17.12.1957
Neðri deild: 42. fundur, 77. löggjafarþing.
Sjá dálk 160 í B-deild Alþingistíðinda. (260)
73. mál, kosningar til Alþingis
Frsm. minni hl. (Bjarni Benediktsson):
Herra forseti. Ég hygg, að sú brtt., sem hæstv, fjmrh. hefur borið fram, sé mjög upplýsandi um eðli þessa máls og þau vinnubrögð, sem átt hafa sér stað um þetta efni. Það var bent á þá vankanta, sem hér voru á, strax við 1. umr. frv. í Nd., e.t.v. einnig í Ed., ég er því ókunnugur. Þeir voru nokkuð rækilega ræddir í allshn., og að þeim var einnig vikið í umr. hér í gær. En það er fyrst nú við 3. umr., að hæstv. fjmrh., sem er farinn að tileinka sér meira vald, en honum ber eftir réttum þingsköpum, hleypur fram og vill láta breyta þessu ákvæði. Og ég held, að það geti engum dulizt, að það er vegna þess, að í nál. minni hl. er sýnt fram á, að hvað sem öllu öðru liði varðandi óvissu 6. gr., þá sé það alveg ótvírætt, að eftir frv. óbreyttu mundi það verða bannað að festa upp þessi margumtöluðu merki á væntanlegu flokkshúsi Framsfl. við Fríkirkjuveg. Þar var komið að hjartanu í hæstv. fjmrh., þegar sýnt var fram á það, að frv. mundi bitna á flokksstarfsemi hans flokks hér í bænum. Það er raunar tekið fram í nál., að þótt í smáu sé, þá sýni þetta, að frv. leiði til alls annars en upphaflega var ætlað, og það stóð þá heldur ekki á staðfestingunni, af því að jafnskjótt og þskj. hafði verið útbýtt og hæstv. fjmrh. hafði áttað sig á þeim óhnekkjanlegu rökum, sem í þeim fólust, þá hljóp hann fram og bar fram brtt. í þeirri von, að flokkshúsið slyppi undan því banni, sem hann lét sér í léttu rúmi liggja, meðan einungis var talað um Iðnó og hús kommúnistanna við Tjarnargötu. En samvizkan lét ekki á sér standa, þegar kom að því fyrirhugaða húsi, ef það nær þá fram að ganga, að íshúsinu við Fríkirkjuveg megi breyta í flokkshús, eins og Framsfl. nú sækir af ofurkappi.
Þetta staðfestir enn einu sinni það, sem fram hefur verið haldið, að frv. þetta ber að með mjög furðulegum hætti, og það er ekki um málefnalegar ástæður að ræða, heldur er málið sótt af ofurkappi. Það er ekki hirt um það, þó að mþn. sé starfandi að endurskoðun kosningalaganna. Hv. form. þeirrar n., þm. A-Sk. (PÞ), sagði frá því á þingfundi á laugardaginn, að þessi n. hefði þegar unnið töluvert starf, en hann játaði, að frv. væri þó ekki frá henni runnið né hefði hún fengið það til umsagnar. Í stað þess að bíða till. þessarar n. eða a.m.k. leita umsagnar n. í ró, þar sem fulltrúar allra þingflokkanna eiga sæti, hafa stjórnarflokkarnir að undanförnu verið að pukrast við samningu þessa frv. Menn hafa heyrt um það síðustu vikurnar, að til stæði, að það yrði flutt, og raunar hafa þess sézt nokkur merki, bæði í bæjarstjórn Reykjavíkur og á Akureyri, þar sem einstakir stjórnarliðar hafa leitað eftir stuðningi við a.m.k. sum ákvæði frv. Þau hafa ekki hlotið stuðning, hvorki í bæjarstjórn Reykjavíkur né á Akureyri, svo að vitað sé. En stjórnarliðið var þó ekki