27.03.1958
Efri deild: 74. fundur, 77. löggjafarþing.
Sjá dálk 1418 í B-deild Alþingistíðinda. (1184)
86. mál, skólakostnaður
Sigurður Ó. Ólafsson:
Herra forseti. Frsm. menntmn. í þessu máli, hv. þm. Barð. (SE), hefur nú gert grein fyrir því frv., sem hér liggur fyrir, og skýrt frá, hvaða afgreiðslu það fékk í menntmn.
Eins og hann gat um, áskildum við hv. 6. þm. Reykv. okkur rétt til þess að flytja eða fylgja brtt., sem fram kynnu að koma, og vegna þessa og vegna málsins í heild ætla ég að fara um það nokkrum orðum.
Með hinum almennu fræðslulögum, sem sett voru 1946, var l. um héraðsskóla eins og yfirleitt alla skóla í landinu breytt, og um héraðsskólana var það á þann veg, að þeir voru gerðir að sameign ríkis og þeirra héraða, þar sem þeir voru staðsettir, eða sú varð framkvæmd málsins, þó að ekki væri gengið frá því, um leið og l. voru sett. Áður höfðu þessir héraðsskólar verið sjálfseignarstofnanir og reknir með heimafengnum tekjum, þ.e. nemendagjöldum, leigjutekjum og styrk frá ríki, sem miðaður var við nemendafjölda. Þetta gekk yfirleitt svo, að skólarnir stóðu að mestu leyti undir rekstri sínum eða alveg. Í héraðinu, þar sem mér var kunnugast um þetta, gekk það svo, ef ekki stóðust á tekjur og gjöld, að þá voru oftast til staðar frjáls framlög frá viðkomandi hreppum og sýslufélagi, sem hlupu þá undir bagga. En fljótlega eftir að þessi breyting átti sér stað kom í ljós, að fjárhagur héraðs- og húsmæðraskólanna, sem voru undir sömu l., var mjög bágborinn. Stofnkostnaður og rekstrarkostnaður þeirra, þ.e.a.s. sá hluti, sem kom í hlut héraðanna, varð svo mikill, að þau fengu ekki undir honum risið. Þá kom það enn í ljós, þegar erfiðleikarnir birtust, að sum héruð, sem þarna áttu hlut að máli, neituðu greiðsluskyldu sinni til skólanna. Allt þetta hafði það í för með sér, að fjárhagur skólanna varð bágborinn. Þeir menn, sem höfðu stjórn skólanna á hendi, þ.e. viðkomandi skólanefndir og skólastjórar, voru yfirleitt í vandræðum með reksturinn. Þetta var orðið óviðunandi ástand, og forráðamenn þeirra héraða, sem hér áttu hlut að máli, gerðu ítrekaðar tilraunir til þess að kippa þessu í lag.
Síðari hluta ársins 1956 komu saman á fund til að ræða þessi mál fulltrúar frá Rangárvalla- og Vestur-Skaftafellssýslum, og mættu þeir vegna Skógaskóla, frá Árnessýslu vegna héraðsskólans og húsmæðraskólans á Laugarvatni, frá Mýra- og Borgarfjarðarsýslu vegna Reykholtsskólans og húsmæðraskólans á Varmalandi, frá Norður- og Vestur-Ísafjarðarsýslu fyrir hönd skólanna þar og frá Vestur-Húnavatns- og Strandasýslu vegna Reykjaskóla. Þessir fulltrúar ræddu á þessum fundi sínum þessi vandamál, og þeim kom öllum saman um það, að mikil nauðsyn væri á fyrir þessi héruð og sem sagt óhjákvæmilegt, að þessu yrði breytt frá því ástandi, sem nú var. Þeir gerðu því ályktun, þar sem þeir fóru fram á, að ríkið kostaði þessa skóla að öllu leyti. Til vara gerðu þeir þá ályktun eða till., að ríkissjóður greiddi 9/10 hluta af þeim kostnaði, sem sameiginlegur hefði verið ríki og héruðum, en héruðin 1/10. Í grg., sem þeir létu fylgja þessum till. sínum, færa þeir fram sterk rök fyrir máli sínu, þau sem ég hef nú lítillega bent á, og þeir benda t.d. á, að með l. frá 1946 hafi þeim sýslufélögum, þar sem þessir skólar voru staðsettir, verið gert að skyldu að greiða stofnkostnað þeirra í ákveðnu hlutfalli á móti ríkissjóði, án þess að leitað hafi verið álits þeirra um málið. Hver þessi hlutföll voru, þarf ég ekki að taka fram, hv. frsm. gerði það hér áðan. Þá segja þeir enn fremur, að fyrir fram hafi verið vitað, að hér yrði um mikil útgjöld að ræða, en sýslusjóðum ekki séð fyrir neinum auknum tekjum til þess að standast þennan aukna kostnað. Þá hafi þetta komið mjög misjafnt niður á héruðin, í hlut sumra komu 2 skólar, annarra 1 skóli, og sum héruð losnuðu alveg við þennan kostnað. Í þessu sambandi bentu þeir einnig á Austurland, þar sem er einn skóli, Eiðaskóli, og hann er að öllu leyti kostaður af ríkinu, og sama er að segja um húsmæðraskólann að Staðarfelli í Dalasýslu. Þá benda þeir á, að nemendur í þessum skólum eru að miklum meiri hluta úr öðrum héruðum en þeim, þar sem skólarnir eru staðsettir, svo að það kemur í hlut þessara héraða að greiða kostnað fyrir nemendur, sem eru að miklu leyti úr þeim héruðum, sem engan slíkan skólakostnað hafa.
