19.04.1960
Sameinað þing: 40. fundur, 80. löggjafarþing.
Sjá dálk 308 í D-deild Alþingistíðinda. (2964)
97. mál, virkjun Jökulsár á Fjöllum
Einar Olgeirsson:
Herra forseti. Hv. 3. þm. Norðurl. e. flutti hér mjög skelegga og góða ræðu sem framsöguræðu um þetta mál. Og þar sem hér er komið inn á eitt af þeim málum, sem einna mestu koma til með að valda yfirleitt um framtíðarefnahagsmál Íslands, þá er ekki nema eðlilegt, að um þetta mál verði nokkrar umr.
Það, sem ég vil fagna sérstaklega í sambandi við þessa till., þó að ég hafi annars haft mikið við hana að athuga, er, að það er tvennt, sem þarna er óskað eftir að fari saman. Það er annars vegar, að gerð sé fullnaðaráætlun um virkjun einnar ákveðinnar ár á landinu, og hins vegar, að um leið séu athugaðir möguleikar á framleiðslu á útflutningsvöru í sambandi við virkjunina. Það er að vísu kannske undarlegt, að maður skuli finna sérstaka ástæðu til þess að taka það fram, að maður lýsi ánægju sinni yfir því, að þm. skuli tengja þetta tvennt saman, annars vegar stórvirkjun og hins vegar ákveðna framleiðslu í sambandi við þá virkjun, vegna þess að ég býst við, að það sé komið svo nú, að meginið af öllum hv. þm. geri sér ljóst, að þetta tvennt verður að fara saman og að án þess að þetta sé gert hvort tveggja í einu með ákveðnum hugmyndum og samkv. ákveðinni áætlun, annars vegar stórvirkjun vatnsfalla og hins vegar stóriðja eða stórframleiðsla ákveðinna afurða, — án þess að þetta tvennt fari saman sé ekki hugsanlegt að leggja í, svo að að neinu viti verði, stórvirkjanir á okkar fallvötnum. En það, sem gerir, að ég sé sérstaka ástæðu til þess að lýsa ánægju minni yfir, að þetta skuli koma fram, er, að ég hef undanfarin 15 ár öðru hverju komið fram með tillögur um þessi efni hér á Alþ. án þess að hafa getað fengið bænheyrslu, án þess að hafa getað fengið meiri hlutann á Alþ. til þess að skilja, að þetta tvennt verður að fara saman.
Stóriðja á Íslandi, svo fámennu landi sem okkar, stóriðja, sem á að geta keppt við erlenda framleiðslu, er svo stór, miðuð við okkar framleiðslu yfirleitt, að það er óhugsandi að ætla að gera hana án þess að verja svo miklum hluta af okkar fjármagni, svo miklum hluta af okkar vinnuafli og gera hana að svo miklum hluta í okkar útflutningi, að við verðum að gera ákveðna áætlun um það. Og það er óhugsandi að ætla að leggja í t.d. virkjun, hvort það væri Jökulsár eða Þjórsár, að fara að virkja hér kannske einhvers staðar milli 300 þús. og 1 millj. kw., án þess að ætla og vita fyrir fram, til hvers maður ætlar að nota það. M.ö.o.: maður getur ekki látið það verða undir einhverri tilviljun komið, að fyrst geri maður þessa stórvirkjun og síðan standi maður uppi með þessa ónotuðu orku og hafi ekki hugmynd um, til hvers hún eigi að vera.
Það er hrein fásinna að ætla sér að virkja okkar stóru fossa í eins ríkum mæli og það er hægt og eins og þeir raunverulega kalla á okkur að gera án þess að gera það samkv. áætlun. En þeir yrðu hins vegar svo stór hluti úr þeirri orku, sem við hagnýtum á Íslandi, og sú framleiðsla, sem stæði í sambandi við þá, svo stór hluti af allri okkar þjóðarframleiðslu, að þetta þýðir raunverulega að koma á áætlunarbúskap á Íslandi. Og það er þetta, sem við verðum að gera okkur ljóst, að ef á að virkja þessa hluti og ef við Íslendingar eigum að ráða þessu sjálfir, þá verðum við að hugsa þetta fyrir fram, planleggja þetta fyrir fram, og það þýðir vegna þess, hversu mikill hluti þetta kemur til með að verða úr öllum okkar þjóðarbúskap, að koma á að meira eða minna leyti áætlunarbúskap á Íslandi.
1947 flutti ég hér allýtarlegar till., þegar fjárhagsráð var sett upp, og fór þar fram á, að það yrði gengið út frá á næstu tíu árum þar á eftir að skipta okkar aðgerðum á Íslandi hvað snerti eflingu framleiðslutækja í tvö tímabil. Fyrra tímabilið, 1947–51, skyldum við reyna að ljúka við þá áætlun, sem nýbyggingaráð hafði gert viðvíkjandi aukningu skipastólsins. Samtímis skyldu á þessu tímabili undirbúnar stórvirkjanir í okkar fallvötnum, þannig að þessi fjögur ár, frá 1947–51, væri hægt að nota til þess að hafa þessar áætlanir til 1951. Þá skyldi hafizt handa um þessar stórvirkjanir, þar sem hvort tveggja væri planlagt í senn, virkjanir, og þá var ég fyrst og fremst með Þjórsá, raunar líka ár norðanlands, og sú stóriðja, sem komið skyldi upp í sambandi við þær. Og á árunum 1951–56, hinu síðara 5 ára tímabili, skyldi ráðizt í þessar stórvirkjanir.
