04.11.1954
Neðri deild: 12. fundur, 74. löggjafarþing.
Sjá dálk 188 í C-deild Alþingistíðinda. (2163)
79. mál, atvinnujöfnun
Flm. (Magnús Jónsson):
Herra forseti. Eitt það mikilvægasta vandamál, sem jafnan er við að fást í hverju þjóðfélagi, er atvinnustarfsemin, ekki eingöngu það, að hver verkfær maður geti haft vinnu, heldur einnig, hvernig atvinnan skiptist milli hinna einstöku landssvæða og héraða. Það getur vitanlega verið þannig ástatt í þjóðfélaginu, að það sé nægileg atvinna handa öllum, enda þótt atvinnan skiptist þannig, að hennar sé að leita á tiltölulega afmörkuðu svæði, en hins vegar hafi íbúar annarra svæða ekki nema takmarkaða atvinnu heima fyrir, heldur verði að leita til annarra staða sér til lífsframfæris. Nú er það vitanlega svo, að atvinnuþróun getur verið á þann veg, að það sé eðlilegt, að tilflutningur sé á milli héraða á vinnuafli, og vissulega hefur það verið svo í okkar þjóðfélagi á liðnum áratugum, að það hefur verið um að ræða mikinn tilflutning á fólki af þeim sökum, að atvinnuhættir hafa verið slíkir, að fólk hefur meira en áður safnazt saman á afmörkuðu svæði. Hins vegar er því ekki að leyna, að þó að þessi þróun geti verið eðlileg og heilbrigð, þá eru á henni viss takmörk, sem má ekki fara yfir, ef á að halda uppi þjóðfélagsbyggingunni með eðlilegu móti, því að reyndin mun jafnan vera sú, að það mun vera erfitt eða lítt mögulegt að halda uppi þjóðfélagi, þar sem byggðin öll væri saman þjöppuð á örlitlu svæði, og einnig hitt, að ef svo verður ástatt, þegar um allstór lönd er að ræða, þá hlýtur það að leiða til þess, að verulegur hluti landsins verði óbyggður og þar af leiðandi að þjóðin nýti ekki landið nema að nokkru leyti.
Ástandið í okkar þjóðfélagi nú í dag er þannig, að segja má, að það sé full atvinna, þ. e. a. s., að eftirspurn eftir vinnu er mjög mikil og víða meiri en svo, að henni verði fullnægt. Í sveitum landsins mun vera við mikla erfiðleika að stríða víða vegna þess, að vinnuafl skortir til starfa þar. Og á ýmsum stöðum á landinu, en þó sér í lagi hér á Suðvesturlandi, er atvinna það mikil, að vinnuafl skortir í ýmsum greinum. Þetta hefur leitt til þess, samhliða atvinnuörðugleikum á ýmsum öðrum stöðum á landinu, að fólk hefur flutt mjög mikið frá heimahögum sínum, a. m. k. um stundarsakir, í atvinnuleit til annarra héraða á 1andinu. Þetta er sú þróun, sem við stöndum andspænis í dag og verðum að gera okkur grein fyrir, hversu heilbrigð er og hvort ekki fylgir henni viss hætta fyrir allt okkar atvinnulíf og efnahagskerfi í framtíðinni. Meðan vinnuafl skortir hér á Suðvesturlandi, þá er auðvitað ekki nema gott um það að segja, að einhvers staðar frá komi vinnuafl til þeirra framkvæmda, sem þar þarf að vinna, en hinu er þó ekki að leyna, að sú atvinna, sem hér er um að ræða, ýmiss konar, er þess eðlis, að ekki er hægt að gera ráð fyrir að hún sé varanleg, og af því leiðir, að mikill flutningur fólks hingað getur síðan beinlínis haft í för með sér mjög mikil atvinnuvandræði á þessum stöðum sem nú er mest eftirspurn eftir vinnuafli á.
