöddu að óska eftir lagabreytingu í því skyni að gera hreppinn að kaupstað, þar sem af slíkri breytingu mundi aðeins leiða stórum aukin útgjöld fyrir sveitarfélagið, en engar teljandi réttarbætur eða bætta aðstöðu fyrir það eða íbúða þess. En sérstaka fjarstæðu telur hreppsnefndin að setja fram þá kröfu nú, aðeins tæpu ári eftir að tvennar sveitarstjórnarkosningar hafa farið fram í hreppnum, án þess að nokkrar raddir kæmu fram í sambandi við þær um slíka breytingu, en vitanlegt, að með slíkri lagabreytingu yrðu enn að fara fram sveitarstjórnarkosningar hér, sem þá yrðu hinar sjöttu á 8 ára tímabili.“

Ég hef þá ekki sagt alveg rétt áðan; það munu vera búnar að fara fram 5 hreppsnefndarkosningar í Kópavogi, en ég sagði 4 áðan.

„Hreppsnefndin telur, að áður en horfið verður að því að breyta hreppnum í kaupstað, vera að gera verulegt átak til þess að tryggja sjálfstætt atvinnulíf í þeirri byggð, sem hér hefur risið upp, og álítur, að Kópavogshreppur eigi siðferðislega kröfu til aðstoðar af ríkisvaldsins hálfu í því efni.“

Þessi tillaga oddvitans var svo samþykkt með 3 atkv. gegn 2.

Það næsta, sem gerist í þessu máli, mun vera það, að miðvikudaginn 9. marz, kl. 4 síðdegis, árið 1955, kemur hreppsnefndin saman í barnaskólanum. Allir hreppsnefndarmenn voru þar mættir nema Jósafat Líndal, en í hans stað var mættur Sveinn S. Einarsson. Þá var tekin fyrir tillagan um kaupstaðarréttindi handa Kópavogshreppi. Þá er liðinn hálfur mánuður frá því að málinu er fyrst hreyft á hreppsnefndarfundinum 26. febrúar. Oddviti skýrði frá því á fundinum, að menn úr fulltrúaráðum Sjálfstæðis- og Alþýðuflokksfélaga og úr Framsóknarfélagi Kópavogs hefðu skömmu eftir siðasta hreppsnefndarfund snúið sér til félmrn. með erindi, þar sem þeir óska eftir því, að ráðuneytið láti semja og flytja frv. til laga um kaupstaðarréttindi og bæjarstjórn fyrir Kópavogskaupstað, og óska eftir, að slíkt frv. verði lögfest á Alþ. því, sem nú situr, með því að málið þoli enga bið.

Það hefur nú komið greinilega fram hér á Alþ., að málið þolir enga bið. Það þolir a.m.k. ekki lengri bið en til kl. 12 á laugardagskvöldið 23. apríi n.k., því að þann sunnudag á að fara fram almenn atkvgr. í Kópavogshreppi um það, hvort samið skuli verða við Reykjavík um samvinnu og ef til vill sameiningu eða hvort fram skuli borin krafan eða óskin um það, að Kópavogur verði gerður að kaupstað.

Félmrn. hafði síðan, eftir móttöku þessa erindis, sent það sýslunefnd Kjósarsýslu til umsagnar.

Á þessum fundi lá umsögn sýslunefndar fyrir. Oddviti las einnig á fundinum ályktun sýslunefndar, sem gerð hafði verið á nefndarfundi 7. s.m. með samhljóða atkv. sýslunefndarmannanna. Þessi ályktun sýslunefndarinnar er að mörgu leyti mjög eftirtektarverð vegna þess, að í henni koma fram gagnrök móti þeim rökum, sem hæstv. forsrh. lagði hér fram með frv., og er því furðulegt, að hann skyldi leggja það fram sem fskj. hér á Alþ., því að gagnrökin, sem koma fram í ályktun sýslunefndar, eru svo augljós og svo sterk, að þau eru meiri en hitt, sem er jákvætt fyrir málflutning forsrh. og hans meðflytjenda að frv. Ég vil, með leyfi forseta, lesa þessa ályktun sýslunefndarinnar, þar eð hún er allmikið innlegg í sögu málsins :

„Viðvíkjandi erindi félmrn. til sýslunefndar Kjósarsýslu um það, hvort Kópavogshreppur skuli skilinn frá Kjósarsýslu og gerður að kaupstað með venjulegum kaupstaðarréttindum og skyldum, vill sýslunefndin taka fram:

1) Sýslumaður Kjósarsýslu hefur upplýst, að löggæzla, skattheimta og fleiri opinber starfræksla sé erfið í framkvæmd í Kópavogshreppi við það sveitarstjórnarfyrirkomulag, sem nú er þar. Fellst sýslunefndin á, að ráða þurfi bót á þessum erfiðleikum.

2) Kjósarsýsla er ein af minnstu sýslufélögum landsins, telur aðeins fimm hreppa, og af þeim er Kópavogshreppur langfjölmennastur. Það mundi því veikja athafnamöguleika sýslunnar verulega, ef Kópavogshreppur yrði skilinn frá henni.