Þegar fjárhagsráð eða lögin um það voru ákveðin, var því lýst yfir af þáv. forsrh., Stefáni Jóh. Stefánssyni, og var enn fremur sagt í 1. gr. l. um fjárhagsráð, að það skyldi koma á að mjög miklu leyti áætlunarbúskap á Íslandi. Hins vegar man ég líka eftir því, að einn fulltrúi Sjálfstfl. í þeirri ríkisstj. lýsti því þá yfir um leið, að það væri ekki meiningin að framkvæma þetta. Mínar till., sem komu fram í Nd. frá mér sem minni hl. fjhn., voru allar felldar, og það var ekkert af því gert, sem þarna var lagt til, og þær raforkuvirkjanir, sem síðan var lagt út í, voru gerðar allar saman án þess, að nokkrar áætlanir væru um þær tengdar við þá stóriðju, sem að einhverju leyti átti að byggja á þeim. Og þegar síðan var farið að ræða þær stóru verksmiðjur, eins og áburðarverksmiðjuna, sem átti að koma upp í sambandi við þær, þá kom það strax í ljós, eins og ég hafði bent á við þær umr., að áburðarverksmiðjan var planlögð án þess að ætla sérstaka raforkuvirkjun til hennar, og stærð hennar er þess vegna sniðin við það, sem afgangs mundi verða úr þeirri virkjun, sem þá var verið að vinna í Soginu, sem var náttúrlega allt of lítið rafmagn, til þess að áburðarverksmiðjan gæti orðið það stór, að hún borgaði sig og væri samkeppnisfær á alþjóðlegan mælikvarða. Ég benti strax þá á, hve hættulegt væri að ákveða rafvirkjanirnar út af fyrir sig, stóriðjuna út af fyrir sig. Og þetta hefur síðan ekki aðeins komið fram í sambandi við áburðarverksmiðjuna, þá voru allar okkar till. felldar um að undirbúa virkjun Urriðafoss í sambandi við hana og hafa hana þrefalt stærri, — þetta hefur líka komið fram í sambandi við sementsverksmiðjuna, sem var reist án þess, að fyrir nokkru rafmagni til hennar væri séð, og þó á þeirri undarlegu forsendu staðsett á Akranesi, að á því ári, sem lögin voru samþykkt, væri afgangs rafmagn í Andakílsvirkjuninni, sem ekkert var afgangs af, þegar sementsverksmiðjan síðan átti að taka til starfa.
Það er þess vegna ekki að ófyrirsynju, að það kemur nú fram, og er ánægja að því í þessari þáltill., að þm. eru farnir að gera sér grein fyrir því, að fylgjast þurfi að ákvarðanir um stórvirkjanir og ákvarðanir um framleiðslu og undirbúa skuli þetta hvort tveggja í senn.
Ég kom síðan aftur 1953, þegar stjórn Sjálfstfl. og Framsfl. sat hér að völdum, með frv., þar sem líka var farið fram á svona undirbúning. Það var 117. mál á því þingi, þar sem ýtarleg grein var gerð fyrir till. mínum í því efni, m.a. birtir þar mjög ýtarlegir útreikningar, bæði viðvíkjandi virkjun Þjórsár, sem þar var lögð til, og heildarhugmyndum, sem Sigurður Thoroddsen verkfræðingur hafði gert, — grg. og fskj. með henni voru yfir 20 síður, og ég reyndi þá að hafa nokkur áhrif á um það, hvort hægt væri að fá settan í gang skipulegan undirbúning samkv. fyrirframgerðri áætlun um stærri virkjanir og stóriðju, eins og 2. kafli þess lagabálks, sem ég lagði þá til að settur yrði, hljóðaði um. Það tókst ekki heldur að fá Framsfl. og Sjálfstfl. þá til þess að sinna þeim málum, og var það slæmt, því að sannleikurinn er, að með því að vera svona seinir að taka við sér, þá er meiri hl. á Alþ. búinn að draga í 15 ár að leggja í þær stórvirkjanir, sem kallað hafa á okkur hér á Íslandi, og hvert árið, sem við drögum þetta, þýðir raunverulega, að við verðum alltaf að fara að taka upp aftur sömu hugmyndirnar, sem við höfum verið með árum og jafnvel áratugum saman. Það er þess vegna nauðsynlegt nú. þegar þessi till. kemur fram, og eðlilegt út frá henni, að við athugum það og ræðum um það, hvernig við þurfum að haga þessu máli.