af baki dottið við það, heldur lagði málið fyrir Alþingi, og það var ljóst, að það var fyrst gert eftir að sýnt var, að Alþingi átti að fresta nú seint í þessari viku og ekki koma saman aftur fyrr en að afloknum sveitarstjórnarkosningunum. Það var fyrst, þegar stjórnarliðið varð heltekið kosningaskjálfta og ótta við úrslit þessara kosninga, að það mannaði sig upp til að flytja þetta frv., og þá var það gert í slíku óðagoti, að fram var knúin 1. umr, í hv. Ed. strax sama daginn og frv, var þar útbýtt, þ.e.a.s. áður en þm. hefði gefizt lögmætur frestur til þess að kynna sér efni málsins. En eins og fleira í sambandi við þetta mál bitnaði óðagotið jafnvel fyrst og fremst á flytjendum þess sjálfs. Afleiðing þess, að málið hafði ekki verið nógu vandlega hugsað í upphafi, varð að við meðferð þess í Ed. voru gerðar meginbreytingar á frv. Sumt var að vísu kallað leiðrétting á prentvillu, eins og það, að kjörtími var framlengdur til kl. 11 e.h. í stað þess, að upphaflega var ætlazt til þess, að hann væri aðeins til kl. 10. Hæstv. fjmrh. hafði í Ed. tekið á sig svipað stökk til að fá þessu breytt eins og hann gerði nú upp í ræðustólinn hér til að bera fram till. í björgunarskyni fyrir íshús Framsfl. Hann fékk það viðurkennt í Ed., að hér væri um prentvillu að ræða, til þess að hlífa því undanhaldi, sem hann þá taldi ráðlegt. Síðan voru teknar aðrar firrur út úr frv., eins og þetta makalausa bann við því, að maður mætti hafa nokkurs konar skrá með sér á kjörstað, ef hann væri þar umboðsmaður hvort heldur markaskrá, símaskrá eða jafnvel venjulega skrá að hurð, allt er þetta í upphafi bannað í frv., en spekingarnir sáu við gleggri athugun, að það mundi vera meinlaust, þó að menn hefðu með sér hurðarskrá í vasanum á kjörfund, að það mundi ekki breyta miklu um úrslit alþingis- eða sveitarstjórnarkosninga. Þess vegna var þetta fært til heldur réttari vegar.
Mestu máli skiptir þó, að það er veruleg breyting til bóta og í raun og veru gerbreyting á frv. frá því, sem í upphafi var ráðgert, þegar fallið var frá því að leggja miklar sektir við, ef menn reyndu að afla sér vitneskju um, hvort kjósandi væri búinn að greiða atkvæði, og jafnvel var lögð mikil refsing við því, ef kjósandi sagði öðrum frá því, hvort hann hefði greitt atkvæði eða ekki. Eftir hinu upphaflega frv. hefði t.d. eiginkona átt á hættu þungar sektir, ef hún hefði hvíslað því að eiginmanni sínum, að hún væri nú búin að skreppa niður í skóla og greiða þar atkvæði.
Þeir, sem stóðu að framgangi frv. hér á Alþingi, voru það gleggri en semjendur frv., en aðalsemjandi mun vera fulltrúi Framsfl. í bæjarstjórn Reykjavíkur, lögfræðingurinn Þórður Björnsson, — aðstandendur frv. á Alþingi voru það gleggri en Þórður Björnsson og meðhjálparmenn hans, að þeir sáu, að slík lagasetning mundi ekki verða til góðs, hún væri í eðli sínu hjákátleg og þar að auki gersamlega óframkvæmanleg. Þess vegna var þetta meginatriði frv. numið burt úr því.