3) Þegar einstökum hreppum hafa með sérstökum lögum verið veitt kaupstaðarréttindi, mun frumkvæðið að því eða beiðni um slíkt hafa komið frá viðkomandi hreppsfélögum, enda lítur sýslunefndin svo á, að það sé hinn eðlilegi gangur málanna. Í þessu tilfelli liggur það ekki fyrir, eins og nú standa sakir. Ef aftur á móti kemur fram eindregin viljayfirlýsing meiri hluta sveitarstjórnar Kópavogshrepps eða óumdeilanlegs meiri hluta atkvæðisbærra íbúa hans um kaupstaðarréttindi fyrir hreppinn, telur sýslunefndin eðlilegt, að Kópavogshreppur fái kaupstaðarréttindi.“

Þarna eru dregin fram tvö veigamikil atriði, sem undirstrikuð hafa verið í þessum umræðum af ýmsum þeim ræðumönnum, sem hér hafa tekið til máls, og verða ekki undirstrikuð of oft, vegna þess að gegn þeim er gengið í berhögg við það, sem venja eða hefð er í flestum eða öllum tilfeilum, þar sem um hefur verið að ræða að gera þorp eða bæjarhluta að kaupstöðum. En á þessum sama fundi, 9. marz, leggur oddvitinn fram fyrir hönd hreppsnefndarmeirihlutans eftirfarandi till. til ályktunar, með leyfi forseta:

„Fram hefur komið krafa nokkurra manna úr Framsóknar-, Sjálfstæðis- og Alþýðuflokknum hér í hreppnum til félmrn., að flutt verði og lögfest á þessu þingi frv. til l. um að gera Kópavogshrepp að kaupstað nú þegar. Þessu máli hefur aldrei verið hreyft fyrr hér í hreppnum opinberlega og almennar umræður því aldrei farið fram um það meðal hreppsbúa.

Meiri hluti sveitarstjórnar hefur með samþykki hreppsnefndar 26. f.m. lýst sig andvígan þeirri breytingu og talið hana ótímabæra. Sýslunefnd Kjósarsýslu hefur 7. þ.m. með ályktun — samþykktri með samhljóða atkv. sýslunefndarmanna — lýst yfir og beint því til félmrn., að hún telji slíka breytingu því aðeins eðlilega, að fram komi eindregin viljayfirlýsing meiri hluta atkvæðisbærra íbúa hans með slíkri breytingu.

Sýslumaður Gullbringu- og Kjósarsýslu hefur hins vegar upplýst, að skattheimta, löggæzla og fleiri starfræksla hér í hreppnum af hálfu embættis hans sé orðin svo erfið við núverandi fyrirkomulag, að óviðunandi sé, og hefur sýslunefnd fallizt á, að ráða þurfi bót á þeim erfiðleikum.

Með tilliti til þess, sem fram er komið í málinu samkv. framansögðu, ályktar hreppsnefnd Kópavogshrepps eftirfarandi:

1) Hreppsnefndin telur, að hæglega megi bæta úr erfiðleikum umboðsstjórnarinnar án þess að gera Kópavogshrepp að kaupstað með öllum þeim kostnaði, sem af því leiðir fyrir sveitarfélagið. Í því sambandi vill hreppsnefndin eindregið benda á þá leið, að stofnað verði sérstakt sýslumannsembætti fyrir Kjósarsýslu, og beinir því til viðkomandi ráðuneyta að bera tillögu um þessa skipan undir sýslunefnd og sveitarstjórnir í Kjósarsýslu eins fljótt og við verður komið.

2) Verði þessi leið ekki talin fær eða aðrar lausnir á vandkvæðum umboðsstjórnarinnar í þessu efni á þeim grundvelli, að Kópavogshreppur haldi áfram að vera sérstakur hreppur innan Kjósarsýslu, eins og meiri hluti sveitarstjórnar og sýslunefnd óska, ákveður hreppsnefndin að leita álits kosningabærra íbúa hreppsins um þær leiðir, sem þá koma til greina. Skal sú atkvgr. fara fram í samræmi við lög um sveitarstjórnarkosningar, en efnt til almenns borgarafundar til umr. um málið að tilhlutan hreppsnefndar, áður en atkvgr. fer fram.“

Það er eftirtektarvert við samþykkt þessarar till., að þar stendur ekki hinn venjulegi meiri hluti hreppsnefndar Kópavogshrepps að samþykkt till., þ.e. 3:2, heldur standa að seinni liðnum 4:1. Þarna hefur annar sjálfstæðismaðurinn og andstæðingur meiri hl. hreppsnefndar Kópavogshrepps fallizt á þá till., sem kemur fram í seinni liðnum, eða ályktun.

Af þessu er bert og má ljóst vera þeim, sem hafa haldið því fram, að einhugur væri í sambandi við allt þetta mál, að hann hefur ekki verið fyrir hendi alls staðar. Í þessari atkvgr. er það augljóst, að það skiptir a.m.k. nokkru máli, þegar heil ályktun er borin upp, að það eru ýmsir liðir í henni, sem andstæðingarnir geta fellt sig við og samþ., þó að þeir séu andvígir öðrum, og má það ekkert undarlegt kallast.