Ég gerði enn einu sinni nokkra tilraun til þess 1956, eftir að vinstri stjórnin komst á, að fá fram samþykkt á áætlunarráði til þess að vinna að svona málum, og höfðum við nokkurn ádrátt um það, að slíkt yrði gert í þeim sáttmála, sem gerður var, þegar vinstri stjórnin var stofnsett. En það fékkst ekki heldur fram á þeim tíma. Hins vegar er hér um að ræða slíkt stórmál, að raunverulega er þetta eina efnahagsmálið, sem við ættum að vera að ræða, vegna þess að það, hvað við gerum í sambandi við að hagnýta þessi fallvötn, ræður úrslitum um allt það efnahagslega stig, sem okkar þjóð stendur á, og eftir að verkalýðshreyfing landsins hefur lagt það til í 15 ár, að horfið sé að svona hlutum, þá er satt að segja ekki hægt fyrir yfirstétt þessa lands að ætlast til, að neinu kvabbi um fórnir eða neitt annað sé sinnt, á meðan engin tækifæri hafa verið notuð, sem hafa þó verið til allan þennan tíma, til þess að stórbreyta þannig lífsafkomunni í okkar landi með því að skapa öruggari efnahagslegan grundvöll með stóriðjuframleiðslu. Það er ekki hægt að ætlast til þess, á meðan yfirvöldin í þessu landi skilja ekki og vilja ekki hagnýta þær auðlindir, sem við höfum, og gera þannig kleift að stórbæta þann efnahag, sem almenningur á við að búa. Við verðum þess vegna að gera okkur ljóst, að þegar við erum að ræða þessi mál, þá erum við um leið að ræða lausn á þeim vandamálum, sem við venjulega köllum efnahagsmál, um það, hvernig við hagnýtum okkar auðlindir, rétt eins og það, að við höfum á undanfarinni hálfri öld verið að stórauka okkar sjávarútveg og bæta úrvinnsluna úr honum, en látið á sama tíma svo að segja alla þá fossa, þær 4 millj. kw., sem við höfum í þeim, liggja ónotaðar, — þá þýðir það lítið fyrir þá, sem völdin hafa í landinu, að kvarta yfir, að nóg sé ekki til, á meðan slíkar auðlindir ekki eru hagnýttar. Það er þess vegna mér mikil ánægja, að flm. þessarar þáltill. skuli tengja þetta tvennt nú saman, og það er nauðsyn, að það verði gert í öllu því, sem við komum til með að taka ákvarðanir um í þessu sambandi.
Hins vegar vil ég segja það í fyrsta lagi viðvíkjandi sjálfri till., að ég efast um, að það sé rétt að fela ríkisstj. eða ríkisstj. einni að vinna að þessum málum. Ég álít, og það hafa verið mínar till. áður, að raforkumálastjórnin skuli hafa slíkan undirbúning með höndum, það mundi þýða raforkuráð í samráði við ríkisstj. Þar eru að verki þeir menn, sem eru mestir sérfræðingar í þessum efnum á raforkumálaskrifstofunni, og í raforkuráði eiga allir flokkar þingsins fulltrúa. þannig að að svona máli þarf að vinna, a.m.k. á meðan áætlunarráð hefur ekki enn þá verið stofnsett, í samráði við alla flokka Alþ., hvaða ríkisstj. sem situr á hverjum tíma, þó að hún eðlilega verði þar að hafa forgöngu. Og ég mundi þess vegna koma með brtt. við þessa þáltill. strax í þá átt.
Þá er í öðru lagi viðvíkjandi því, að hér er lagt til, að gerð verði fullnaðaráætlun um virkjun Jökulsár á Fjöllum. Ég held, að það væri engan veginn rétt að tengja það mikla verk, sem falið er í að koma upp slíkri fullnaðaráætlun, við virkjun Jökulsár á Fjöllum einnar saman. Ég álít, að þarna yrðum við fyrst og fremst að taka Þjórsá og jafnvel kannske jöfnum höndum Þjórsá og Jökulsá á Fjöllum, og vissulega kæmu þarna fleiri ár til greina. Hins vegar er það vitanlegt, að Jökulsá á Fjöllum og möguleikarnir í henni hafa verið rannsakaðir undanfarið, ekki aðeins af íslenzkum, heldur líka erlendum sérfræðingum, og sama gildir um Þjórsá. Og hv. 1. flm. málsins minntist hér á það, ef ég man rétt, að það hefði komið í ljós, að Jökulsá væri mjög hagstæð, og það er rétt. Það hefur komið í ljós, að sú orka, sem í henni felst, er slík, að hún getur raunverulega keppt við hvaða ár að heita má, sem nú eru óvirkjaðar í heiminum, sem vera skal, og sama mun gilda um Þjórsá. Hins vegar er þar sá stóri munur á, að Þjórsá liggur þannig við, að raforkuleiðslurnar úr henni ná strax til þéttbýlustu hluta landsins, og þar er þess vegna þegar til reiðu það mannafl, þau íbúðarhús og annað slíkt, sem allur sá fjöldi þyrfti að búa í, sem sú stóriðja þyrfti að taka í þjónustu sína, sem risi upp í sambandi við svona stórvirkjanir. Þess vegna mundi ég líka flytja þá brtt. að taka þarna inn í fyrsta lagi Þjórsá og þá e.t.v. fleiri ár, því að rétt væri að rannsaka þær. En hins vegar skulum við gera okkur ljóst, að fullnaðaráætlun er ákaflega dýrt og mikið fyrirtæki, þannig að Alþ. og ríkisstj. þyrftu sem mest að hafa komið sér niður á, hvar tilraunirnar skyldu gerðar, hvað áætlanirnar skyldu fyrst samdar um, áður en farið væri kannske í að taka margar ár til slíks. En svo er hitt um leið ljóst, að strax og við förum frá okkar gömlu ám, sem við höfum verið fyrst og fremst að fást við undanfarið, eins og Sogið og Laxá, og leggjum út í stóru jökulárnar, þá leggjum við í margfalt stærri mannvirki. Ekki sízt ef við leggjum út í Þjórsá og komum upp meiri eða minni uppistöðum í sambandi við það, sem yrðu stærstu stöðuvötn, sem til væru á Íslandi, þá stöndum við um leið frammi fyrir því, að orkan, sem við þarna erum að beizla, kallar strax á þá stóriðju, sem eigi að reisa í sambandi við hana. Og það er jafnþýðingarmikið fyrir okkur að ræða þá möguleika um stóriðju eins og virkjunina sjálfa. Það er jafnnauðsynlegt fyrir okkur að gera okkur grein fyrir, hvers konar stóriðju við viljum leggja l. eins og hitt, hvar við viljum virkja árnar, og þau efnahagslegu, fjárhagslegu og pólitísku vandamál, sem skapast í sambandi við það, eru slík, að þau þarf að ræða vægast sagt mjög ýtarlega hér á Alþingi, áður en ákvarðanir eru teknar.