En eftir stendur samt það, sem verulegu máli skiptir, og það er að mínu viti meginatriði þessa frv., það eru hömlurnar, sem lagðar eru á, að flokkar eða þeir, sem starfa að kosningu einstakra frambjóðenda, megi af upplýsingum frá kjörstað eða merkingu kjörskrár, sem er í vörzlum kjörstjórnar, fá upplýsingar um það, hverjir hafa kosið. Þetta er langsamlega þýðingarmesta ákvæði frv., og það er mjög athyglisvert, hvað hinir mjög gegnu menn stjórnarflokkanna, sem eru í allshn. Nd., segja um þetta meginákvæði frv. Má ég því, með leyfi hæstv. forseta, lesa nál.? Þar segir:
„Nál. um frv. til laga um breyt, á lögum nr. 80 7. sept. 1942, um kosningar til Alþingis, Frá meiri hl. allshn.
Frv. þetta miðar yfirleitt í þá átt að gera skýrari og ákveðnari fyrirmæli gildandi kosningalaga um takmörkun áróðurs á kjörfundi og þá sérstaklega koma í veg fyrir áróðursstarfsemi á kjörstað. M.a. er í frv. glögglega mælt fyrir um, hvenær kjörfundi skuli slíta. Er þá, ef frv. verður að l., komið í veg fyrir, að kosning geti dregizt fram yfir miðnætti og þar með fram yfir hinn lögákveðna kjördag. Samkvæmt frv. ber að slíta kjörfundi eigi síðar en kl. 11 að kvöldi, þó þannig, að þeir, sem þá hafa gefið sig fram á kjörstað, geti greitt atkvæði. Annars staðar á Norðurlöndum virðist kjörfundum yfirleitt vera slitið eigi síðar en kl. 9 að kvöldi, en hefjast í fyrsta lagi kl. 9 að morgni, eins og gert er ráð fyrir í þessu frv.
N. hefur athugað frv., en varð ekki sammála um afgreiðslu þess. Meiri hl. n. leggur til, að það verði samþ. óbreytt.
Alþingi, 16. des, 1957.
Pétur Pétursson, formaður. Gísli Guðmundsson, fundaskr., frsm. Gunnar Jóhannsson“
Þetta eru mjög mætir menn, sem undir þetta nál. skrifa, og ég vil vekja athygli hv. d. á því, að þeirra sómatilfinning er svo mikil og skömmustutilfinning fyrir frv., að þeir minnast í nál. sínu ekki einu orði á meginatriði frv., — ekki einu orði. Þeir láta eins og það sé aðalefni frv. að gera ýmis ákvæði kosningalaga ótvíræðari en áður var. Ja, við heyrum nú af till. hæstv., fjmrh., hversu vel hefur tekizt að gera ákvæðin ljósari en var, að nú þarf að skjótast fram af skyndi til þess að bjarga íshúsinu frá þeim hörmungum, sem yfir það áttu að ganga, ef frv. næði óbreytt samþykki. Það er einn vitnisburður um það, hversu vel samning frv. hefur tekizt. Svo er gert í nál. mest úr því, að það eigi að tryggja það, að kosningu sé lokið fyrir miðnætti eða á miðnætti, og það á að tryggjast með því, að hætt sé klukkutíma fyrir miðnætti. En alveg er þagað um það, sem er langsamlega þýðingarmest í öllu þessu máli, og það er sú hindrun, sem á að leggja á vitneskju um það, hverjir hafi greitt atkvæði.
Því fer þó fjarri, að þetta hafi verið talið nokkurt aukaatriði málsins hingað til. Í sjálfu frv., eins og það upphaflega var lagt fram, er í athugasemdum berum orðum fram tekið um 4. gr.: „Hér er nýmæli um meðferð kjörskránna, eftir að kosningu lýkur. Með ákvæðinu á að tryggja þann rétt kjósandans, að eftir kjördag sem á kjördegi megi hann treysta því, að óviðkomandi menn fái ekki vitneskju um það, hvort hann hafi kosið eða ekki, en slíkt er jafnmikið einkamál hans eins og hvernig hann kýs.“
Ef hér er virkilega um slíkt einkamál að ræða, að það þurfi að dylja jafnvel, hvort maður hafi kosið, eins og hvernig hann kýs, þá skal játað, að þar er um stórmikla nýjung í íslenzkri löggjöf að ræða og virkilega svo mikla, að það er sannast að segja bæði synd og skömm, að nefndin í Nd., meiri hluti hv. allshn., skuli ganga alveg þegjandi fram hjá þessari stórmerku nýjung, sem nú eigi að innleiða í íslenzk lög.