Nú líða nokkrir dagar, það líða 8 dagar, þangað til hreppsnefndarfundur er haldinn, en það er fimmtudaginn 17. marz, kl. 5 síðdegis, árið 1955. Þá eru allir hreppsnefndarmenn mættir. Þar kemur fram bréf, sem oddvitinn les upp og honum hafði borizt daginn áður,

16. marz, og það er frá hreppsnefndarminnihl., þar sem oddvitanum og öðrum hreppsnefndarmönnum meiri hl. er boðin þátttaka í borgarafundi um kaupstaðarréttindi fyrir Kópavogshrepp, sem 3 stjórnmálafélög í hreppnum boðuðu til, og áttu þeir samkv. þessu fundarboði eða bréfi að fá þrír til samans jafnan ræðutíma og fulltrúar hvers hinna þriggja stjórnmálaflokkanna eða hinna þriggja stjórnmálafélaga, sem að fundarboðinu stóðu. Þá las oddviti einnig upp bréf, sem hreppsnefndarmeirihl. í þessu máli hafði sent fundarboðendum þennan sama dag, þar sem hreppsnefndarmeirihl. neitaði að taka þessum kostum. Enn kom fram á þessum fundi till. frá Ólafi Jónssyni, er var svo hljóðandi, með leyfi hæstv. forseta:

„Í framhaldi af fyrri samþykkt hreppsnefndar um almennan borgarafund um kaupstaðarréttindi fyrir Kópavogshrepp samþykkir hreppsnefndin að boða til slíks borgarafundar sunnudaginn 27. marz, kl. 4 síðdegis. Tilhögun fundarins verði sú, að meiri og minni hl. hreppsnefndar hafi jafnan ræðutíma um málið, og komi þeir sér saman um fundarstjóra og fundarsköp, enda sé kjósendum veittur ríflegur tími til umræðna um málið.“

Þessi till. var samþ. með 3 shlj. atkv.

Einn andstæðingur meiri hl., Jósafat Líndal, tjáði sig samþykkan því að halda fundinn á þessum tíma, en vildi ekki taka að öðru leyti afstöðu til þeirra atriða, sem þarna komu fram. Og Hannes Jónsson kvaðst að öllu forfallalausu mæta á fundinum, en taldi það þó ekki rýra gildi þess fundar, sem hann og hans félagar höfðu auglýst.

Þá er hér bréf, sem er næsta stigið í sögu þessa máls. Það er frá 18. marz, eða daginn eftir að hitt bréfið hafði verið skrifað, og það er þannig, með leyfi hæstv. forseta:

„Stjórnmálafélög lýðræðisflokkanna þriggja, Alþfl., Framsfl. og Sjálfstfl., í Kópavogi hafa ákveðið að efna til borgarafundar í barnaskólahúsinu á Digraneshálsi n.k. föstudagskvöld, kl. 20.

Umræðuefni: Kaupstaðarréttindi fyrir Kópavogshrepp.

Fyrir hönd fyrrnefndra stjórnmálafl. bjóðum vér undirritaðir yður, herra oddviti, ásamt núverandi meiri hl. hreppsnefndar Kópavogs, á fund þennan. Á fundinum munuð þér og aðrir fulltrúar hreppsnefndarmeirihl. fá til samans jafnan ræðutíma og fulltrúar hvers hinna þriggja stjórnmálafélaga, sem til fundarins boða. Á fundinum verða enn fremur frjálsar umræður.

Á borgarafund þennan bjóðum vér jafnframt hinum þremur þingfulltrúum kjördæmisins og félmrh., og fáið þér, herra oddviti, sem alþm. sérstakan ræðutíma til jafns við aðra þessa boðsgesti.

Vér munum enn fremur fara þess á leit við skrifstofustjórann í félmrn., að hann mæti á fundinum og svari fyrirspurnum varðandi dagskrármálið, sem til hans kann að verða beint af fundarmönnum.“

Undir þetta er skrifað f.h. fulltrúaráðs Alþýðuflokksfélaganna í Kópavogi, Framsóknarfélags Kópavogs og fulltrúaráðs Sjálfstæðisflokksfélaganna í Kópavogi.

Það er á þennan fund, sem hæstv. forsrh. Ólafur Thors og hæstv. landbrh. Steingrímur Steinþórsson sendu þau skilaboð, að þeir gætu ekki mætt sökum anna vegna verkfallsins. Þær annir hafa íþyngt þessum hæstv. ráðh. mjög til þessa dags, en ekki þó svo, að þeir létu það ekki viðgangast, að þetta mál héldi sína leið, eins og þeir höfðu ætlað í upphafi, þrátt fyrir það að þeir sjái þess nú litla von, að því verði lokið fyrir kl. 12 laugardaginn 23. marz 1955.

Þessu bréfi um borgarafundinn í Kópavogi, sem fulltrúar frá hinum þremur stjórnmálafélögum í Kópavogi sendu, svaraði meiri hl. hreppsnefndar Kópavogshrepps á eftírfarandi hátt, með leyfi hæstv. forseta:

„Okkur undirrituðum hreppsnefndarmönnum hefur borizt boð yðar um þátttöku í fundi, sem þér nefnið „borgarafund“, um kaupstaðarréttindi fyrir Kópavogshrepp, þar sem okkur þremur sem meiri hl. hreppsnefndar er boðið að „fá til samans jafnan ræðutíma og fulltrúar hvers hinna þriggja stjórnmálafélaga, sem til fundarins boða“, þannig að við þrír, meiri hl. hreppsnefndar, fengjum aðeins 1/4 af þeim ræðutíma, sem ætlaður er til framsögu í málinu, en naumast meira en 1/10 af öllum fundartímanum.

Þessum kostum hinna „þriggja lýðræðisflokka“ viljum við ekki taka.

Hreppsnefnd Kópavogshrepps hefur samþykkt að efna til almenns borgarafundar um þetta mál, áður en það verði lagt undir atkv. allra kosningabærra íbúa hreppsins. Teljum við sjálfsagt, að þeim borgarafundi verði hagað svo, að meiri hl. og minni hl. hreppsnefndar í þessu máli verði veittur jafn ræðutími og komi þeir sér saman um fundarstjóra og fundarsköp, enda verði kjósendum veittur ríflegur tími til umr. um málið. Að sjálfsögðu verður fundurinn eingöngu fyrir hreppsbúa.

