12.11.1956
Neðri deild: 14. fundur, 76. löggjafarþing.
Sjá dálk 78 í C-deild Alþingistíðinda. (2966)
21. mál, jafnvægi í byggð landsins
Flm. (Magnús Jónsson):
Herra forseti. Fyrir nokkrum dögum var útbýtt hér á Alþ. stórri gulri bók upp á 121 bls., sem hefur að geyma athuganir og till. n. þeirrar, sem skipuð var árið 1954 til þess að framkvæma athugun og gera till. í þeim tilgangi að skapa og viðhalda jafnvægi í byggð landsins. En nefndarskipun þessi var afleiðing þáltill., sem samþ. var hér á Alþ. þann 4. febr. 1953 og gekk í þá átt að fela ríkisstj. að hefja nú þegar undirbúning að heildaráætlun um framkvæmdir í þeim landshlutum, sem við erfiðasta aðstöðu búa sökum erfiðra samgangna og skorts á raforku og atvinnutækjum, og var síðan ætlunin, að í framhaldi af því tæki Alþ. ákvarðanir um, hvaða ráðstafanir þyrfti að gera til þess að koma í framkvæmd nauðsynlegum aðgerðum í þá átt að skapa og tryggja jafnvægi í byggð landsins.
Þetta mál hefur verið rætt mjög mikið á undanförnum árum, og er það að vonum, því að einmitt nú um allmargra ára skeið hefur atvinnulífi þjóðarinnar verið þannig háttað, að það hefur leitt til mjög mikilla tilflutninga á fólki í landinu. Og þessir tilflutningar á fólki til ákveðinna landshluta hafa skapað mjög alvarlega hættu á því, að tilteknir landshlutar jafnvel legðust í eyði eða a.m.k. þar yrði mjög erfitt að halda uppi byggð og nauðsynlegri framleiðslustarfsemi, til þess að fólk gæti búið þar við sömu lífskjör og annars staðar á landinu. En það auðvitað liggur í augum uppi, að það er tilgangslaust til að halda við jafnvægi í byggð landsins að ætla að byggja það á því einu saman, að hægt sé að fá fólk af hollustu við átthaga sína til þess að haldast þar við. Þar verður að koma meira til. Það verður að skapa þær aðstæður og þá aðstöðu fyrir þetta fólk, hvar sem það býr á landinu, að það geti búið við sambærileg lífskjör. Og það er þessi tilgangur sem allar ráðstafanir, sem nefndar hafa verið ráðstafanir til þess að tryggja jafnvægi í byggð landsins, hafa miðazt við og hljóta að miða að
Nú liggja þessar till. hér fyrir, sem gerðar hafa verið af n. þeirri eða af þeim tveimur mönnum, sem falið var að rannsaka þetta mál. Og í þessari miklu bók þeirra er að finna marga athyglisverða hluti. Að sjálfsögðu hefur maður ekki aðstöðu til í fljótu bragði að meta það, hversu veigamiklar allar þær aths. eru, nema þar, sem maður þekkir persónulega til. En það virðist þó augljóst, að hér sé um að ræða mjög mikilvæga athugun, sem geti orðið grundvöllur að framkvæmdum í þá átt, sem til er stofnað með athugununum.
Nú er það svo, að á undanförnum árum hafa vissulega verið gerðar margar ráðstafanir til þess að stuðla að jafnvægi í byggð landsins. Þær miklu framkvæmdir, sem orðið hafa t.d. í landbúnaðinum, stóraukin ræktun, bættur húsakostur og þá ekki hvað sízt rafvæðing strjálbýlisins, eru að sjálfsögðu mjög veigamikill þáttur í þessu sambandi. Og efling sjávarútvegsins, bæði kaup fiskiskipa, bygging hafnarmannvirkja og fiskiðjuvera, stefnir í sömu átt. Margt hefur áunnizt á þessum vettvangi, en þó er vitanlega hér enn margt óunnið. Og þá ekki siður má minna á það, hversu veigamikill er hinn félagslegi þáttur, en það er að tryggja æskufólkinu í strjálbýlinu skilyrði til félagslífs, sambærileg því sem jafnaldrar þeirra í þéttbýlinu eiga við að búa. Bygging félagsheimila i þessu skyni hefur hina mikilvægustu þýðingu og því mjög þýðingarmikið, að það verði leitazt við að efla félagsheimilasjóðinn til þess að leysa þann vanda og íþróttasjóðinn til þess að leysa vanda íþróttafélaganna. En það er annað mál, sem ég skal ekki fara nánar út í í þessu sambandi, en minnist aðeins á þessi helztu atriði hér, til þess að menn geri sér grein fyrir því, hvaða atriði það eru, sem hér skipta meginmáli.