Ég vil benda á í þessu sambandi Árnessýslu. Eins og kunnugt er, stendur sýslusjóður undir stofnkostnaðarhluta og rekstrarhluta héraðsskólans að Laugarvatni og húsmæðraskólans þar. Í sýslunni eru nú 2 gagnfræðaskólar, þar sem sömu námsgreinar eru kenndar og í héraðsskólanum á Laugarvatni, þ.e.a.s. á Selfossi og í Hveragerði. Vitanlega standa viðkomandi hreppar að öllu leyti undir kostnaði þessara skóla, eins og l. mæla fyrir um. Sýslusjóður leggur vitanlega ekkert til þeirra mála. Í skólanum á Selfossi munu nú vera um 50-60 nemendur, að langmestu leyti þaðan af staðnum, en þó nokkrir úr nálægum hreppum. Auk þess að hreppurinn verður að standa undir þessum skóla, sem sjálfsagt er og ekkert er kvartað yfir, þá kemur í hlut hreppsins að greiða nálægt 1/5 hluta af þeim kostnaði, sem fellur til sýslusjóðs vegna skólanna á Laugarvatni. Þetta eru aukin útgjöld, sem viðkomandi hreppar álíta að þeim beri ekki að greiða eða það sé ekki rétt að hafa þessa tilhögun á, þeir hreppar, sem kosta sína skóla sjálfir, eigi að vera lausir við þessar greiðslur til héraðsskólans á Laugarvatni. En að óbreyttu ástandi verða þeir að gera það, vegna þess að þeir borga sinn hlut í sýslusjóð sýslunnar, og Selfosshreppur t.d. er það stór orðinn, að hann ber 1/5 af sýslusjóðsgjöldunum.
Ég tek þessi dæmi frá Árnessýslu, vegna þess að ég er þeim persónulega kunnugur og hef haft afskipti af þeim á undanförnum árum, en sömu dæmi og þetta mætti áreiðanlega nefna frá þeim stöðum öðrum, sem líkt stendur á fyrir.
Á s.l. þingi og því, sem nú situr að störfum, flutti hv. þm. Borgf. frv. um breyt. á l. um skólakostnaðinn. Í þessu frv. var lagt til að skipta kostnaði héraðsskólanna á þann veg milli ríkis og héraða, að héruðin greiddu 1/10 af kostnaðinum, ríkið 9/10. Var þá bæði um stofnkostnað og rekstrarkostnað að ræða. Með þessu var tekið undir varatill. forráðamanna þeirra héraða, sem ég gat um áðan, sem komu saman vegna þessara mála. Þessu frv. frá s.l. þingi var vísað til ríkisstj., en því frv., sem hv. þm. Borgf. flutti núna samhljóða á þessu þingi, var vísað til menntmn. Nd. og hefur ekki verið afgr. þaðan. Sú n. flutti nokkru seinna að beiðni menntmrn. frv. það, sem hér liggur fyrir á þskj. 144, og það frv. hefur náð samþykki í Nd. og er nú hér til meðferðar.
Frv. þetta kemur til móts við héruðin, eins og lýst hefur verið, hvað það snertir að létta rekstrarkostnaði skólanna af héruðunum, enda gert ráð fyrir, eins og segir í 1. gr., að leigutekjur og aðrar tekjur heimavistarskóla gagnfræðastigsins, þ.e. héraðsskólanna, og húsmæðraskóla renni í hlutaðeigandi skólasjóði til greiðslu á hluta viðkomandi sveitarfélags eða sýslu vegna kostnaðar af viðhaldi og rekstri skólans, að svo miklu leyti sem tekjur þessar hrökkva til. Þessar tekjur, sem eru aðallega leigutekjur og heimavistargjöld nemenda, hafa áður skipzt að jöfnu milli ríkis og viðkomandi héraða, en eiga nú að ganga óskiptar til greiðslu á kostnaðarhluta viðkomandi héraða.
