18.04.1955
Neðri deild: 73. fundur, 74. löggjafarþing.
Sjá dálk 651 í B-deild Alþingistíðinda. (800)
189. mál, íbúðarhúsabyggingar í kaupstöðum og kauptúnum
Lúðvík Jósefsson:
Herra forseti. Lög um verkamannabústaði voru sett árið 1929, og þau eru því búin að vera í gildi í rúmlega 25 ár. Samkv. þessum lögum hefur verið byggt allmikið af íbúðarhúsum í flestum eða öllum kaupstöðum landsins og allmörgum þorpum. Þegar þessi lög voru sett á sínum tíma, þá var gert ráð fyrir því, að hægt yrði samkv. þeim að koma upp, eftir því sem árin liðu, allmiklu af íbúðarhúsnæði yfir alþýðu manna, þar sem reynt yrði að gæta að því, að byggingarnar yrðu ekki tilfinnanlega dýrar, og enn fremur þar sem reynt yrði að haga málum þannig, að t.d. verkamenn gætu fyllilega risið undir kostnaði af nýjum íbúðum.
Það var því strax farið inn á þá braut að ætla byggingarsjóði verkamanna talsverðar árlegar tekjur með föstu framlagi ríkissjóðs og jafnháu föstu framlagi frá bæjar- og sveitarfélögum eftir íbúafjölda hvers staðar um sig. Þannig áskotnaðist sjóðnum allmikið árlegt fé, og sjóðurinn hefur verið að byggja sig upp á þessum tíma, sem hann hefur staðið.
Lánskjör sjóðsins voru svo strax miðuð við þessa sérstöðu hans, að hægt væri að lána út fé til þessara bygginga með tiltölulega mjög hagstæðum lánskjörum. Þannig hefur þetta nú verið í allmörg ár, að vextir af lánum byggingarsjóðs verkamanna hafa verið aðeins 2%, en lánstími hefur yfirleitt verið á þessum lánum 42 ár. Þegar þessi lánskjör eru borin saman við lánskjör á öðrum byggingarlánum, einkum þeim, sem menn hafa þurft að taka nú í seinni tíð, þá er alveg augljóst mál, að þarna hlýtur að verða um miklu hagstæðari kjör fyrir menn að ræða en þeir verða við að búa, sem ekki eiga kost á því að byggja samkv. þessum lögum. Ég hygg, að í seinni tíð hafi það verið mjög algengt, að menn hafi þurft að borga af byggingarlánum sínum 7% vexti og jafnvel í einstaka tilfellum þar yfir, og lánin, sem þeir hafa fengíð, hafa fæst verið til lengri tíma en til 10 eða 15 ára, og ýmsir hafa þurft að sætta sig við nokkurn hluta af byggingarlánunum til miklu styttri tíma. Það gefur því alveg auga leið, að það hefur verið ákaflega erfitt fyrir þá, sem hafa byggt sér íbúðarhús utan þessara laga, að rísa undir þeim mikla árlega kostnaði, sem af íbúðarbyggingunni hefur leitt. En lögin um verkamannabústaði hafa í þessu efni skapað sérstöðu og gert mörgum manninum kleift að rísa undir kostnaði af byggingu tiltölulega góðrar íbúðar, þar sem lánin hafa verið veitt til svona langs tíma og með svona hagstæðum vaxtakjörum.
Samkv. þessu frv., sem hér liggur fyrir, er í fyrsta skipti lagt til að hrófla við grundvelli þessara laga á þann hátt að gera lánskjörin til muna lakari en þau hafa fram að þessu verið. Nú er lagt til að hækka vextina af lánum byggingarsjóðs verkamanna úr 2% um 11/2%, í 31/2%. Því er nú haldið fram, að það sé rétt að ráðast í þessa breytingu, aðallega til þess að halda samræmi í þessu efni milli vaxtakjara hjá þessum sjóði og almennra vaxtakjara, sem nú séu í landinu. Það verður að játast, að það virðast vera rök heldur úrleiðis að grípa til þess að halda því fram, að þegar um slíka löggjöf er að ræða eins og þessa, sem er til komin í þessum tilgangi, sé nauðsynlegt að grípa til þess að draga úr hlunnindum hennar og gera mönnum torveldara fyrir, aðeins vegna þess, að einhverjir aðrir hafa komizt upp með að hækka vaxtakjör á peningum og hagnazt meira af útlánum peninga en góðu hófi gegnir. Það er sem sagt ekki borið við í þessu efni að halda því fram, að sjóðnum sjálfum sé í rauninni nauðsynlegt að hækka vaxtakjörin, vegna þess að hann þurfi á því að halda.