Hitt er svo annað, að það er mjög hæpið, að það fái staðizt, að það sé jafnmikið einkamál kjósanda, hvort hann kýs, eins og hvern hann kýs. Það er t.d. vitað, að í sumum elztu lýðræðislöndum er beinlínis lögboðið, að kjósandi skuli greiða atkvæði. Honum er lögð sú skylda á herðar að neyta atkvæðisréttar síns að viðlagðri refsingu, vegna þess að það er alls ekki talið einkamál kjósenda, hvern hann kýs. Hitt er rétt, að í lýðfrjálsum löndum er það vitanlega talið einkamál, hvern maður kýs, og það er ein af grundvallarstoðum lýðræðisins.
En er það þá rétt, sem kemur fram í aths. frv. upphaflega að er einn af meginþáttum frv. og enn er augljóst af efni þess, þó að hv. allshn. Nd, vilji þegja þá staðreynd í hel, — er það þá rétt, að í þessu frv. og með þessu frv. takist að hindra, að með því sé fylgzt, hvort kjósandi greiðir atkv.? Það kann að vera, að þetta takist að einhverju marki. Þó verður það ekki nema að einhverju enn óvissu marki, sem það tekst í þéttbýlinu og þá sérstaklega hér í Reykjavík, að hér er möguleiki til þess, að þetta takist að einhverju verulegu leyti. En allir sjá við athugun, að útilokað er, að í hinum smáu kjördæmum, — og í því sambandi má telja til smárra kjördæma í raun og veru öll kjördæmi utan stærstu kaupstaðanna og Gullbringu- og Kjósarsýslu, — að í öllum öðrum kjördæmum er algerlega tómt mál að tala um það, að það leynist fyrir mönnum, hvort maður neyti atkvæðisréttar síns eða ekki. Það mun ekki einungis ekki takast að leyna því fyrir öllum almenningi, sem litið lætur sig þessi mál skipta, heldur fer svo fjarri, að þetta muni leynast fyrir flokkunum og þeirra umboðsmönnum, að það er vitað, að í mörgum þessara kjördæma hafa flokkarnir samvinnu um það sín á milli að koma fólkinu á kjörstað, að það er smalað bæ frá bæ, heimili frá heimili í góðu samstarfi flokkanna til þess að tryggja, að allir, sem vilja, eigi þess kost að koma á kjörstað.
Það mætti segja, að ef hann væri lagt við því, að slík smölun ætti sér stað, — smölun, sem kalla má með óvirðulegu orði, með vinsamlegra orði: fyrirgreiðsla, hvatning, — ef slík smölun eða fyrirgreiðsla og hvatning væri bönnuð í lögunum, þá kynni það að þjóna einhverjum raunhæfum tilgangi. Þá væri verið að draga úr óhæfilegum áróðri og ef til vill þvingun á kjósendur um að koma og kjósa, þá sem til þess eru ófúsir. En það er ekkert bann við slíku, hvorki varðandi strjálbýlið né þéttbýlið. Það er eftir sem áður heimilt að ónáða kjósendurna með heimsóknum, með hvatningum, með bréfaskriftum, með upphringingum, með því að sækja þá í bílum, með því að ýta við þeim yfirleitt á allan þann hátt, sem tíðkanlegur hefur verið.