Ég hygg því, að það sé engum efa bundið, að þrátt fyrir það þó að eins mikil atvinna sé nú í landinu og ég áðan vék að og öllum hv. þm. er kunnugt, þá stöndum vér þó andspænis mjög miklum vanda vegna þess, hversu jafnvægisröskunin hefur orðið mikil og hversu afkomumöguleikarnir eru misjafnir eftir því, hvaða svæði á landinu er um að ræða. Þetta hefur því valdið því, að fólk hefur þegar flutt í allstórum stíl, a. m. k. um stundarsakir, burt úr sínum heimkynnum til atvinnuleitar hér syðra. Bæði Alþ. og ríkisstj. hefur á undanförnum árum verið töluvert ljós þessi vandi og sú hætta, sem hér er á ferð, og það hafa verið gerðar ýmsar ráðstafanir til þess að koma í veg fyrir, að þessi þróun yrði það óheillavænleg, að hún leiddi til of mikilla flutninga á fólki. Á undanförnum árum hefur af hálfu hæstv. ríkisstj. verið lagt til að veittar yrðu í fjárlögum ákveðnar fjárupphæðir árlega til aðstoðar við þau byggðarlög, sem ættu við atvinnuörðugleika að stríða, í því skyni að auka þar atvinnu og koma upp framleiðslutækjum, sem gætu orðið þess megnug að veita fólki þar lífvænlega afkomu. Í annan stað hafa verið hér uppi á Alþ. ýmsar aðrar till., sem hafa miðað í þessa sömu átt. Sumir af flm. þess frv., sem hér er nú til umr., fluttu fyrir tveim þingum frv. hér á hinu háa Alþ. um stofnun atvinnubótasjóðs, þar sem gert var ráð fyrir vissum framlögum árlega í ákveðinn sjóð, er varið skyldi til atvinnuaukningar og atvinnueflingar á þeim stöðum, sem ættu við atvinnuörðugleika að stríða, en afkomuskilyrði að öðru leyti væru góð, ef þeir möguleikar væru nýttir, sem þar væru fyrir hendi. Þetta frv. náði þá ekki fram að ganga. Hins vegar var sú breyting gerð á frv., sem þá lá fyrir um stofnun Framkvæmdabanka Íslands, að tilgangur sjóðsins var tekinn upp í það frv., og var það vissulega nokkurt spor í rétta átt, en hins vegar þó ekki á þann hátt, sem heppilegast mátti teljast og reynslan hefur síðan sýnt, að þurfti að vera, með hliðsjón af því, að þrátt fyrir það ákvæði hafa síðan alltaf verið teknar ákveðnar fjárveitingar í fjárlög í þessu skyni. Það var einnig samþ. hér á hinu háa Alþ. till., sem sumir af flm. þessa frv. ásamt öðrum hv. þm. stóðu að, um að láta framkvæma athugun á því, hvaða ráðstafanir væru tiltækilegar til þess að tryggja sem bezt jafnvægi í byggð 1andsins. Þetta er vissulega spor í þá átt að leggja grundvöll að nauðsynlegum ráðstöfunum í þessu skyni, því að vitanlega er brýn nauðsyn að gera sér grein fyrir eða fá heildaryfirsýn yfir þetta vandamál, sem við er að stríða. Hinu er þó ekki að leyna, að hér er um að ræða svo víðtæk mál, að gera má ráð fyrir, að það bæði tæki langan tíma að semja um það ýtarlegt álit, og einnig vitanlegt, að gera þarf margþættar ráðstafanir í sambandi við málið, þegar að því kemur að koma því á eðlilegan grundvöll, þannig að þeim tilgangi verði náð, sem til er stofnað.
Með hliðsjón af þessu öllu og þar sem telja verður, að mikilvægt sé, að ekki verði á því nein veruleg bíð, að hægt verði að gera ýmiss konar ráðstafanir til atvinnujöfnunar í landinu; það er kannske eðlilegra að kalla það það en beinlínis atvinnuaukningu; það er um að ræða fyrst og fremst atvinnujöfnun, þannig að atvinnan færist til fleiri staða á landinu og fólk geti átt atvinnumöguleika, þar sem það er búsett og aðstæður eru að öðru leyti slíkar, að þjóðhagslega sé skynsamlegt og eðlilegt, að þar sé haldið uppi byggð. Þessar ráðstafanir teljum við, sem að þessu frv. stöndum, nauðsynlegt að séu sem skjótast gerðar.