Það er rétt að taka það strax fram í sambandi við þá iðju, sem við mundum nota okkar orku til, að fyrst af öllu koma náttúrlega þarna okkar gömlu atvinnuvegir til greina, sjávarútvegurinn, landbúnaðurinn og annað slíkt. Og við skulum muna eftir því, að við erum enn þá ekki komin nema tiltölulega skammt, meira að segja í sambandi við sjávarútveginn, slíkur iðnaður eins og niðursuðuiðnaðurinn á þar í raun og veru alveg eftir að ryðja sér fyrir alvöru til rúms hjá okkur, og við skulum ekki heldur efast um, að í sambandi við landbúnaðinn, ekki sízt garðyrkjuna og annað slíkt, bíða okkar líka möguleikar, sem við e.t.v. ekki þekkjum alla, eins og nú standa sakir. En það, sem sérstaklega hefur þó verið rætt um í sambandi við stóriðjuna, er, að hve miklu leyti kæmi til mála að vinna í henni úr hráefnum, sem við flyttum inn, og þar skapast strax vandamálin. Lengi vel hugðum við fyrst og fremst á áburðarvinnsluna í sambandi við stóriðju, vegna þess að þar voru hráefnin mjög þægilega fyrir hendi, vatn og loft. Og vissulega kemur alltaf áburðarframleiðsla til greina. En hins vegar er hún um leið sá hluti af slíkri stóriðju, sem gefur minnst í aðra hönd. Þá hefur líka verið rætt ákaflega mikið um alúminíum og í því sambandi verið sérstaklega bent á, og ég hef raunar sjálfur gert það að allmiklu atriði í mínum fyrri tillögum í þessum málum, að svo framarlega sem við flyttum inn báxit, þá gætum við við jarðhitann unnið alúmíníumoxýð úr báxítinu hér með því að nota okkar heita vatn og síðan við okkar fossorku unnið úr alúmíníumoxýðinu alúmíníummálm, sem notaður er til alls þess, sem alúmíníum er búið til úr.
Alúmíníum hefur að mörgu leyti verið mjög glæsilegt að leggja í, en í sambandi við það hefur verið svo mikill vandi, að það er e.t.v. kapítalfrekasta stóriðjan, sem við gætum lagt í, og hráefnið er að þunga til og þess vegna hvað flutning snertir ákaflega erfitt fyrir okkur. Svo bætast við þær pólitísku aðstæður, að báxítið eða alúmíníumoxýð, ef við notum það eins og Norðmenn gera, þeir flytja það inn frá Kanada og vinna úr því við sína fossa, það er í okkar kapítalistíska heimi einn sá málmur, sem mest er undir áhrifum auðhringa. Það má heita, að engilsaxnesku auðhringarnir í Bretlandi, Bandaríkjunum og Kanada ráði allt að því 100% yfir alúminíumorkuverunum og alúmíníumframleiðslunni í okkar hluta heims, þannig að í sambandi við alla alúminíumvinnslu lendum við þess vegna í miklum erfiðleikum með að geta raunverulega átt þetta sjálfir, bæði vegna hins mikla kapítals, sem til þess þarf, og vegna þess, hve mikið við mundum eiga undir slíka volduga auðhringa að sækja. Við þetta bætist svo, að alúmínium er ákaflega viðkvæmur málmur hvað snertir verð, og verðsveiflurnar á alúminíum eru í augnablikinu okkur mjög óhagstæðar. Hins vegar veit ég það vel, að þeir menn, sem mestan áhuga hafa haft á virkjun Jökulsár og jafnvel um nokkurt skeið á virkjun Þjórsár, munu alveg sérstaklega tengja sínar hugmyndir um virkjun við þær vonir að geta reist áhuga hjá alúminíumauðhringum Ameríku, og ég er þess vegna hræddur um, að í sambandi við allar slíkar hugmyndir séu uppi till., sem mundu koma fram á sínum tíma, um að velta slíkum auðhringum einhver einkaleyfi til slíks rekstrar, og þá er komið inn á svið, sem er þess eðlis, að við þurfum mjög vel að ræða það, og kem ég að því síðar.