Inn í þessar umr. hafa blandazt hér tvö önnur mál, sem eru um mjög svipað efni og það, sem hér er til umr. Það eru sem sagt frv. um hækkun á vaxtakjörum hjá ræktunarsjóði og hækkun á vaxtakjörum hjá byggingar- og landnámssjóði. Í þeim tilfellum báðum er því haldið fram, að þeir sjóðir þurfi nú að hækka útlánsvexti sína vegna þess, að vaxtatekjur þessara sjóða hrökkvi varla — eða ekki í öðru tilfeilinu — á móti vaxtagjöldum, þar sem þessir sjóðir þurfa að afla sér nokkurs starfsfjár með lánsfé, sem þeir verða að greiða fyrir allmiklu hærri vexti.
Ég vil í fyrsta lagi leiða athygli að því, að hvað viðkemur því frv., sem hér liggur fyrir um verkamannabústaði, er ekki minnzt á það í grg. þess og engin rök hafa verið færð fyrir því, að það sé nauðsynlegt fyrir þann sjóð að hækka sín vaxtakjör af þessum ástæðum, að vaxtatekjur sjóðsins séu nú orðnar þannig, að þær fái ekki risíð undir vaxtaútgjöldum þessa sjóðs. Ég vil óska eindregið eftir því, að þeir, sem að þessu frv. standa, gefi hér upplýsingar um það, hvernig fjárhag byggingarsjóðs verkamanna er nú komið, hvað vaxtatekjur sjóðsins séu miklar á ári hverju og hvað vaxtaútgjöldin eru mikil. Ég tel alveg víst, að þær upplýsingar mundu leiða í ljós, að sjóðurinn hefur enn allmiklu meiri vaxtatekjur en vaxtaútgjöld. Byggingarsjóður verkamanna hefur til þessa yfirleitt tekið sáralítið af lánum til sinnar starfsemi. Hann hefur að langsamlega mestu leyti byggt sína lánastarfsemi á þeim föstu árlegum tekjum, sem sjóðurinn hefur samkv. landslögum, framlagi bæjar- og sveitarfélaga og framlagi ríkissjóðs, og svo á óafturkræfu fé, sem ríkissjóður hefur látið þessum sjóði í té, m.a. í sambandi við þær tekjur, sem mynduðust hjá bönkunum við gengisbreytinguna 1950, en þá hygg ég að byggingarsjóður verkamanna hafi fengið hálfa fimmtu millj. kr. eða þar um bil frá ríkissjóðl. Síðan hafa verið gerðar ráðstafanir til þess, að sjóðurinn skyldi eiga þetta fé og þyrfti ekki að greiða af því vexti eða neinar afborganir.
Í sambandi við þau önnur frv., sem hér hafa dregizt inn í þessar umr., frv. um ræktunarsjóð og frv. um byggingar- og landnámssjóð, vil ég einnig segja það, að ég tel með öllu ástæðulaust að fara út í þá vaxtahækkun hjá þessum sjóðum, sem þau frv. gera ráð fyrir.