Frv. það, sem hér er til meðferðar, er að vissu leyti framhald af frv. því um atvinnubótasjóð, sem ég vék hér að áðan, og miðar að því, að þeirri aðstoð við hin ýmsu byggðarlög, sem veitt hefur verið á undanförnum árum, verði komið í fastara skipulag, fastara form, og það fest með löggjöf, að árlega skuli varið vissu fé í þessu skyni, sem nú er aðeins fjárlagaákvæði frá ári til árs. Með þessu móti vinnst það, að þessum ráðstöfunum er öllum hægt að koma í fastara kerfi og það er fyrir fram vitað fyrir þá stjórn, sem hefur með þennan sjóð að gera, hvaða fé hún hefur til ráðstöfunar frá ári til árs, og af því leiðir, að hægt er að hafa þetta í heppilegra formi en verið hefur til þessa, þar sem einungis hefur verið um það að ræða að úthluta því, sem árlega er varið á fjárlögum í þessu skyni. Að þessu leyti, hvað snertir stofnun þessa sjóðs, er þetta að nokkru leyti framhald af því frv., sem ég minntist hér á áðan. En auk þess er gert ráð fyrir í þessu frv. okkar nú ýmsum fleiri ráðstöfunum til þess að ná þessu takmarki, sem að er stefnt. Bæði er það, að settar eru ákveðnari reglur en beitt hefur verið til þessa varðandi úthlutun þessa atvinnuaukningarfjár, þannig að gert er ráð fyrir, að þau byggðarlög, sem við atvinnuörðugleika eiga að stríða á hverjum tíma, sitji fyrir þessu fé. Það má segja, að það hafi að töluverðu leyti verið gert að undanförnu, en þó ekki að öllu leyti. Enn fremur er gert ráð fyrir því í þessu frv., að auk starfsemi sjóðsins sjálfs, þ. e. a. s. útlána, þá verði, ef um erfiðleika er að ræða í sambandi við fjárútvegun til framkvæmda og í sambandi við ýmiss konar leyfi til fjárfestingar og annarra framkvæmda eða kaupa á framleiðslutækjum, undir vissum kringumstæðum heimilt að ákveða, að vissir staðir skuli sitja fyrir, og verði það undir mati stjórnar sjóðsins og ríkisstjórnar hverju sinni, hvort nauðsynlegt verði talið, að þetta verði gert. Er það þá haft í huga, að þegar athugun sjóðsstjórnar hefur leitt í ljós, að sérstakir erfiðleikar séu í vissu bæjar- eða sveitarfélagi og til að leysa þá erfiðleika verði að koma til ákveðnar framkvæmdir, þá verði með þessu móti fyrir því greitt, að þessar framkvæmdir geti komizt á.
Ég sé ekki ástæðu til þess að fara að rekja í einstökum atriðum ákvæði þau, sem hér er lagt til að sett verði um starfsemi atvinnujöfnunarsjóðs. Ég vil aðeins geta þess um fjáröflun til sjóðsins, að eins og hv. þm. sjá, þá er gert ráð fyrir árlegu framlagi, sem a. m. k. nemur 5 millj. kr. Nú munu kannske ýmsir segja sem svo, að það sé ekki ýkja mikil breyting frá því, sem er, þar sem gert er ráð fyrir sem lágmarksupphæð þeirri sömu fjárhæð sem nú er lagt til að veitt verði í fjárlögum, og það er að vissu leyti rétt, og eins og bent er á í greinargerð, er þörf fyrir meira fé í þessu skyni — eða má gera ráð fyrir því. En flm. hafa hins vegar viljað miða till. sínar við það, að þær yrðu í því formi, að hægt væri að afgreiða þær frá Alþ. nú, og ekki væru gerðar meiri kröfur en svo, að hægt væri ekki með neinum rökum að benda á það, að lagðar væru á ríkissjóð það miklar kvaðir, að ekki væri af þeim sökum hægt að afgreiða málið. Vitanlega er það miklu meira virði að koma þessari starfsemi í fast form og koma henni af stað, fá hana lögfesta, heldur en hitt, hvort í ár væru veittar til þess 5 eða 10 millj., ef það gæti orðið til þess að tefja framgang málsins, að of háar kröfur væru í því efni gerðar. Hins vegar er á það bent í grg., og við flm. erum að sjálfsögðu þess mjög fýsandi, ef auðið er, að verja meira fé nú þegar til ráðstöfunar handa þessum sjóði. Það er nú ekki neitt vitað um, hvernig afkoma ríkissjóðs verður endanlega á þessu ári, og það gæti vel komið til athugunar, og vildi ég þá beina því til þeirrar hv. n., sem fengi þetta mál til meðferðar, hvort tiltækilegt væri að nota eitthvað af því fé, sem ríkið kann að hafa til ráðstöfunar á þessu ári umfram útgjöld sín, til starfsemi þessa sjóðs. En við höfum á þessu stigi málsins ekki viljað gera till. um slíka ráðstöfun.