Að þessu öllu saman hefur sem sagt verið unnið í mismunandi ríkum mæli. En það sýnist þó augljóst, að hér sé enn margt óunnið og það verði að hefjast handa um ýmiss konar framkvæmdir á öllum þessum sviðum, ef eigi að vænta þess, að hægt verði að tryggja það jafnvægi, sem að er stefnt.
Á undanförnum árum hefur af hálfu Alþingis einnig verður sýndur skilningur á þessu máli með því að veita árlega nokkra fjárhæð í því skyni að efla atvinnulíf á þeim stöðum, þar sem helzt er við atvinnuörðugleika að stríða. Hefur þetta komið að mjög góðu gagni, en þó einnig ekki verið fullnægjandi, og er mikilvægt, að á þessar ráðstafanir sé komið betra skipulagi.
Nú held ég, að enga greini á um það, að hér sé um þjóðnýtar framkvæmdir að ræða og það sé hið mikilvægasta mál fyrir þjóðfélagið í heild, að við getum haft okkar land sem mest fullbyggt og þurfum ekki að gefa upp nein þau landssvæði, sem í byggð hafa verið, svo framarlega sem þar er lífvænlegt og þar er hægt að búa fólkinu sæmileg lífskjör. Það er ekki aðeins hagsmunamál strjálbýlisins, heldur hagsmunamál þéttbýlisins engu síður, að komið verði í veg fyrir fólksstrauminn þangað og reynt verði að tryggja það, að fólk geti búið í sínum heimahögum og haft þar lífvænleg skilyrði.
Nú er það vitanlega svo, eins og háttað er okkar atvinnulífi, að það er árstíðabundið, og eðlilegt er, að um nokkra tilfærslu fólks sé að ræða, sérstaklega í sambandi við sjávarútveginn, þar sem vertíðaskipti eru, og því eðlilegt, að fólk flytji á milli landshluta í sambandi við það, — síldarvertíð fyrir Norðurlandi, vetrarvertíð hér fyrir Suðurlandi, — og það má vitanlega ekki koma í veg fyrir, að slík þróun geti átt sér stað áfram. En það, sem hlýtur að vera megintilgangurinn, er að koma í veg fyrir, að fólk þurfi meginhluta ársins að leita sér lífsframfæris utan sinnar heimasveitar. Það er það atriðið, sem skapar hættuna á því, að fólkið endanlega flytji burt, og í veg fyrir það þarf að koma með einhverjum ráðum. Vitanlega verður að miða allar þessar ráðstafanir við það, að hér sé um þjóðhagslega skynsamlegar framkvæmdir að ræða, en ekki við það eitt að halda uppi atvinnubótavinnu, sem ekki gefi þjóðfélaginu arð, — það er þarflaust, — og verður að miða við það, að allar þessar framkvæmdir stuðli í senn að því að tryggja afkomu fólksins í viðkomandi byggðarlögum og að þar geti orðið um að ræða aukningu á verðmætum þeim, sem þjóðfélagið framleiðir.