Þá teljum við ófært að halda slíkan fund á virkum degi.

Erum við til viðræðna um þetta mál við minni hluta hreppsnefndar, og verður ákvörðun um boðun slíks fundar tekin á hreppsnefndarfundi.“

Undirskrifendur eru svo þeir þrír, sem eru í meiri hluta hreppsnefndar Kópavogshrepps gegn hinum, sem höfðu boðað borgarafundinn.

Í sambandi við þetta má svo enn lesa upp sem lið í sögu þessa máls það bréf, sem oddviti Kópavogshrepps sendi til fundarstjóra fundar hinna þriggja stjórnmálaflokka, sem halda átti í Kópavogshreppi 18. marz 1955. Leyfi ég mér, með leyfi hæstv. forseta, að lesa það bréf upp, þar sem það snertir mjög málið:

„Mér hefur sem alþm. verið boðið að mæta á fundi þeim, sem haldinn er í kvöld um kaupstaðarréttindi fyrir Kópavogshrepp.

Um leið og ég þakka boðið, óska ég að skýra fundinum frá því, hvers vegna ég sé ekki ástæðu til að taka því, og bið yður því að lesa bréf mitt fyrir fundarmönnum.

Það mál, sem rætt verður á fundinum, kom fyrst fram fyrir tæpum þremur vikum og var þá borið fram af forustumönnum þeirra þriggja stjórnmálaflokka hér í hreppnum, sem boða til fundarins í kvöld. Mér er kunnugt um rök þeirra fyrir því, að það sé nú mesta hagsmunamál hreppsins, að honum sé breytt í kaupstað með lagasetningu. Þykir mér þetta seint séð hjá þeim, svo rækilega sem hagsmunamál hreppsins hafa verið rædd í margendurteknum sveitarstjórnarkosningum. Ég hef tekið afstöðu til þessarar till. sem hreppsnefndarmaður og sýslunefndarmaður, í báðum nefndum á sama veg.

Sem alþm. hef ég hins vegar ekki tekið afstöðu til málsins. Hefur enginn séð ástæðu til að flytja það inn á Alþ. enn sem komið er, enda varla ástæða til, þar sem meiri hluti sveitarstjórnar og sýslunefnd hafa lýst sig andvíg því, eins og á stendur.

En á meðan ekki er kominn fram „óumdeilanlegur vilji meiri hluta kosningabærra íbúa hreppsins“ um kaupstaðarréttindi fyrir hann, eins og sýslunefnd hefur kveðið að orði, tel ég, að alþm. geti að skaðlausu látið málið afskiptalaust á málfundum hér í hreppnum, a.m.k. þeir, sem hvorki eru borgarar hér í hreppnum né búsettir í sýslunni.

Nú hefur mér sem hreppsnefndarmanni verið boðinn fimm mínútna ræðutími á fundinum í kvöld. Því boði hef ég hafnað ásamt tveim meðnefndarmönnum mínum, og tel ég víst, að bréf okkar um það verði kynnt fundarmönnum af fundarboðendum. Þar sem fundarboðendur virðast ekki vilja veita okkur hreppsnefndarmönnum, sem höfum fjallað um málið, sæmilegt málfrelsi á fundinum, en ég sé ekki ástæðu til að ræða málið sem alþm. á núverandi stigi þess, mun ég ekki mæta á fundinum, en bið yður, herra fundarstjóri, að flytja honum þessa orðsendingu mína um ástæður til þess.“

Nú var þessi fundur haldinn, og fara ýmsar sögur af þessum borgarafundi, sem þeir stofnuðu til. M.a. þykir það skemmtileg tilbreyting við atkvgr., sem hv. fundarstjóri hafði, sóknarpresturinn í Kópavogs- og Bústaðahverfissóknum, þegar hann sagði öðrum hlutanum, — ég veit nú ekki vel, hvort það var sá, sem átti að vera með till., — að fara út, en hinum að vera kyrrum inni. En þá kom vandamálið, hið mikla vandamál. Þeir, sem vildu vera hlutlausir, áttu hvorki að fara út og ekki heldur að vera inni. Sem sagt hefðu þeir þurft annaðhvort að fara niður úr gólfinu eða stiga upp, en fyrir kraft prestsins gerðu þeir hvorugt, svo að upp úr öllu varð glundroði, sem frægur mun verða í þessu máli eins og annað fleira.

Þessi glundroði varð náttúrlega til athlægis fyrir þessa fundarboðendur, málsflytjendur, og það hefur fylgt þessu máli með forsrh. í broddi fylkingar hér inn í þingið, og mun sennilega verða svo, þangað til yfir lýkur, en það verður bráðum, því að bráðum verða einhver úrslit í málinu.

En svo er að geta þess, sem er meginkjarni þessa máls, og hann er sá, að hreppsnefnd Kópavogshrepps auglýsti fyrir íbúum Kópavogs, að það yrði látin fara fram leynileg, almenn atkvgr. um málið, þar sem íbúarnir, kjósendurnir í hreppnum, ættu þess kost að greiða atkv. um það, hvort þeir vildu, að Kópavogshreppur yrði gerður að kaupstað. Hitt atriðið, að til samninga gæti komið við Reykjavík um sameiningu eða samvinnu, hefur einnig verið til umræðu.

Auglýsing sú, sem hreppsnefnd Kópavogshrepps birti, er svo hljóðandi, með leyfi forseta: „Almenn atkvgr. kjósenda í Kópavogshreppi fer fram sunnudaginn 24. apríl n.k. Verður leitað álits kjósenda um það, hvort þeir óski, að Kópavogshreppi verði breytt í kaupstað nú þegar með lögum, og um það, hvort þeir óski eftir sameiningu hreppsins við Reykjavíkurbæ.