Þá er enn fremur gert ráð fyrir því, að á næstu tveim árum, þ. e. a. s. árunum 1955 og 1956, láni ríkissjóður sjóðnum 10 millj. kr., sem yrði vaxtalaust framlag og ætti að endurgreiðast á 10 árum. Slíkt lán ætti ekki að verða ákaflega erfitt fyrir ríkissjóð að veita, en gæti hins vegar orðið sjóðnum til mjög mikils stuðnings.
Þá er enn fremur ráð fyrir því gert um öll þau lán, sem þegar hafa verið veitt og skuldabréf hafa verið gefin fyrir, en það munu vera um 17–18 millj., að það, sem borgast kann af þeim lánum, renni aftur til þessa sjóðs til áframhaldandi veltu fyrir sjóðinn og til atvinnuaukningar, en með því fyrirkomulagi, sem nú er á þessum málum, mundi allt, sem af því fé greiðist, renna inn til ríkissjóðs aftur, þannig að það virðist vera eðlilegt og sjálfsagt. að þessu fé verði áfram varið í þessu skyni, og mun líklegra, að það takist að innheimta þetta fé, ef það ætti að renna áfram til þessarar mikilvægu starfsemi, heldur en ef það ætti að renna beinlínis inn til ríkissjóðs aftur.
Ég ætla ekki að orðlengja frekar um þessa hlið málsins, nema sérstaklega gefist tilefni til síðar, en vil að lokum víkja að 6. gr. frv., sem er nokkuð sérstaks eðlis, en þó nátengd þessari starfsemi, sem frv. fjallar um. Þar er gert ráð fyrir því, að ríkisstj. hafi forgöngu um smíði togara, ef það yrði talið nauðsynlegt og skynsamlegast til atvinnutryggingar, að tiltekin byggðarlög eignuðust eða gerðu út togara til þess að tryggja sér hráefni. Í sambandi við þetta er ekki um það að ræða að marka stefnu um það, hvað nauðsynlegt sé árlega að auka togaraflota landsmanna. Það er annað mál, sem er ekki gert ráð fyrir að þetta frv. varði, heldur sé það eingöngu við það miðað að leysa úr sérstakri atvinnuþörf þeirra byggðarlaga, sem við atvinnuörðugleika eiga að stríða, er ekki verður talið heppilegra að leysa með öðru móti en útgerð togara. Af þessum sökum eru ekki nein ákvæði um það í frv., hvað þessi skip verði mörg, og það leiðir af því, að gert er ráð fyrir, að stjórn atvinnujöfnunarsjóðs og ríkisstj. meti það, hvar aðstæður eru slíkar, að þetta sé nauðsynlegt, og hagi framkvæmdum sínum í samræmi við það.
Nú kann vel að vera, að ekki yrði um að ræða eingöngu nýsmíði togara í þessu skyni, heldur jafnvel flutninga á togurum frá einu byggðarlagi til annars; það kynnu að verða þær breytingar á atvinnuháttum, að þeirra væri ekki brýn þörf og jafnvel vissir aðilar vildu losna við sín skip, og þá er jafnframt gert ráð fyrir því í þessu frv., að veitt yrði hliðstæð aðstoð, þegar um slíkt er að ræða. Þetta hefur verið gert áður í töluvert stórum stíl, má segja, þ. e. a. s. ríkið hefur til þessa haft alla forgöngu um togarasmíði, það hefur látið smíða togarana og selt þá, og það hefur nú síðast, þegar 10 togararnir voru smíðaðir, selt tilteknum byggðarlögum skip með miklu hagstæðari útborgun en öðrum, og þá beinlínis með hliðsjón af því, sem þetta frv. gerir ráð fyrir, að þar væri um að ræða sérstaka fyrirgreiðslu til tryggingar atvinnu í því byggðarlagi. Þess eru jafnframt dæmi, að togari hafi verið keyptur af ríkisstj. og seldur ákveðnu byggðarlagi með mjög hagstæðum kjörum einmitt í þessu sama skyni. Af því leiðir, að hér er ekki um að ræða að fara inn á nýjar brautir í þessu efni, heldur að halda áfram því starfi, sem hafið hefur verið, og það eru vissir aðilar í landinu, sem hafa óskað eftir að fá togara, en ekki hefur verið hægt að uppfylla þeirra óskir. Þær hafa verið bornar fram hér á hinu háa Alþ. oftar en einu sinni, en ekki náð fram að ganga. Hins vegar er það engum efa bundið, og reynslan hefur leitt það í ljós, að á ýmsum stöðum landsins er það svo, að útgerð togara er líklegust og raunverulega eina ráðið til þess að tryggja nokkurn veginn örugga atvinnu og jafnframt að tryggja hráefni til þeirra vinnslustöðva, sem þar eru þegar til.