Frv. þetta er því að þessu leyti til mikilla bóta og léttir verulegum bagga af héruðunum, bagga, sem hefur hvílt þungt á þeim, eins og lýst hefur verið. En ég verð að telja það miður farið, að hæstv. menntmrh., sem staðið hefur að flutningi þessa frv., skyldi ekki taka skrefið að fullu með því að létta stofnkostnaði skólanna einnig af héruðunum, eins og lagt var til í frv. hv. þm. Borgf. og forráðamenn skólanna höfðu farið fram á, eins og ég hef getið um, en þessi kostnaður, stofnkostnaðurinn, er ekki svo lítill.
Það hafa orð fallið um það, að þarna væri ekki um mjög mikinn kostnað að ræða, þetta væru skólahús, sem búið væri að reisa, og skólarnir væru í fullum gangi og þess vegna mundi ekki vera um mikinn stofnkostnað að ræða á næstu árum. En þetta er nokkuð annað, þegar farið er að athuga þessi mál, því að eftir upplýsingum frá eftirlitsmanni skólanna er það svo, þar sem gerð er grein fyrir endurbótum og nauðsynlegum viðbyggingum skólanna segir, að til skólans í Reykholti muni þurfa 4 millj. kr.
Af þeirri upphæð mundi hlutur Mýra- og Borgarfjarðarsýslu verða 1 millj. kr. Að Reykjum í Hrútafirði þarf að þessu leyti 3 millj. kr. Hlutur viðkomandi héraða, sem eru Vestur-Húnavatnssýsla og Strandasýsla, yrði þá 750 þús. kr. Núpsskóli í Dýrafirði þarf 3 millj. kr. Hlutur Vestur-Ísafjarðarsýslu yrði þá 750 þús. kr. Reykjanesskóli við Ísafjarðardjúp þarf 2 millj. og hlutur Norður-Ísafjarðarsýslu yrði þá 500 þús. kr. Laugaskóli í Þingeyjarsýslu er þarna langlægstur með 800 þús. kr., en hluti sýslunnar yrði þá 200 þús. Til héraðsskólans á Laugarvatni er áætlað að þurfi 3 millj. kr., og í hlut sýslunnar kæmu þá 750 þús. Skógaskóli í Rangárvallasýslu, sem Rangárvallasýsla og V.-Skaftafellssýsla standa báðar að, þarf 3 millj. og 200 þús. kr., og í hlut sýslnanna koma því um 800 þús. kr.
Svo sem sjá má af þessari upptalningu, er hér um stórkostlegar fjárfúlgur að ræða. Og þetta er ekki út í bláinn sagt, því að þessu fylgir sú umsögn, að þetta séu nauðsynlegar framkvæmdir á næstu árum, ef skólarnir eiga að geta gegnt því hlutverki, sem þeim er ætlað samkvæmt lögum. Þessar tölur, sem ég las núna upp, eru samtals 19 millj. kr., og samkvæmt núgildandi skiptingu milli þessara héraða og ríkisins eru það 4 millj. 750 þús. kr., sem koma í hlut héraðanna, en ríkið mundi borga 14 millj. 250 þús. Ef farið væri eftir varatill. þeirri, sem forráðamenn þessara héraða fóru fram á eða stungu upp á, þá mundi í hlut ríkisins koma 17 millj. og 100 þús. kr., en héraðanna 1 millj. og 900 þús. Mismunurinn yrði tæpar 3 millj. kr., sem létt væri af héruðunum og kæmu yfir á ríkið.
Af því, sem ég nú hef sagt, vænti ég, að hv. dm. sé ljóst, að hér er um svo miklar upphæðir að ræða, að full ástæða sé til að létta þeim af viðkomandi héruðum og koma til móts við þau að þessu leyti, eftir því sem þau hafa óskað eftir og farið fram á.
Ég hafði látið mér detta í hug að bera fram við frv. við þessa umr. brtt., sem færi í sömu átt og brtt. sú, sem hv. þm. Borgf. bar fram við frv. í Nd. og náði þar ekki fram að ganga. En vegna þess, sem fram kom í menntmn., þegar þetta mál var tekið fyrir þar, þá þykist ég mega draga þá ályktun af því, að slík till., þótt fram yrði borin, mundi ekki ná fram að ganga nú í þessari hv. d. Og ég vil ekki verða til þess að tefja það, að frv., eins og það liggur fyrir, nái fram að ganga, því að svo langt sem það nær, kemur það mikið á móti þeim héruðum, sem hér er um að ræða. Með það sjónarmið fyrir augum mun ég ekki bera fram þessa brtt. En mér þótti samt rétt að taka það fram, sem ég nú hef látið í ljós um þetta, svo að það væri deildarmönnum nokkuð ljóst, hvernig málið liggur fyrir í heild og hvaða óskir viðkomandi héruð hafa látið í ljós og fyrir hverju þau hafa barizt á undanförnum árum. Eins og fram hefur komið, er þetta frv., sem nú er hér til meðferðar, til nokkurra bóta, og það er þó alltaf nokkuð í áttina.