Hins vegar hefur því miður engin rannsókn farið fram þrátt fyrir till., sem fluttar hafa verið hér meira eða minna í 15 ár, um það, hvaða málmur, hvaða hráefni og hvaða stóriðja það væri, sem væri eðlilegust fyrir Ísland. Það hefur verið talað hér um efnahagsmál, það hafa verið gerðar hér efnahagsráðstafanir svokallaðar ár eftir ár og áratug eftir áratug, en það hefur aldrei getað fengizt fram að hugsa ofur lítið fram í tímann viðvíkjandi því að reyna að vita eitthvað, á hverju þessi þjóð ætlaði að byggja sína framtíð, fyrir utan á sjálfri jörðinni og sjónum í kringum hana, og það er illa farið. Þess vegna erum við næstum eins og álfar út úr hól, þegar við erum að ræða þessi mál, sem okkar framtíð samt svona mikið byggist á.
Ég vil kasta fram einni hugmynd í sambandi við þetta, sem ég hef fengið á síðasta ári við það að reyna að glugga ofur lítið í þessi mál, það er í sambandi við kemískan iðnað. Um tíma var mikið hugsað um það, hvort við mundum geta notað að einhverju leyti þau kolalög, sem við höfum, þau brúnkol, sem við höfum hér í jörð, eins og t.d. í Dalasýslu, nærri Skarðsströndinni, til þess að vinna úr plastik, nælon og annað slíkt. Eins og menn vita, er mór eða kol, brúnkol og annað slíkt, eitt höfuðefnið, sem þessi töfraefni nútímans eru unnin úr. Hins vegar hefur það gerzt á síðustu árum, að í staðinn fyrir að vinna nælon, plastik og annað þess háttar, sem svo mjög er nú að ryðja sér til rúms á öllum mögulegum sviðum, úr kolum eða brúnkolum eða slíku, þá er farið að vinna þetta úr olíu, með því að kljúfa olíuna efnafræðilega, og nú sem stendur er olían það hráefni til iðnaðarnotkunar, sem býður upp á glæsilegustu möguleikana til kemísks iðnaðar, og kemískur iðnaður er sá iðnaður, sem ég veit, t.d. hvað snertir sósíalistísku löndin, eins og Sovétríkin og Austur-Þýzkaland, er sá iðnaður, sem þau leggja hlutfallslega langmesta áherzlu á að stórauka nú á næstunni. Olían er um leið það hráefni, sem þægilegast er að flytja fyrir okkur Íslendinga af eðlilegum ástæðum. Það er í fyrsta lagi fljótandi, og það er í sambandi við það þægilegast að skipa því upp af öllum þeim hráefnum, sem við getum flutt inn, vegna þess að svo framarlega sem þær verksmiðjur, sem úr því eiga að vinna, eru staðsettar réttilega við höfn eða hafnarmannvirki, eins og eðlilegt væri, þá þarf yfirleitt ekki annað en að dæla olíu beint upp í þá tanka, sem slíkar verksmiðjur hafa, og taka þannig hráefnið, og það er nú gert á mjög praktískan hátt, eins og menn vita. Ég hef þess vegna mikið verið að hugleiða það, hvort hráefnisvinnsla úr olíu mundi ekki ef til vill vera eitt af því, sem skapaði fyrir okkur mesta möguleika í þessu sambandi.
Nú hefur hingað til orðið að flytja olíuna alllangt að, sem sé meðan við kaupum olíuna þar frá Sovétríkjunum, alla leið frá Kákasusströndum. Á næsta ári, 1961, mun hins vegar verða komin olíuleiðsla frá Batúm a.m.k. allt að því til Eystrasalts, a.m.k. til Frankfurt an der Oder, þannig að við ættum að geta á næstu árum eftir 1961 fengið okkar olíu, ef við höldum þeim viðskiptum áfram, með því að sækja hana aðeins í Eystrasalt, og þá mundi að öllum líkindum olían af öllum þeim hráefnum, sem við gætum flutt eða hagnýtt, vera eitt praktískasta hráefnið.
Plastikiðnaðinum hins vegar og öllu því, sem stendur í sambandi við þau nýju töfraefni, sem mannkynið er farið að búa til nú, er hins vegar þannig háttað, að því virðast lítil takmörk sett, til hvers það má nota, og framleiðslan á þessu vex alveg gífurlega.
Ég held þess vegna, að eitt af því, sem við ættum að athuga alvarlega í þessu sambandi. sé, hvort olían sem hráefni muni ekki vera efni, sem frekar jafnvel en alúminíummálmurinn eða báxít, alúminíumoxýð eða báxítíð, ætti að vera það, sem við byggðum slíka stóriðju að meira eða minna leyti á.
Ég skal geta þess, af því að við notum olíu núna til þess að brenna henni, að það sagði erlendur vísindamaður, sem ég var að tala við um þessi mál síðasta sumar, að það væri eitthvert mesta barbari, sem menn gætu hugsað sér, að nota olíu til þess að brenna henni, það megi vissulega framleiða hita líka með því að brenna peningaseðlum. Og ég býst við, að mörgum þyki við fara eitthvað líkt að með því að brenna olíunni hér á Íslandi eins og við vorum einu sinni að áfellast okkar bændur fyrir að brenna taðinu í staðinn fyrir að nota það sem áburð. Það er þess vegna engum efa bundið, að þetta er a.m.k. eitt af því, sem kemur til mála fyrir okkur að athuga, þegar við erum að hugsa um, hvernig við viljum nota þá orku, sem enn þá bíður hér ónotuð.