Það kemur fram í grg. fyrir frv. um ræktunarsjóð, að hann hefur enn þá hagstæðar vaxtatekjur. Hann hefur s.l. ár 113 þús. kr. meira í vaxtatekjur en í vaxtaútgjöld, svo að enn er vel hægt að reka þann sjóð, án þess að komi til beinna vaxtatapa, enda á nú ræktunarsjóður orðið æði mikið fé, sem honum hefur áskotnazt með föstu framlagi ríkissjóðs til sjóðsins og enn fremur með mjög álitlegum fjárfúlgum, sem samþ. hefur verið hér á Alþingi, fyrst að lána sjóðnum, en síðan að veita honum á óendurkræfan hátt. Eignir ræktunarsjóðs eru því orðnar býsna miklar, eða hans eigið fé, sem hann þarf ekki að gjalda neina vexti af. Að vísu er það svo, að búast má við því, að ræktunarsjóður þurfi að fá til sinnar starfsemi nokkurt lánsfé, og af því verður hann án efa að greiða talsvert miklu hærri vexti en hann tekur af sínum lánveitingum. En ég tel, að það væri miklu eðlilegra að mæta þeim vaxtamismun, sem reynslan sýnir að þar kann að myndast, með beinu framlagi frá ríkissjóði eða hækka nokkuð hið beina framlag, sem veitt er á fjárlögum hverju sinni til ræktunarsjóðs, frá þvi, sem nú er, og vinna þannig upp þennan vaxtamismun, sem allar líkur benda til að ekki eigi að þurfa að vera mikill á komandi árum.
Alveg það sama er að segja um byggingar- og landnámssjóð. Þar er ég algerlega andvígur því, að lagt verði út í þá vaxtahækkun, sem það frv. gerir ráð fyrir, þó jafnvel að þar sé nú farið að myndast smávægilegt vaxtatap. Það er tiltölulega smávægilegt, þó að vaxtatap hjá þeim sjóði hafi numið s.l. ár 250 þús. kr., og ætti að vera auðvelt af ríkinu að bæta upp þann mismun, þannig að ekki þurfi að ganga á stofn sjóðsins. — En það er þó eins með alla þessa sjóði, sem hingað til hefur þótt sjálfsagt að reyna að halda uppi mjög lágum vaxtakjörum hjá, að vextir þeirra skipta gífurlega miklu í hinni almennu afkomu í landinu.
Svo að ég víki fyrst að byggingarsjóði verkamanna, þar sem gert er ráð fyrir, að vaxtakjörin verði hækkuð um 11/2%, þá telst mér til, að þar sem lántakandi þarf að taka um 150 þús. kr. lán úr sjóðnum út á nýtízku íbúð nú, — en ég hygg, að slíkt lán sé í ýmsum tilfeilum veitt, — þá mundi aðeins þessi vaxtahækkun, 11/2%, nema rétt um það bil 200 kr. hækkun á mánuði hverjum í húsaleigu hjá viðkomandi fjölskyldu. Vitanlega hlýtur það að segja til sín í útgjöldum viðkomandi fjölskyldu, og hækkun á húsaleigu almennt kemur ákaflega fljótt fram í öllum atvinnurekstri landsmanna og verðlaginu í landinu almennt.
Það er alveg nauðsynlegt, að menn geri sér fulla grein fyrir því, hversu erfitt verður að halda eðlilegri húsaleigu í landinu, ef vextirnir eru spenntir eins hátt upp og nú er orðin tízka að gera og hæstv. ríkisstj. gerir meira að segja ráð fyrir í því húsnæðisfrv., sem hún er nú að leggja hér fram. Í húsnæðisfrv. ríkisstj. er gert ráð fyrir því, að vextir af húsbyggingarlánum verði rösklega 7%, nokkurt viðbótargjald þar fram yfir. Ef gert er ráð fyrir því, að greiða þurfi af lánum á einni íbúð, sem væru 150 þús. kr., 7% vexti, þá nema slík útgjöld á þeirri íbúð í kringum 900 kr. á hverjum mánuði, vextirnir einir saman. Ef hið nýja byggingarlánaform ríkisstj. slær nú þessu föstu, að á meðalíbúð, þar sem áhvílandi lán er um 150 þús. kr., eigi að borga 900 kr. bara í vextina eina saman á mánuði hverjum, þá er líka alveg auðséð mál, að húsaleigan í þessari íbúð mundi varla vera undir því að vera kringum 2000 kr. á hverjum mánuði, því að það þarf vitanlega að greiða af þessari íbúð allmiklu meira en vextina. Það þarf vitanlega að borga afborgun af þessu húsi, og reynslan er venjulega sú, að afborganirnar verða álíka miklar og vextirnir; lánin verða ekki mikið yfir það að verða til jafnaðar í kringum 15 ára lán. Svo þarf að borga ýmis önnur gjöld af húsinu, sem alveg er óhjákvæmilegt, þó að reiknað sé með tiltölulega litlu viðhaldi.