Kjörskrá verður lögð fram í skrifstofu hreppsins föstudaginn 25. marz. Kærur út af kjörskrá skulu komnar til oddvita fyrir laugardag 9. apríl.“

Og eftir þessari atkvgr. bíða allir, nema flm. þessa frv., sem hér um ræðir á Alþ. Þeir vilja ekki heyra þessa atkvgr. nefnda af einhverjum undarlegum ástæðum, sem þeir hafa ekki fært skýr rök fyrir hverjar eru.

En svo að vikið sé aftur að frv. og grg. þess, þá vil ég benda á örfá atriði, sem sýna ýmist veilur í rökstuðningi eða beinlínis einkennilegt orðalag.

Í grg. frv. segir, að það sé flutt samkv. beiðni flokksfélaga Alþfl., Framsfl. og Sjálfstfl. í Kópavogshreppi. Alþ. hefur á undanförnum árum nokkrum sinnum samþ. l. um bæjarstjórnir í einstökum kauptúnum, sem hafa óskað þess. Aldrei fyrr hefur slíkt frv. verið flutt samkv. beiðni pólitískra félaga á staðnum. Þetta er því ein nýjungin í grg. frv. Slík frv. hafa hingað til alltaf verið flutt samkv. einhuga ósk viðkomandi sveitarstjórnar, og þá hefur jafnan einnig verið upplýst, að bak við þá ósk stæði einhuga vilji íbúanna á staðnum. Þarna er ekki þessum atriðum heldur til að dreifa: ekki eindregin ósk viðkomandi sveitarstjórnar, ekki einhuga vilji íbúanna á staðnum. Í þriðja lagi hafa alltaf fylgt slíkum frv. meðmæli sýslunefnda þeirra, sem hlut hafa átt að máli, þar sem þau kauptún, sem gerð eru að kaupstöðum, ganga út úr sýslufélagi því, sem þau áður voru í sem kauptúnahreppar. Ekkert af þessu liggur fyrir í þessu máli um Kópavogshrepp: engin meðmæli, enginn eindreginn vilji.

Í grg. frv. er að vísu prentuð umsögn sýslunefndar Kjósarsýslu, sem ég hef minnzt á áður. En enginn, sem hana les, mun geta litið á hana sem meðmæli með málinu, öðru nær.

Eins og ég hef áður bent á, bendir sýslunefndin á, að engin beiðni um kaupstaðarréttindi frá viðkomandi hreppsfélagi liggi fyrir, eins og nú standa sakir, og bætir við, að slík beiðni hafi jafnan legið fyrir áður í sams konar tilfellum, enda telji sýslunefndin, að það sé hinn eðlilegi gangur málsins. Í þriðja lagi lýsti sýslunefndin yfir, að því aðeins telji hún eðlilegt, að Kópavogshreppur fái kaupstaðarréttindi, að fram komi eindregin viljayfirlýsing meiri hluta sveitarstjórnar og óumdeilanlegur meiri hluti atkvæðisbærra íbúa hans, en hvorugt lá fyrir eða liggur fyrir í þessu máli enn til þessa dag, og þetta er því algert einsdæmi um mál af þessu tagi.

Með frv. fylgir umsögn sýslumannsins í Gullbringu- og Kjósarsýslu, og snýst hún öll um þau vandræði, sem embætti hans sé komið í með að framkvæma venjuleg skyldustörf sín fyrir fólkið í Kópavogshreppi, svo sem álagningu og innheimtu skatta, greiðslu bóta frá Tryggingastofnun ríkisins o.s.frv. Það er eftirtektarvert, að sýslumaður segir, að þorri þeirra 900 manna, sem njóta tryggingabóta í Kópavogshreppi, geri sér ferð suður í Hafnarfjörð til þess að sækja bæturnar. Hvers vegna skyldu þeir ekki sækja bætur sínar til umboðsmanns sýslumannsins, hreppsstjórans í Kópavogshreppi? Er honum ekki trúað fyrir því að borga þær út, t.d. í sambandi við skattgreiðslu viðkomandi manna? Er honum ekki trúað til þess, eins og alls staðar annars staðar tíðkast? Eða vilja hinir 900 bótaþegar heldur gera sér ferð til Hafnarfjarðar en eiga viðskipti sín um bótagreiðslur og skattgreiðslur við hreppstjórann? Og þá er það enn furðulegt við lýsingu sýslumanns á því, hvernig embættisstörf hans vegna íbúa Kópavogshrepps séu rækt nú, að hann segir, að embættið verði að annast innheimtu þinggjalda hjá 1500 gjaldendum auk allra annarra innheimtna, sem embættinu berist frá öðrum innheimtumönnum opinberra gjalda. Á að skilja þetta svo, að sýslumaðurinn geti ekki fengið aukna starfskrafta í hlutfalli við aukinn íbúafjölda í umdæmi hans til þess að annast innheimtu opinberra gjalda?

Það eru venjulegir innheimtumenn, rukkarar, sem hér virðist vanta. Þeir þurfa ekki að vera sérstaklega lærðir menn. Stendur ef til vill á samþykki ráðuneytisins, að sýslumaður geti ráðið sér einn eða tvo rukkara, eða þarf yfirleitt nokkurt samþykki ráðuneytis til að ráða slíka nauðsynlega aðstoðarmenn til innheimtu skatta í ríkissjóð?