En þá komum við um leið að því, sem fyrir mér verður aðalatriðið í sambandi við alla virkjun hér á Íslandi og alla stóriðju, og það er, að ekki sé lagt út í hana öðruvísi en í fyrsta lagi, að það sé ríkið sjálft, sem á virkjanirnar, og í öðru lagi, að það sé ríkið sjálft, sem á stóriðjuna, eða a.m.k. Íslendingar einvörðungu. M.ö.o.: öll sú stóriðja, sem við hugsum til að koma upp, og allar þær stórvirkjanir, sem við leggjum í, það sé í eigu Íslendinga og í þjónustu Íslendinga sjálfra. Það þýðir, að þegar við tölum um slíka virkjun, þá eigum við að útiloka það frá upphafi, að við látum útlent auðvald fá að einhverju leyti þarna nokkur tök á, það eigi að vera útilokað mál frá upphafi vega, að við virkjum okkar fossa til þess að láta t.d. útlenda auðhringa fá að koma upp í krafti þeirra virkjana stóriðju, sem þeir eigi, jafnvel þótt það sé til 20 eða 25 ára, — alveg sama. Í sambandi við það vil ég minna á, að það er eitt það bezta verk, sem Alþingi Íslendinga hefur unnið á þessari öld, að koma í veg fyrir það 1919–23, að erlendir aðilar næðu þá tökunum á okkar fossum. En þeir voru þá, eins og kunnugt er, allir að Sogsfossunum undanteknum í eigu útlendra aðila, í eigu hlutafélaga, sem voru eign útlendinga að meira eða minna leyti og jafnvel oft svo að segja að öllu leyti. Og Alþingi með afskiptum sínum af fossamálunum á árunum 1919–23 kom með sinni löggjöf eftir harða baráttu hér á Alþingi í veg fyrir, að þetta útlenda auðvald, Titan og aðrir slíkir, gæti notað okkar fossa, — og það var gott verk. Og eins fátækt og Ísland var þá, þá vildu menn og það ekki síður íhaldsmenn, sem vildu koma á miklum framkvæmdum hér á Íslandi þá, menn eins og Jón Þorláksson, — þá vildu þeir heldur, að þessir fossar biðu óvirkjaðir, en að þeir lentu í greipum útlendra aðila til þess að virkja þá. Og ég vil vona að sú verði enn þá raunin á, að heldur látum við okkar afl bíða ónotað í þessum fossum en að við látum útlent auðvald nota það, því að það mundi þýða, að það útlenda auðvald næði slíkum tökum á okkar þjóð með því að eignast hér stóriðju, sem stæði í sambandi við þá, jafnvel þó að ríkið ætti virkjanirnar, að við mundum ekki bíða þess bætur.
Ég tók eftir því, að hv. 3. þm. Norðurl. e. vitnaði í Einar Benediktsson, ef ég man rétt, — var það ekki rétt? — (GíslG: Jú.) til þess að sýna fram á, að við yrðum að nota þessa gífurlegu orku, sem í okkar fossum fælist, — og vissulega var Einar stórhuga í þeim efnum, en ekki jafnforsjáll og aðrir, sem ortu líka um fossana þá. Það var ekki barizt um fossana bara hér á Alþingi á þeim árum. Skáldin okkar tóku þátt í þeim hildarleik líka, Einar Benediktsson og Þorsteinn Erlingsson ortust á, og sá, sem bezt lagði þar til málanna og af mestu viti, var Stephan G. Stephansson, einmitt bóndinn og skáldið, sem af reynslu sinni í Ameríku skildi, hver hættan var, sem yfir vofði.
Og ég held, þegar við ræðum þessi mál, fyrst hv. flm. málsins var að vitna í okkar ágætu skáld, að ég verði að leyfa mér að minna okkur á eina vísu úr hans ljóðum, úr Fossaföllum 1912, með leyfi hæstv. forseta, og hún hljóðar svo, þar sem fossinn er látinn segja:
En magnið mitt, en iðjuleysið ekki,
til illra heilla gæti sljóva leitt.
Ég kann að smíða harða þrælahlekki
á heilan lýð, ef mér er til þess beitt.
Ég orðið gæti löstur mesti í landi
og lækkun þjóðar, — öðrum þannig fer, —
sé gamla Þóris gulli trylltur andi,
sem gekk í fossinn, vakinn upp í mér.
Og allt, sem Stephan G. Stephansson sagði um þessi mál þá, var ein viðvörun til okkar þjóðar um það að láta heldur fossana vera iðjulausa en nota magnið þeirra þannig, að þeir gætu orðið þrælahlekkir á okkar þjóð.
Þess vegna held ég, að við eigum fyrst og fremst að setja okkur eitt í sambandi við virkjanir fossanna, og það er, að við virkjum þessa fossa sjálfir, Íslendingar, eigum stóriðjuna, sem í skjóli þeirra skapast, sjálfir og notum í okkar eigin þjónustu.