Þegar mánaðarhúsaleiga er komin upp í 2000 kr., en verkamannalaunin eru núna, hafi verkamaðurinn vinnu í 8 klst. á dag eða venjulegan vinnudag, aðeins tæplega 3 þús. kr. á mánuði, þá er alveg auðséð mál, hvað hlýtur að gerast. Þegar ástandið er orðið svona í húsbyggingarmálum í landinu og í húsaleigumálum yfirleitt, komin svona há húsaleiga, sem að verulegu leyti hefur orðið til af þessum háa vaxtafæti, sem búið er að slá föstum, og tiltölulega stuttu lánum, þá verður afleiðingin sú, að menn, sem jafnan gera kröfu til þess að búa í sómasamlegu húsnæði, heimta hækkað kaup, og sú hefur líka orðið raunin á, að hin gífurlega háa húsaleiga, sem alkunnugt er að er gildandi, einkum hér í Reykjavík, hefur ekki látið standa á sér með það, að menn gerðu sínar kaupkröfur.
Það er furðulegt, að hæstv. ríkisstj. sér nú sérstaka ástæðu til þess að kasta hér fram á Alþingi, í fyrsta lagi frv., sem á að leysa húsnæðismálin á varanlegan hátt, eins og sagt hefur verið, og þar er því slegið föstu, að vaxtakjörin skuli vera a.m.k. 7%, síðan leggur hún fram önnur þrjú frv. hér, sem öll miða að því að hækka vexti hjá byggingarsjóði verkamanna, hjá byggingarsjóði landbúnaðarins og hjá ræktunarsjóði sveitanna, og það án þess að sjáanlegt sé, að nokkur bein ástæða sé til þess að fara út í þessa vaxtahækkun, á sama tíma og gífurleg verkföll standa yfir í landinu, verkafólk er að heimta launahækkun og ríkisstj. segir, að ekki sé með nokkru móti hægt að verða við kröfum verkamanna um hækkað kaup, — en sem svar við kauphækkuninni kemur svo það, að það á að spana upp alla húsaleigu nokkuð frá því, sem verið hefur. Meira að segja verkamennirnir, sem hafa búið við tiltölulega hagstæðust kjör, þeir sem komizt hafa í byggingar verkamannabústaða,. eiga líka að fá sinn skatt hækkaðan í útgjöldum að minnsta kosti um 200 kr. á mánuði.
Það er sem sagt sami gangurinn á málunum og jafnan hefur verið, að hækka útgjöldin á allan hátt. Það þykir ekki nema sjálfsagt að leggja fram slík frv. og afgreiða þau hér á hv. Alþ. með tiltölulega miklum hraða, hækka húsaleiguna og hækka rekstrarkostnaðinn hjá bændum landsins, sem þurfa að borga meira af lánum sínum til ræktunarsjóðs, meira af lánum sínum til byggingarsjóðs. Bændurnir eiga líka að. velta þessu af sér eins og aðrir, sem heimta sín laun, og hækka sína framleiðslu. Það er alveg augljóst mál, að slíkur gangur sem þessi hlýtur að leiða það af sér, að samtök launamanna og vinnustéttanna í landinu yfirleitt hljóta öll að koma fram með sínar launakröfur á móti, og það er einmitt það, sem þau hafa verið að gera nú að undanförnu.
Þegar rafmagnsverðið hér í Reykjavík var hækkað gífurlega mikið nú fyrir stuttu, þá vitanlega þýddi það allverulega útgjaldahækkun hjá hverju heimili í Reykjavík. Eins verður það, að almenn vaxtahækkun af byggingarlánum þýðir hækkaða húsaleigu og aukin útgjöld hjá almenningi.