En bæði um þessi innheimtustörf og önnur störf embættisins vegna íbúa í Kópavogshreppi, bótagreiðslur, þinglýsingar o.s.frv., er það furðulegt, að sýslumaður skuli ekki fyrir löngu hafa komið til móts við íbúana í hreppnum, t.d. með því að láta fulltrúa sinn taka við gjöldum, þinglýsingum o.s.frv. á ákveðnum tímum. Ekki hefur það vandræðaástand embættisins, sem sýslumaður kvartar yfir, skapazt skyndilega nú.

Íbúatalan í Kópavogshreppi nálgaðist 2000 árið 1951, var yfir 2000 áríð 1952 og yfir 2500 árið 1953. Það er augljóst, að þegar fyrir mörgum árum hefði verið bæði rétt og skylt að auka starfskrafta embættisins við innheimtu, bótagreiðslur og fleira því um líkt og láta þá auknu starfskrafta koma til móts við Kópavogsbúa, hvort sem þeir voru til að rukka þá um gjöld í ríkissjóð eða færa þeim tryggingabætur. Og þetta er auðvelt að gera nú. Til þess þarf ekki sérstakt sýslumanns- eða bæjarfógetaembætti í Kópavogi, byggja yfir hann sérstakan embættisbústað eða því um líkt. Til þess þarf ekki annað en að ráða aðstoðarmann við innheimtu skattanna, láta fulltrúa sýslumanns mæta á þar tilgreindum tíma á þingstað hreppsins til þess að taka á móti gjöldum, þinglýsingum og greiða út tryggingabætur.

En aðalatriðið í þessu máli, þegar það er nú flutt inn á Alþ., er vitanlega ekki það, hvernig sýslumaðurinn í Gullbringu- og Kjósarsýslu rækir störf sín eða kemur fyrir starfrækslu þeirra í Kópavogshreppi. Það er hans mál, en ekki Alþingis. Hitt er vitanlega aðalatriði málsins, að engin þau skilyrði, sem hingað til hafa í hverju einasta tilfelli verið uppfyllt, þegar Alþ. hefur samþ. l. um kaupstaðarréttindi, eru fyrir hendi hér. Í fyrsta lagi ekki það, að sveitarstjórnin óski þess. Í öðru lagi ekki, að íbúarnir óski þess eða a.m.k. yfirgnæfandi meiri hluti þeirra. Og í þriðja lagi ekki, að sýslunefnd mæli með því. Ekkert þessara atriða liggur fyrir. Og flm. frv. minnast í grg. ekki einu orði á afstöðu sveitarstjórnarinnar til þessa máls. Hvers vegna ekki? Í ályktun sýslunefndar er það þó hins vegar upplýst, að málið sé ekki flutt eftir beiðni sveitarstjórnar. Hvers vegna taka flm. málsins það ekki upp í sína grg.? Nú mun sveitarstjórn í Kópavogshreppi hafa gert ályktanir um þetta mál, en hvernig stendur á því, að flm. frv. stinga þeim undir stól? En úr því að flm. hafa ekki - af einhverjum ástæðum — birt neitt um afstöðu sveitarstjórnarinnar í málinu, virðist sjálfsagt, að sú nefnd, sem kynni að fá málið til meðferðar, sendi það til umsagnar sveitarstjórnarinnar, — það er hrein og bein skylda, annað væri vanvirða, — svo að það sé hægt að fá skýlaust inn í rök málsins, hver afstaða sveitarstjórnarinnar er.

Í grg. er látið liggja að því, að meiri hluti kjósenda í Kópavogshreppi óski eftir þeirri breytingu, sem feist í frv., að Kópavogshreppur verði gerður að sérstökum kaupstað. Þetta er þó ekki sagt berum orðum, heldur er sagt, að kjósendur í Kópavogshreppi hafi verið 1144 í febrúar í fyrra, en þá hafi síðustu sveitarstjórnarkosningar farið fram. Þetta er rangt. Síðustu sveitarstjórnarkosningar fóru fram 16. maí í fyrravor, en nú eru kjósendur í hreppnum hátt á 14. hundrað. 1351 eru á kjörskrá, en nokkrir geta enn bætzt við vegna flutninga inn í hreppinn um það bil, sem kjörskráin var samin.

Nú segja flm., að borizt hafi áskoranir 760 Kópavogsbúa, 21 árs og eldri, um að gera hreppinn að kaupstað. Þessar áskoranir höfðu ekki borizt Alþ., þegar frv. var lagt fram, og mun skrifstofa Alþ. hafa orðið að ganga eftir því. En þó er sagt frá því í grg. sem innsendu hingað í sali Alþ.

Þessar áskoranir eru svo til komnar, að gengið var hús úr húsi og safnað undirskriftum undir svo hljóðandi undirskriftalista, með leyfi forseta:

„Við undirritaðir kjósendur í Kópavogshreppi skorum hér með á hið háa Alþ. að gera núverandi Kópavogshrepp að sérstöku lögsagnarumdæmi með fullum kaupstaðarréttindum á þingi því, er nú situr, enda rýrir það ekki möguleika á sameiningu við Reykjavík síðar meir.“

Nú vita allir, bæði í Kópavogshreppi og utan hans, að um framtíð hreppsins er um tvær leiðir að velja: að hann verði gerður að kaupstað eða hann sameinist við Reykjavík. Um þetta skiptast skoðanir í hreppnum svo sem annars staðar. Þetta vissu undirskriftasafnararnir. Þeir eru að safna undirskriftum undir áskorun til Alþ. um að gera hreppinn að kaupstað með lögum á þessu þingi, en til þess að fá líka menn, sem eru með sameiningu við Reykjavík, til þess að skrifa undir, gripa þeir til þess ráðs að skjóta inn í setningunni: „enda rýrir það ekki möguleika á sameiningu við Reykjavík“, og fá þar með undirskriftirnar. Með þessu er augsýnilega verið að falsa þá skoðanakönnun, sem er að fara fram með undirskriftasmöluninni. Það er fölsun, vegna þess að þarna er um tvö atriði að ræða og þau ekki samstæð.