Það er þessi grundvöllur, sem liggur að baki því frv., sem ég og þrír aðrir hv. þm. í þessari d. höfum leyft okkur hér að flytja. Þessu máli hefur verið hreyft áður á tveim þingum, en það náði þá ekki fram að ganga. Á síðasta þingi var svo lagt fram frv. af hálfu ríkisstj., sem byggðist á tillögum þeirra manna, er í jafnvægisnefndinni hafa starfað. Það frv. náði ekki heldur fram að ganga. Það er hins vegar skoðun okkar flm. þessa máls, að við svo búið megi ekki lengur standa, það verði að koma þessum málum í það form, að það verði hægt að hefjast handa um framkvæmdir þeirra athugana og tillagna, sem gert er ráð fyrir í þessari stóru bók. Athugununum virðist að verulegu leyti lokið, og þær leiða í ljós, að það er þörf ákveðinna ráðstafana. og það sýnist vera einmitt þörf þess, að þær ráðstafanir séu gerðar skjótt á allmörgum stöðum. Því teljum við, sem flytjum þetta frv., með hliðsjón af þessum staðreyndum, að það sé nauðsynlegast, að nú fyrstu árin verði lagt allverulegt fé til þessara ráðstafana, og það séu þá horfur á, að heldur megi draga saman seglin og miða framlögin eftir nokkurra ára skeið við lægri árlega upphæð, því að það er ljóst, að á allmörgum stöðum á landinu vantar, að segja má, aðeins herzlumuninn, til þess að þar sé bæði nóg atvinnutæki og sú aðstaða, sem þarf til þess að starfrækja slík tæki. Það þarf að ljúka slíkum framkvæmdum, og þá ætti að mega vænta þess, að þau byggðarlög gætu orðið fullkomlega sjálfbjarga og þyrfti ekki að hafa áhyggjur af fólkinu, sem þar býr. En það er hins vegar þannig háttað mörgum þessum framkvæmdum, að það þarf að gera allmyndarlegt átak, þýðir ekki að vera að mylgra smáupphæðum í því sambandi, heldur verður að reyna að leysa sem skjótast þau viðfangsefni, sem við er að stríða. Það verður þjóðfélagslega heppilegast einnig, auk þess sem það kemur byggðarlaginu að beztu gagni. Þess vegna höfum við miðað tillögur okkar við það, að næstu fimm árin verði varið 15 millj. kr. á ári til jafnvægissjóðsins, en eftir það verði miðað við þá fjárveitingu, sem nú er í fjárlögum, 5 millj. kr. á ári.
Það kann vel að vera, að að þessum fimm árum liðnum komi í ljós, að þörf sé meiri fjárhæðar. Maður veit aldrei, hvaða aðstæður þá eru fyrir hendi, og verður þá að sjálfsögðu að endurmeta það. En okkur sýnist mest þörfin á því, eins og ég áðan sagði, að myndarlega sé af stað farið.
Þessum sjóði er í stuttu máli ætlað að lána fé, — fyrst og fremst að lána fé til þjóðhagslega hagkvæmra ráðstafana til atvinnuaukningar og framleiðsluaukningar í þeim byggðarlögum, þar sem við atvinnuörðugleika er að stríða. Þetta er tilgangur sjóðsins. Það eru ýmsar nánari skýringar á þessu í frv„ sem ég sé ekki ástæðu til þess að vera að teygja tíma deildarinnar með að fara út í, þau útskýra sig sjálf, — en gert er ráð fyrir því, að stjórn þessa sjóðs hafi það hlutverk, sem jafnvægisnefndin hefur talið mikilvægt að sinnt væri, en það er að halda áfram þeim athugunum, sem hún hefur hafið, og að gera sér á hverjum tíma grein fyrir því, hvernig atvinnuástand er almennt í landinu, og haga störfum sínum og lánveitingum úr sjóðnum í samræmi við það.
Orðalag frv. er, eins og tekið er fram í upphafi grg., nokkuð blandað úr því frv., sem var flutt hér á síðasta þingi, og úr frv. því, sem flutt var af ríkisstj. og samið af jafnvægisnefndinni, og er það gert í þeim ákveðna tilgangi, að með því sé leitazt við að samræma þau sjónarmið, sem komu fram hjá báðum aðilum. Ég verð að taka það fram, að mér fannst og fleirum, að till. þær, sem gerðar voru í því frv., miðuðu of mikið að athugunum áfram, en ekki nægilega að framkvæmd athugananna, og því væri nauðsynlegt að leggja meiri áherzlu á það en þar var gert og verja því stærri fjárhæðum en gert var ráð fyrir í því frv. til jafnvægisráðstafana.
Varðandi það atriðið, hvort möguleiki sé fyrir ríkissjóð til að leggja fram það fé, sem hér er um rætt, þá hygg ég, að þann vanda sé auðvelt að yfirstíga. Kemur það enda fram í fjárlfrv. því, sem nú liggur fyrir Alþ., að þar er gert ráð fyrir, auk þeirra 5 millj., sem varið er til aðstoðar við byggðarlög vegna atvinnuörðugleika, að ríkisstj. verði heimilað að verja 5 millj. til viðbótar til framkvæmdasjóðs, og enn fremur er þess að gæta, að undanfarin ár hefur þessi 5 milljóna fjárhæð farið nokkuð fram úr áætlun, þannig að það verða ekki ýkja margar milljónir, sem þyrfti að bæta hér við, til þess að þessu marki yrði náð. En hins vegar hefur það grundvallarþýðingu varðandi allar skipulagsbundnar ráðstafanir, að það sé fyrir fram vitað og fest um nokkurra ára skeið, hvaða fé sé til ráðstöfunar í þessu skyni, en að það sé ekki ákveðið frá ári til árs, eins og verið hefur, og þá má ætla, að ráðstöfun þessi verði skipulegri og féð komi að betri notum en ella mundi vera.