Hins vegar er vissulega hart að láta þetta bíða, láta þetta gífurlega afl og láta þessa auðlind bíða. Það þýðir, að við eigum að reyna að ráðast í þetta, — og hvernig getum við þá gert það? Við eigum að gera það með því — að mínu áliti að taka erlend lán, að ríkið taki sjálft erlend lán til þess að virkja fossana og reka stóriðju samkvæmt áætlun, þrauthugsaðri áætlun um hvort tveggja. Þá komum við að möguleikum á slíkum lánum og hvað slík lán þýði. Þegar við ræðum um virkjanir eins og þessar, þar sem hvert hundrað þúsund kw., — og það þykja víst ekki stórar virkjanir, — kostar alltaf a.m.k. um 5 milljarða, þá verður það fyrst og fremst ein spurning, sem fyrir okkur verður, og það eru vextir af slíkum lánum. Það er það, sem veldur öllu í þessu sambandi, það verðum við að gera okkur ljóst.
Ef menn hafa haft þá tilhneigingu undanfarna áratugi á Íslandi út frá verðbólgunni hér innanlands að hugsa sem svo: Ja, það er bara um að gera að fá lán, og þá er ég hólpinn, — þá býst ég við, að menn ættu ofur lítið að vera farnir að ranka við sér núna, þegar áburðurinn, sementið, rafmagnið og allt, sem við framleiðum í krafti erlendra lána, hækkar eingöngu vegna lánanna eftir gengislækkunina, þannig að menn fari að hugsa nokkuð raunhæft þannig, að fyrsta spursmálið sé þarna: Hve miklir eru vextirnir af því auðmagni, sem við gætum fengið? Ef við erum að virkja með vöxtum, sem eru kannske milli 5 og 10%, þá þýðir það, að svo og svo mikið af allri þeirri orku, sem við sköpum, af öllum þeim iðnaði, sem við framleiðum, af öllum þeim gróða, sem við sköpum, fer til þeirra, sem hafa lánað okkur féð, og við erum að gerast meira eða minna þrælar þess auðmagns, sem við leiðum inn í landið. Frá upphafi vega verður okkur því að vera ljóst, að baráttan um vextina í þessu sambandi er baráttan um það, hve mikill hluti skuli fara til íslenzku þjóðarinnar af þeim auðæfum, sem við erum að skapa með því að virkja fossana. Og svo framarlega sem einhverjir aðilar í þessu landi færu að virkja þessa fossa með óhagstæðum lánskjörum, þá þýðir það um leið, að sá verkalýður, sem ætti að vinna í verksmiðjunum, verksmiðjum stóriðjunnar í framtíðinni, getur ekki tekið tillit til þess, þó að einhverjir hafi orðið til þess að semja svo illa um vexti, að útlenda auðvaldið geri kröfu til þess að fá miklu meiri hluta af því, sem skapað er af afurðunum, en því ber. Þess vegna er það fyrsta spurningin í slíku sambandi til þess að tryggja hag þjóðarinnar og til þess að tryggja hag launþeganna, sem eru meiri hluti Íslendinga, að vextirnir séu lágir. Það er gamalt orðatiltæki, sem var búið til, þegar Bretaveldi fyrrum var hinn eini voldugi valdsdrottinn veraldarinnar, að Jón Boli þyldi allt nema 2%, m.ö.o.: hann gæti staðið í styrjöldum og hverju sem væri, en fengi hann ekki nema 2% af sínu fjármagni, þá væri hann búinn að vera. Og það að festa auðmagn í fyrirtækjum erlendis hefur verið fyrir stórveldin í heiminum aðferð til þess að græða, græða á viðkomandi þjóðum. Og eitt af því, sem við verðum fyrst og fremst að gera, þegar við leggjum í stórvirkjanir til stóriðju, er að koma í veg fyrir, að slíkt verði gert, að tryggja, að þau lán, sem ríkið fær til þess að virkja þessar miklu auðlindir okkar, séu með svo lágum vöxtum, að það sé helzt 2–3%. Þá þýðir það, að auðlindirnar, sem við erum að virkja, gefa fyrst og fremst okkar eigin þjóð auðinn, sem þær skapa. Og þetta er hægt og það er vitað, að þær þjóðir, sem nú eru að afla sér frelsis í heiminum, þær þjóðir, sem nú eru að verða sjálfstæðar eftir áratuga eða alda nýlendukúgun, eru um leið að tryggja sér virkjanir með vöxtum, sem eru jafnvel 2½%. Og það er vitanlegt, að það hafa fyrst og fremst verið Sovétríkin, sem hafa veitt slík lán, sérstaklega hefur mikið verið talað um lánið til Assúanstíflunnar í Egyptalandi, — og hins vegar hefur það gerzt, þegar slík lán hafa verið tekin svo lág í Sovétríkjunum, að þau gömlu, grónu auðvaldsríki heimsins hafa oft farið að skoða sig um hönd og farið að lækka vextina, þannig að þær þjóðir, sem hafa verið nýlenduþjóðir áratugum eða öldum saman, eins og við sjálfir líka, geta nú á tímum staðið í þeirri góðu aðstöðu að geta með samningum við þau sósíalistísku stórveldi tryggt sér ódýr lán og jafnvel í krafti slíkra samninga knúið auðvaldsríki heimsins til þess að veita sér ódýr lán líka, m.ö.o.: hrundið af sér því hugsanlega arðráni, sem þessir útlendu auðhringar og þetta útlenda auðvald ella mundi hafa beitt okkur.