Það er hér eitt atriði, sem ég hefði viljað fá upplýst í sambandi við þetta frv. og reyndar þessi frv. öll, sem hér hafa verið nokkuð sameiginlega til umr. Það segir svo í frv., að vaxtakjörin skuli hækkuð úr 2% í 31/2%. Er ætlunin, að þessi vaxtahækkun eigi eingöngu að gilda fyrir þau lán, sem veitt verða, eftir að þessi l. öðlast gildi, eða er einnig meiningin, að vaxtakjör þeirra lána, sem nú eru í umferð hjá þessum sjóðum, verði líka hækkuð? Skiptir miklu máli, að þetta sé upplýst, því að þessir sjóðir eiga nú úti allmikið fé, og það væri mjög að koma aftan að mönnum að ætla að hækka vextina af þeim lánum, sem hafa verið veitt á löglegan hátt á sínum tíma og samkvæmt l. á allan hátt. Ég tel, að slík aðferð komi ekki til greina, en það er vitanlega sjálfsagt, að þetta sé upplýst hér, hvort hér er aðeins ætlunin, að þessi vaxtahækkun nái til þeirra lána, sem veitt verða, eftir að l. eru sett, eða einnig til þeirra lána, sem sjóðirnir eiga nú útistandandi.
Það væri í þessu efni freistandi að ræða nokkuð um vaxtakjörin hér í landinu almennt og áhrif hinna háu vaxta almennt í þjóðfélaginu. Því verður ekki neitað, að það virðist vera, að hér sé á ferðinni hjá hæstv. ríkisstj. fyrst og fremst „prinsip“-mál um það, að það sé æskilegt að hækka vexti, jafnvel einnig hjá þeim sjóðum, sem sýnilega þurfa þess ekki með tekna sinna vegna. En það ætti öllum að vera ljóst, að hinir háu vextir, sem nú eru í gildi hér á Íslandi, torvelda mjög verulega samkeppnisaðstöðu okkar einnig á erlendum markaði. Ef við berum saman vaxtakjör hér á landi og vaxtakjör í nálægum löndum, þá er þar um tvennt ólíkt að ræða.
Aðalútflutningsatvinnuvegur okkar Íslendinga, sjávarútvegurinn, verður að greiða í vexti minnst 5% af sínum rekstrarlánum, en í mjög mörgum tilfellum verður að greiða 7% og 71/2%. Keppinautar okkar, t.d. í Noregi, hafa yfirleitt ekki þurft að greiða af hliðstæðum lánum nema 2% og mest upp í 31/2% vexti, og af beinum framleiðslulánum er upplýst að þeir greiða ekki í mjög mörgum tilfellum nema í kringum 1%. Þeir, sem komið hafa nærri framleiðslunni, t.d. í sjávarútveginum, og hafa fengið að kynnast því, hvers konar geysilegar upphæðir það eru, sem útgerðarfyrirtæki verða að greiða með þessum háu vaxtakjörum, sjá það vitanlega fljótt, að það er útilokað fyrir íslenzk fyrirtæki að keppa á jafnréttisgrundvelli við keppinauta sína í nálægum löndum, á meðan vaxtakjörin eru jafngífurlega há og þau eru hér á landi.
Reikningar bankanna sýna líka, að það er engin þörf á því að halda vaxtakjörunum eins hátt uppi og gert er. Reikningar þjóðbankans hafa sýnt það á undanförnum árum, að hann hefur grætt í kringum 30 millj. kr. á ári. 30 millj. kr. eru vitanlega gífurlega mikil upphæð í gróða af atvinnuvegum landsmanna á hverju ári. Og hinir bankarnir hafa sannarlega tekið sinn hluta. Þessar miklu tekjur hafa bankarnir tekið á sama tíma sem verulegur hluti af útflutningsframleiðslunni, sjávarútveginum, er rekinn með halla. Hefði nú ekki verið nokkru nær, að gróði bankanna hefði verið nokkru minni, en hagur framleiðslunnar hefði almennt verið heldur betri en undanfarin ár? Ég býst við því, að útkoman af slíku hefði orðið sú fyrir þjóðarbúið, að framleiðslan hefði gengið miklu liprara en hún hefur gengið, og framleiðslan hefði orðið meiri, útflutningurinn meiri og gjaldeyristekjur þjóðarinnar miklu hærri.