Það eina, sem nú er ætlunin að banna með þessari löggjöf, er, að hindrað er, að hægt sé að tryggja, að ekki séu þeir ónáðaðir, sem búnir eru að kjósa. Afleiðingin af því hlýtur að verða ein og aðeins ein, meðan hinir eftirgangsmunirnir eru leyfðir, og það er enn þá meiri ófriður á kjördag heldur en nokkru sinni fyrr.
Það kann vel að vera, að það sé rétt, sem hæstv. fjmrh. mælti hér af nokkurri ákefð og óró hugarfarsins s.l. laugardag, að þetta mundi fyrst og fremst bitna á kosningaapparati Sjálfstfl., eins og hann svo smekklega komst að orði. Það er rétt, að fyrir stærsta kjósendahópinn í stærsta kjördæminu verða þetta mest óþægindin, Þeir eru sviptir möguleikanum til sömu fyrirgreiðslu og verið hefur, vegna þess að þeir eiga þess ekki sama kost og áður að tryggja að vera ekki með ónæði í garð þeirra, sem búnir eru að kjósa. Þetta margfaldar sjálfsagt starfið, gerir eftirgrennslanina örðugri en ella. Að því leyti hlýtur þetta að bitna verst á stærsta kjósendahópnum og þeim flokki, sem hefur fyrirgreiðslu við hann. Að því leyti má segja, að löggjöfin nái sínum tilgangi, að því eina leyti, sem hún beinlínis stefnir að því að gera ákveðnum, tilgreindum, nafngreindum flokki bölvun. Það hefur tekizt. Annað hefur ekki heppnazt í sambandi við þessa löggjöf. Allt annað kemur út með þeim endemum, að hæstv. aðstandendur frv. skammast sín fyrir og vilja helzt um þegja. Og ég spái nú raunar, að ef hæstv. fjmrh. hefði ekki verið svo bugaður af þeirri útreið, sem hann hlaut við 2. umr. fjárl. daginn áður en þessi umr. hér í Nd, fór fram, hefði hann gætt tungu sinnar betur og ekki ljóstrað því upp á þann veg, sem hann gerði, að þessu væri í raun og veru og eingöngu beint gegn því, sem hann kallar kosningaapparat Sjálfstfl.
En niðurstaðan er þá sú, að þetta verður eingöngu til óþæginda fyrir þá, sem í mesta þéttbýlinu búa, og til mestra óþæginda fyrir stærstu kjósendahópana þar. Það má vel vera, að þetta bitni t.d. einnig á kjósendum Alþfl. í Hafnarfirði og fleiri stöðum. Þeir hafa valið þann kost að taka á sig nokkur óþægindi til þess að vera hæstv, fjmrh. samtaka í því að gera okkur bölvun. Þeir um það. Þeir munu reyna það á sínum tíma, hvort slíkt form velvildar borgi síg. Um það skal ég engu spá, enda ráða þeir sínum gerðum.
Hitt er ljóst, að frv. að þessu leyti, sem er langsamlega meginatriði frv., stefnir að því ódulið eftir yfirlýsingu hæstv. fjmrh. að skapa misrétti milli þeirra kjördæma annars vegar, þar sem Framsfl, hefur nær ekkert fylgi, og þeirra kjördæma, þar sem Framsfl. á sitt aðalfylgi. Það leynir sér því ekki, hvaðan þessi hugmynd er komin og hver telur sig eiga mestra hagsmuna að gæta við að knýja þetta frv. fram.
Slíkt misrétti í löggjöf er ærið varhugavert og er sannast sagt þeim mun varhugaverðara í sambandi við löggjöf um kosningar til Alþ. sem nú þegar er nógu mikið hallað á þá, sem í þéttbýlinu búa. Þeirra hlutur varðandi fulltrúafjölda, sem kosnir eru með alþingiskosningum, er nógu lítill til þess, að ekki sé þar ofan á bætt beinum ögrunum í því formi, sem hæstv, fjmrh. með atbeina Þórðar Björnssonar nú beitir sér fyrir. Slík óhæfileg kappgirni, slík löngun til þess að láta kenna á nöktu valdinu kann að veita vissum mönnum fróun í bili, en hún er ætið það heimskulegasta, sem nokkur valdhafi getur gert sig sekan um, — ekki sízt þegar vald hans stendur jafnveikum fótum og vald og siðferðilegur réttur Framsfl. til yfirráða í íslenzkum stjórnmálum stendur.