Undirskriftasöfnun er vitanlega hæpin aðferð, sérstaklega ef hún er ekki skýr viljayfirlýsing um eitthvert ákveðið, tiltekið atriði. En í þessu tilfelli skrifa menn undir tvö atriði, fyrst kaupstaðarréttindi og í öðru lagi sameiningu við Reykjavík, og svo getur farið í þessu máli og um þessar undirskriftir og um þennan haus undirskriftalistans eins og um biblíugreinarnar; það geta spunnizt margir trúflokkar, og hver getur tileinkað sér sína biblíugrein eftir sinni skoðun.

Í þessu tilfelli hafa flm. frv. tileinkað sér þá skoðun, að hér væri aðeins um kröfuna eða óskína að ræða að gera Kópavog að kaupstað, en gengið fram hjá hinni, vegna þess að það var ekki heppilegt, og þetta er í raun og veru augljós fölsun.

Og þá má minnast á það atriði, sem reyndar er búið oft að minnast á hér áður, að þessi undirskriftasöfnun var hrein fölsun, þar sem nú hefur komið í ljós, eins og bent var á strax í upphafi og í fyrstu ræðu, sem haldin var gegn þessu frv. hér á þingi, að 224 af undirskrifendum mundu ekki vera kjósendur í Kópavogshreppi. Og það er nú staðfest í dag og lagt hér inn í þingið vottfest af borgarfógeta, að um hreina fölsun á 224 nöfnum í þessu fylgiskjali hefur verið um að ræða.

Ég ætla ekki að rekja það aftur, að það eru bæði í þessu útlendingar, menn, sem aldrei hafa verið í hreppnum, fólk, sem dvelur erlendis, og svo unglingar, og svo enn eitt, að ýmis nöfn voru skrifuð með sömu rithönd, án þess að þess væri getið, að um handsal væri að ræða.

Þá vil ég minnast á það aftur, sem ég minntist á fyrr, að sú nefnd, sem fær þetta mál til athugunar, athugi vel þau rök, sem hér hafa verið borin fram gegn því, að Alþ. samþykki slíkt frv. eftir þær kórvillur, sem hafa verið í rökstuðningi flm. á ýmsan hátt.

Það má til áréttingar og ábendingar benda á það, að undir áskoruninni um það, að Kópavogshreppur verði gerður að kaupstað, stendur Framsóknarflokksfélag Kópavogs og fulltrúaráð Sjálfstæðisflokksfélags Kópavogs. Sem sagt eru það ríkisstjórnarflokkarnir, sem þarna standa að, enda hafa ráðh. þeirra borið frv. fram.

En það er eftirtektarvert, að einmitt annað stjórnarblaðið hefur hafið harðan áróður gegn þessu. Það er blað Framsfl., Tíminn. Það voru birtar í því fleiri en ein grein, sem algerlega mæla á móti því, að þessi aðferð sé viðhöfð, heldur fái Kópverjar eða Kópavogsbúar að ráða sínum málum í friði, og þegar þróunin hefur komizt á það stig að þeirra eigin dómi, þá skírskoti þeir til þeirra raka, sem alltaf eru fyrir hendi, og sameinist um þá kröfu, sem þeim þykir bezt henta, annaðhvort að óska eftir sameiningu við Reykjavík ellegar þá að óska eftir því, að Kópavogur verði gerður að kaupstað.

Þetta er rétt að benda á, vegna þess að það er ekki víst, hvort það hefur verið tekið eftir þessu svo mjög í málinu. En það hefur verið töluvert eftirtektarvert, að einmitt stjórnarblaðið skuli birta þessi rök gegn ráðh. sínum, sem flytur þetta frv.

Í Tímanum 27. marz er grein, sem heitir „Glerárþorp og Kópavogur“. Og það er ekki að furða, þótt gripið sé nærtækasta dæmið um þá samþykkt, sem hv. Alþ. gerði að veita þorpi eða hluta úr bæ kaupstaðarréttindi, en það var Glerárþorpið. Mátti því í því tilfelli, sem enda hefur oft verið gert, bera saman þær aðstæður, sem voru í Glerárþorpi og Kópavogi. Nú fann enginn athugavert við þá málsmeðferð, sem höfð var í frammi, þegar Glerárþorp var sameinað Akureyrarkaupstað, og málatilbúnaður viðvíkjandi Kópavogi hefði þess vegna átt að vera í sama anda og með sömu rökum, en í þessari grein, sem hér er um Glerárþorp og Kópavog, er komizt svo að orði í niðurlagi greinarinnar, með leyfi forseta:

„Reykjavík og Kópavogur eru að vaxa saman, og vitanlega á þetta svæði að sameinast Reykjavík, hvort það er í ár eða á næstu árum skiptir ekki máli. Að byrja á því að gera útjaðar bæjarins að sérstökum kaupstað er bókstaflega hlægilegt. Alþ. hefur áreiðanlega eitthvað þarfara að gera en að eyða tíma sínum til að fjalla um þetta mál.“

Þar er ég hv. greinarhöfundi sammála, og þarna birtir Tíminn þessa setningu, að það sé bókstaflega hlægilegt af hæstv. ráðh. Framsfl., landbrh. Steingrími Steinþórssyni, að flytja þetta frv. Ég veit ekki, hvort ritstjóri eða blaðamenn hafa fengið persónulegar ákúrur hjá landbrh. fyrir að flytja svona andúð og andstöðu gegn málinu, en ekki þætti mér ólíklegt, að eitthvað slíkt hefði farið fram á ritstjórnarskrifstofum Tímans.