Nú er það enn fremur eitt atriði, sem við vitum að er mikið vandamál fyrir ríkið og sívaxandi vandamál, og það eru greiðslur ábyrgðarskuldbindinga ríkissjóðs vegna sveitarfélaga, sem eiga við örðugleika að stríða og geta ekki staðið í skilum, m.a. vegna þess, að þar er ekki lokið þeim atvinnuframkvæmdum, sem ætlað er að leggja grundvöll að afkomu viðkomandi byggðarlags. Ef hægt væri að tryggja þar viðunandi lífsskilyrði og koma atvinnuháttum í það horf, sem til hefur verið stofnað, þegar ráðizt var í þær framkvæmdir, sem ríkisábyrgðirnar stafa af, þá má vissulega ætla, að á þann hátt verði auðveldast komið í veg fyrir, að ríkið verði árlega fyrir stórkostlegum búsifjum vegna þessara vanskilaskulda, því þó að þessi vanskil séu í mörgum tilfellum og flestum óhjákvæmileg, eins og sakir standa, þá er ekki að efa, og það vitum við öll, að þessi vanskil hafa mjög ill áhrif á sveitarfélögin og viðleitni þeirra til þess að standa straum af sínum skuldbindingum. Það verkar ekki vel á þá aðila, sem enn kunna að borga sínar skuldir, ef nágrannahéruðin standa ekki í skilum með sínar skuldbindingar og fá allt greitt úr ríkissjóði. Allt hefur þetta því óholl og slæm áhrif, og það er því mikil nauðsyn, að reynt verði að lagfæra það ástand, sem þarna hefur skapazt. Og ég tel, að einmitt skipulagsbundnar aðgerðir til þess að koma efnahagsmálum þessara byggðarlaga á traustan grundvöll séu líklegastar til þess að leysa þennan vanda.
Eins og ég áðan sagði, sé ég ekki ástæðu til að rekja efni þessa frv. í einstökum atriðum, og í grg. þess er nánari skýringar einnig á þeim atriðum að finna. Ég legg aðeins áherzlu á það grundvallaratriði, sem liggur að baki þessu frv. og virðist vera sameiginlegt áhugamál raunar allra hv. þingmanna, að unnið verði skipulega og í sem stærstum stíl að því að tryggja það jafnvægi í landinu, sem Alþ. hefur einróma lýst yfir vilja sínum um að gert yrði. Og mér sýnist því vera orðið tímabært, að Alþ. samþykki endanlega löggjöf, þar sem mælt sé fyrir um, hvernig þessum ráðstöfunum skuli háttað, og þeim komið í fast form. Hér á þessu þingi hefur verið lagt fram frv. um togarakaup, sem var einnig atriði í því frv., sem við lögðum hér fram á síðasta þingi. Það er því með hliðsjón af framlagningu þessa stjfrv., sem það atriði er tekið út úr þessu frv., því að það þykir eðlilegt, að ákvæði um það efni verði sett þá í það frv. En enda þótt aukin togaraútgerð sé vissulega mikið bjargræði fyrir mörg byggðarlög, sem við atvinnuörðugleika og sérstaklega árstíðabundið atvinnuleysi hafa átt að stríða, þá held ég, að það liggi einnig ljóst fyrir, að það má ekki gera atvinnuna of einhæfa, og einnig eru margvísleg önnur atriði, sem þarfnast athugunar og framkvæmda, heldur en þetta eina, svo að enda þótt það sé mjög þakkarvert, ef tekst að koma fram slíkri eflingu togaraflotans, þá sé ekki með því á neinn hátt dregið úr nauðsyn þess, að sett verði sú löggjöf um jafnvægisráðstafanir almennt, sem hér er lagt til að gert verði.
Ég vil svo leyfa mér að leggja til, að að lokinni þessari umræðu verði frv. vísað til 2. umr. og hv. fjhn.