Sumir munu e. t. v. segja sem svo, að það sé ekki beinlínis ástæða til að taka togarana sérstaklega inn í þetta frv., það mætti þá eins taka inn í það ýmsar vinnslustöðvar fyrir sjávarafurðir. En því er þar til að svara, að þarna gegnir nokkuð öðru máli, vegna þess að um togara og fyrirgreiðslu við kaup togara er ekki að finna nein lagaákvæði hjá okkur nú og því nauðsynlegt, að þau verði sett. Þar sem hér er um það dýr atvinnutæki að ræða, að þau verða naumast keypt með eingöngu lánum úr þeim föstu stofnlánadeildum, sem þegar eru til, þá verður að leysa þann vanda með öðru móti. Og í þessu frv. er gert ráð fyrir í 2. gr. þess, eins og ég áðan vék að, að ef erfiðleikar eru að koma upp vinnslustöðvum fyrir hráefni eða öðrum slíkum fyrirtækjum í landi, þá sé heimild fyrir hendi að beina fjármagninu, sem til er, sérstaklega að þeim framkvæmdum, og er það út af fyrir sig mjög mikilvægt atriði til þess að tryggja framkvæmd þeirra.
Það þykir eðlilegast til þess að fá fast form á þessa starfsemi alla, að það sé sérstök stjórn sett á laggirnar fyrir þennan sjóð og að sú stjórn hafi með höndum athugun á atvinnuástandinu í hinum ýmsu byggðarlögum á landinu, sem sækja um fyrirgreiðslu til sjóðsins, hvort sem það er í sambandi við lánveitingar eða annað, sem gert er ráð fyrir í frv. Það er mjög mikilvægt mál, ekki aðeins að veita fé, eins og gert hefur verið, til ýmissar fyrirgreiðslu, heldur einnig að mynda sér yfirsýn um það, hvernig þessu fé verði hagkvæmast ráðstafað til þess að tryggja atvinnu í viðkomandi byggðarlagi. Því teljum við flm. mikilvægt, að einhver ákveðinn aðili hafi þetta með höndum. Það er gert ráð fyrir, að stjórn sjóðsins verði skipuð fjórum mönnum, tveimur kjörnum af Alþ. og tveimur, öðrum skipuðum af atvmrh., en hinum af félagsmrh., með það í huga, að þessir ráðh. og þeirra ráðuneyti fara fyrst og fremst með það mál, sem hér er um að ræða, og því eðlilegt, að þeir fylgist með þeim og hvernig þessu er fyrir komið. Hins vegar þykir einnig eðlilegt, að af hálfu Alþ. séu kjörnir menn á sama hátt til þess að annast eftirlit og framkvæmd þessara mála.