Það má segja, að þetta mál sé ef til vill ekki ýkjastórt í sjálfu sér. En jafnvel hin smærri mál verða oft stór, af því að þau lýsa, hvað inni fyrir er hjá þeim, sem beita sér fyrir þeim, og sú misnotkun valdsins, sú löngun til þess að níðast á þeim, sem þegar eru harðrétti beittir, það er sú löngun, sem er eftirtektarverðust við þetta mál og mun áður en yfir lýkur bitna harðast á hæstv. fjmrh. og þeim, sem nú ganga í lið með honum um að lögfesta þetta ranglæti.
Í smærri mynd kemur þetta sama fram í frv. varðandi þær hömlur, sem á að leggja á rétt manna eða möguleika manna til að greiða atkvæði utan kjörstaðar. Þar á að auka skriffinnsku frá því, sem verið hefur, gersamlega að ástæðulausu, og er sannast sagt ekki sjáanlegur annar tilgangur með því heldur en sá, að kosningin eigi að taka svo langan tíma, fyrir henni eigi að tefja, þannig að vonir standi til, að eitthvað af kjósendum hverfi af kjörstað án þess að hafa neytt atkvæðisréttar síns. Sú smásmygli, sem lýsir sér í þessu, er nánast sagt auvirðileg, og engin frambærileg ástæða hefur verið færð fyrir þessari lagabreytingu.
Varðandi ákvæðið um kjörfundartímann má segja, eftir að heimild er þó komin til yfirkjörstjórnar um að ákveða kjörfund klukkan 9 að morgni, að það skipti ekki öllu máli, hvort hann standi til klukkan 11 að kvöldi eða til klukkan 12. En að svo miklu leyti sem þetta ákvæði hefur einhver áhrif, þá hlýtur það og getur ekki komizt hjá því að hafa þau áhrif, að færri kjósi heldur en ella, að það er verið að leggja hömlur á kosningarréttinn. Það er verið að fylgja þeirri kenningu, sem nýlega stóð í Tímanum, að því verr gefist heimskra manna ráð, sem fleiri komi saman. Það er talið alveg víst, að kjósendurnir hljóti að vera heimskir og þar af leiðandi eigi að stuðla að því, að eins fáir þeirra greiði atkvæði og við er hægt að koma, án þess þó að menn séu berum orðum sviptir kosningarrétti.
Hvernig sem á mál þetta er litið, efni þess eða meðferð, þá er það með endemum. Það skal játað, að frv. hefur fengið verulega bót í meðferð þingsins. Sú bót er að vissu leyti viðurkenning þess, að þm. hafa skammazt sín fyrir þann óskapnað, sem hæstv. ríkisstj. ætlaði í fyrstu að knýja fram. Það er vitað mál, að flestir þm. stjórnarflokkanna skammast sín enn fyrir frv. í því formi og með því efni, sem það hefur. Það er einungis fyrir ofurkapp hæstv. fjmrh., fyrir löngun hans til valdbeitingar, fyrir löngun hans til valdníðslu, til þess að sýna sig meiri mann en hann því miður hefur reynzt vera, sem haldið er fast við að knýja þetta frv. enn fram í gegnum Alþ.
Ég veit, að marga hv. stjórnarstuðningsmenn fýsir að stöðva þetta frv. og láta ekki keyra sig til þess að gera þau afglöp að samþykkja það. Þeir mundu sýna manndóm og vaxa í áliti alþjóðar, ef þeir fylgdu þeirri sannfæringu eftir.