Við höfum rekið okkur á það, að við höfum heyrt það annað veifið í fréttum, að sagt hefur verið frá þeim ráðstöfunum, m.a. í Englandi nú fyrir ekki löngu, að Englandsbanki gerði þá ráðstöfun, að hann lækkaði verulega vexti til þeirra framleiðslugreina, sem vinna einkum fyrir erlendan markað. Þar þótti sjálfsagt, að Englandsbanki gerði sérstakar ráðstafanir til þess að aðstoða viss fyrirtæki, sem keppa á erlendum markaði, fyrirtæki, sem vinna að því að skapa þeim gjaldeyristekjur, og þar mátti fara inn á þá braut að lána slíkum fyrirtækjum til síns rekstrar með lægri vaxtakjörum en almennt þekktist þar í landi. En hér þarf alltaf að haga málunum þannig til samræmis við annað að ætla útflutningsframleiðslunni og nauðsynlegustu framkvæmdum, eins og t.d. íbúðarhúsabyggingum, þannig vaxtakjör, sem hljóta að gera það að verkum, að við stöndum verr að vígi í samkeppninni við aðrar þjóðir með alla okkar framleiðslu. Vitanlega segja þessi vaxtakjör mest til sín í sambandi við útflutningsframleiðsluna og atvinnuvegina, en það má bara ekki gleyma því, að háir vextir af íbúðarlánum framkalla háa húsaleigu, og há húsaleiga kemur fljótlega fram í því, að það verða gerðar kröfur um hærra kaup, en hærra kaup vitanlega torveldar svo atvinnurekstrinum að rísa undir sínum auknu útgjöldum.
Út frá þessum sjónarmiðum, sem ég hef nú rakið hér lauslega, er ég algerlega andvígur því, að það frv., sem hér liggur fyrir og er um hækkun á útlánsvöxtum byggingarsjóðs verkamanna, nái fram að ganga. Það er það minnsta, sem farið er fram á við hæstv. ríkisstj., að hún geri gleggri grein fyrir því en hún hefur gert til þessa, hvaða ástæða liggur til grundvallar því, að hún telur nú nauðsynlegt að leggja þetta frv. fram og gera þar með ráðstafanir til þess að kalla á hækkun á húsaleigu í landinu. Hún verður að gefa hér skýrslu um það, hvernig hag þessa sjóðs, sem hér er um að ræða, er háttað. Ég held því fram, að þessi sjóður standi vel að vígi, hann eigi allmikið eigið fé til starfsemi sinnar, hafi tiltölulega lítið af lánum, en allmiklar árlegar tekjur, og hann þurfi því ekki á þessari ráðstöfun að halda.
Komi það í ljós við skýrslu ríkisstj., sem ég ætla að muni koma í ljós, að þetta sé rétt, sem ég hef hér sagt í stórum dráttum, þá stendur hitt eitt eftir, að ríkisstj. lítur svo á, að það sé almenn höfuðnauðsyn að hækka vextina hjá öllum þeim lánsstofnunum í landinu, sem veita nú lán með tiltölulega lágum vöxtum, jafnvel þó að það þýði að lyfta undir hækkandi verðlag í landinu, jafnvel þó að það þýði að hækka húsaleiguna og skapa á nýjan leik grundvöll fyrir hækkandi kauplag í landinu.
Það er ákaflega mikils virði að fá þetta hreinlega upplýst, og það er mjög lærdómsríkt, t.d. fyrir verkamannasamtökin í landinn, sem nú eiga í allhörðu verkfalli, að fá það hreinlega upplýst, hvort það er framlag ríkisstj. til lausnar á þeim deilum, sem nú standa yfir, að knýja fram almenna útgjaldahækkun hjá verkafólki, m.a. með hækkandi húsaleigu.