Hin greinin birtist í Tímanum 1. apríl s.l. og heitir „Reykjavík og nágrenni“. Hún er skrifuð af víðfrægum ferðamanni, víðfrægum framsóknarmanni og mesta dugnaðarmanni, þeim manni, sem hefur staðið við hlið Eysteins Jónssonar dyggilegast við að byggja Framsfl. upp og við hlið Jónasar Jónssonar og alla tíð borið á herðum sínum byrðar og skyldur Framsfl. og hlotið ofur lítinn heiður hans líka. Þessi maður skrifar svo hógværlega undir greinina bara V.G., en það er Vigfús ferðamaður, sem allir kannast við, Vigfús Guðmundsson, sem lengi hefur verið í miðstjórn Framsfl. og oft hans skjöldur og skjól. Hann hefur ferðazt undanfarin missiri og undanfarin ár víða um lönd og víða um álfur, og hann hefur séð ýmislegt, sem er skylt þessum málum, sem nú eru til umræðu hér á Alþ., og þykir gaman að bera saman við það brölt, sem hér er. Þegar hann ekur um slétta vegina í Suðurlöndum, er hann að bera þá saman við okkar hnjóskóttu vegi o.fl., o.fl. En svo kemur hann að Kópavogi, af því að Kópavogurinn var mál dagsins, og þá hefur hann líka ýmislegt til samanburðar frá öðrum löndum. Ég ætla ekki að lesa mikið úr þessari grein, því að hún er nokkuð löng, en ég ætla aðeins að lesa örfáar línur til þess að sýna, að í þessari grein gengur Vigfús Guðmundsson algerlega á móti þeirri stefnu, sem ráðherra hans hefur haft í þessu máli. Hann er að tala um úthverfi Reykjavíkur, og þar segir hann svo, með leyfi hæstv. forseta:

„Eitt af þessum hverfum, úthverfum Reykjavíkur, sem byggzt hafa í nágrenni bæjarins af fólki, sem starfar í bænum, er Kópavogur. Þar hefur komið upp hreyfing á síðustu mánuðum um að gera hverfið að sérstökum kaupstað. Ugglaust vakir aðallega gott fyrir þeim, sem þeirri hreyfingu valda“ (m.a. Steingrími). „Sýnist þó, að jafnvel sé þar að verki nokkur „mannapólitík“, þar syðra, og ef til vill trúleysi á stjórnarvöld höfuðstaðarins. A.m.k. þykir mörgum einkennilegt, að við tvennar nýafstaðnar hreppsnefndarkosningar (báðar á liðna árinu) var harla lítið hreyft þessari „nauðsyn“ að gera Kópavog að sérstöku bæjarfélagi.“

Og svo segir hann í lok greinarinnar:

„Er næstum undravert, hvað ötulir áhlaupa- og áróðursmenn geta teymt langt ýmsa háttsetta trúnaðarmenn þjóðarinnar í þessum efnum“ (og á þar við sína eigin ráðherra). „Eitt er það að gera Kópavog að sérstökum kaupstað allt í einu og fjarlægja með því þá sjálfsögðu framtíðarleið, að þetta íbúðarhverfi Reykvíkinga — gersamlega atvinnuvegalaust tengist höfuðstaðnum í sameiginlegu bæjarfélagi.“

Svo mörg eru þau orð.

Ég vil þá benda á það, að af því, sem hér hefur verið dregið fram, má ljóst vera, að grundvöllurinn fyrir þeirri kröfu, sem sett er fram í frv. um bæjarstjórn í Kópavogshreppi, er mjög veikur. Og á þennan fund berst nú nál. frá minni hl. heilbr: og félmn. (HV), ýtarleg grg. og m.a. sú yfirlýsing um fölsuðu nöfnin, sem ég las áðan og hirði ekki um að minnast á aftur. Það er ekki ætlun mín að skipta mér sérstaklega af því, hvernig málum verði skipað í Kópavogi í framtíðinni, hvort það verður hreppsfélag áfram, svo sem verið hefur, hvort Kópavogur sameinast Reykjavík eða hvort hann verður gerður kaupstaður. En af því að þetta mál er fengið þessari d. í hendur og lagt fyrir eins og það hefur verið lagt, þá er það skylda þm. að rökræða það og benda á þær veilur, sem fram hafa komið, og í raun og veru krefjast þess, að ekkert sé gert í málinu, fyrr en atkvæðagreiðslan á sunnudaginn í Kópavogshreppi hefur farið fram. Það er því áskorun mín til flytjenda málsins, að þeir dragi frv. til baka, — þeim er í raun og veru ekki stætt á öðru, — eða láti það liggja, þangað til fyrir liggur ótvíræður meiri hluti kjósenda í Kópavogshreppi um það, hvort þeir óska eftir því, að Kópavogshreppur öðlist kaupstaðarréttindi nú, ellegar þeir óska eftir einhverju öðru fyrirkomulagi á hreppsmálunum.