Sjóður sem þessi hefur að ýmsu leyti haft annað hlutverk og starfsgrundvöllur hans er allt annar en venjulegra bankastofnana og sjóða, vegna þess að hann á í rauninni að koma þar til, sem aðra sjóði þrýtur. Og það er ekki hans hlutverk fyrst og fremst að lána fé þangað, sem öruggast er um að fá tryggingar fyrir sínum lánum, þannig að það getur stundum verið nokkuð í óvissu með þær fjárráðstafanir, heldur er hér um að ræða stofnun, sem til þess er ætluð að vinna að ákveðnu hlutverki, þ. e. a. s. að tryggingu atvinnu og að því leyti jafnvægi í byggð landsins, sem svo er kallað, að koma í veg fyrir, að ákveðin byggðarlög verði fyrir stórum áföllum og fólk hverfi þaðan á braut vegna erfiðleika, sem auðvelt er að leysa úr, ef vissar ráðstafanir eru til þess gerðar. Á ýmsum þessum stöðum geta vissulega verið til staðar góð skilyrði til afkomu fyrir fólkið, ef það fær nauðsynleg tæki í hendur. Það er þetta sjónarmið, sem þessum sjóði og stjórn hans er ætlað að hafa, og af því leiðir, að mat sjóðsstjórnarinnar hlýtur að verða með nokkrum öðrum hætti en mat lánsstofnana yfirleitt, þegar um útlán er að ræða. Lán úr þessum sjóði eiga ekki að leysa af hólmi neinar aðrar lánsstofnanir, sem til eru. Það er gert ráð fyrir, að þær framkvæmdir, sem lánað verði til úr atvinnujöfnunarsjóði, eigi sinn rétt til lána úr öðrum sjóðum, hvort sem það er úr fiskveiðasjóði eða öðrum sjóðum í landinu; hér sé sem sagt aðeins um það að ræða að hjálpa til, þar sem fjármagn skortir til þess að hrinda af stað atvinnuframkvæmdum, sem að dómi sérfróðra manna yrðu taldar óumflýjanlegar til þess að leysa atvinnuvandamál í viðkomandi byggðarlögum.
Eins og ég í upphafi máls míns sagði, þá er auðvitað við að stríða ýmsa erfiðleika á þessu sviði, og það er vitanlega svo, að það hlýtur alltaf að verða að koma til viss flutningur á fólki í landinu, tímabundinn flutningur, vegna þess að okkar atvinnuháttum er þannig hagað, t. d. að vertíðir eru breytilegar. Stundum eru þær sunnanlands og stundum norðan, eftir árstíðum. Þetta leiðir vitanlega alltaf til þess, að þeir, sem útgerð stunda og atvinnu hafa af því, verða oft að vera fjarri sínum heimahögum. En hins vegar er það jafnljóst, að það verður að koma málunum í það horf, að fólk geti á öðrum tímum árs, þeim tímum, sem eðlilegt er að það hafi atvinnu heima fyrir, haft þar einhverja þá atvinnu, sem veiti því viðunandi afkomu og sé þess eðlis, að það hafi ekki tilhneigingu til þess að flýja til annarra staða. Nú er það vitanlega svo, að vel getur verið, að atvinna á einum stað sé í rauninni nægileg, en vegna þess að kjör annars staðar séu miklum mun betri, kjósi fólk að fara heldur þangað. Við þetta er erfitt að eiga, og þetta verður vitanlega alltaf vandamál, sem hljóta að vera ýmsir annmarkar á að leysa, en ég hygg þó, að um það geti naumast verið skiptar skoðanir hér á hinu háa Alþ., að nauðsynlegt sé að fylgjast með þessum málum og gera á hverjum tíma vissar ráðstafanir til þess að koma í veg fyrir, að hér verði meiri röskun á atvinnuháttum en leiðir af atvinnuþróuninni, þ. e. a. s. hinni heilbrigðu atvinnuþróun, sem eðlilegt er að á hverjum tíma sé fyrir hendi. Af þessu vildi ég mega vænta þess, að hv. d. og sú hv. n., sem fær þetta mál til meðferðar, taki því vel og reyni að hraða afgreiðslu málsins, þannig að það geti fengið fullnaðarafgreiðslu á þessu þingi. Það getur vel verið, að menn hafi mismunandi skoðanir á því, hvernig einstökum atriðum þessa máls eigi að vera fyrir komið, og við flm. erum fúsir til samvinnu um það, ef óskað er einhverra sérstakra breytinga, sem breyta þó ekki kjarna málsins. En að öðru leyti vildum við mjög mega vænta þess, að þetta frv. væri í þeim anda, að allir hv. þm. gætu á það fallizt og teldu eðlilegt og sjálfsagt, að þessum málum yrði komið í fast form, eins og í frv. er gert ráð fyrir. — Ég vil svo leyfa mér að leggja til, að frv. verði að lokinni þessari umr. vísað til 2. umr. og hv. fjhn.