Við verðum þess vegna frá upphafi, þegar við hugsum til stórvirkjana og stóriðju hér á Íslandi, að stíla upp á það, að ríkið geri þetta sjálft með því að taka lán með ekki meira en 2–3% vöxtum, ef fáanleg eru, og þora í því sambandi að taka þau lán jafnt þar austur frá, t.d. í Moskvu, eins og í Washington, ef þau væru fáanleg þar, m.ö.o.: þora til fulls að hagnýta til fulls þá aðstöðu, sem við höfum í veröldinni núna, þar sem svo að segja slegizt er um, að þau lönd, sem hafa verið frumstæð hvað iðnað snertir, fái að byggja sig upp og fái að gera það þannig, að þau glati ekki um leið sínu efnahagslega sjálfstæði.
Okkur er jafnnauðsynlegt að gera okkur þetta ljóst eins og að gera okkur réttilega ljóst tæknilega, hvaða ár eru beztar, eða gera okkur réttilega ljóst hvað stóriðjuna snertir, hvaða stóriðju, hve margra tegunda og hverri við ættum að koma upp. Þetta er allt svo samanfléttað, hið tæknilega, hráefnamálið, stóriðjan og fjárhagsmálið, að það verður ekki sundurskilið. Og þegar svona mál eru rædd á Alþingi, sérstaklega eftir að þingmenn bera gæfu til að tengja þetta á réttan hátt saman, þá er nauðsynlegt, að þessi mál séu rædd hjá okkur alveg hispurslaust, og það er nauðsynlegt, að menn geri sér ljóst, að þessir möguleikar eru til, og þori að nota þá.
Við höfum undanfarið verið í þeirri sérstöku aðstöðu hér á Íslandi, ólíkt allmörgum öðrum ríkjum í Vestur-Evrópu, að okkar viðskipti hafa verið hlutfallslega meiri við þann sósíalistíska heim en nokkurra annarra kapítalistískra ríkja. Þetta hefur gert okkur hér innanlands mögulegt að tryggja nokkurn veginn fulla atvinnu, og þetta hefur gert okkur mögulegt líka að afstýra þeim kreppusveiflum, sem annars tíðkast í auðvaldsheiminum. Og svo framarlega sem okkur tekst að halda þessu áfram hvað snertir þau almennu viðskipti með okkar fisk, þá gefur vissulega reynslan, sem við höfum af þeim viðskiptum, okkur nú þegar vonir um, að við ættum að geta farið að á sama hátt hvað snertir stóriðju, m.ö.o.: við ættum að geta haft samstarf um stóriðju, að koma henni upp, bæði við þau sósíalistísku ríki í heiminum og þau kapítalistísku ríki, en alltaf þannig, að við ekki aðeins tryggðum fulla atvinnu hér innanlands, að við ekki aðeins tryggðum, að við Íslendingar og við einir ættum allar þær virkjanir og þá stóriðju, sem upp kæmi, heldur líka, að við tryggðum okkur um leið allan þann markað, sem við þyrftum á að halda fyrir þær vörur, sem við framleiðum.
Þegar Norðmenn lögðu í sína alúminíumvinnslu, sem er með því móti, að þeir komu upp alúminíumveri, þar sem þeir flytja inn alúminíumoxýð og vinna úr því alúminíummálminn, þá sömdu þeir þannig við kanadísku hringana, að þeir greiða — ég held ég megi fullyrða — mikið af vélunum og allt hráefnið með hinum fullunna málmi, og síðan eru þeir frjálsir með svo og svo mikið af þessu, hvert þeir selja það. Þeir hafa víða aflað sér markaða og hafa m.a. gert samninga við ýmis af sósíalistísku ríkjunum, m.a. Sovétríkin, um sölu á alúminíum þangað.
Norðmenn hugsuðu um þetta, planlögðu þetta, því að þeir hafa hjá sér áætlunarráð og gefa út árlega í sambandi við sín fjárlög allþykka bók, sem ég veit að við fáum hér ýmsir af þingmönnum. Þeir áætla þetta nákvæmlega fyrir fram og hugsa um þetta til þess að reyna að tryggja sína afkomu sem bezt. Og þetta þyrftum við að gera um leið, þessa hluti þurfum við að taka til athugunar og rannsóknar og samninga, áður en við leggjum í þetta, gera okkur sem sé alveg grein fyrir, hvar við stöndum. Og ég álít, að þessir möguleikar séu til. Ég álít, að það séu markaðsmöguleikar fyrir íslenzka stóriðju, sem hægt sé að skapa, alveg á sama hátt og við höfum skapað slíka möguleika viðvíkjandi okkar fiski, að við seljum eins mikið af þeim afurðum og við getum á þeim frjálsa markaði í auðvaldsheiminum og tryggjum okkur með allt hitt í þeim sósíalistísku ríkjum, og við eigum þess vegna frá upphafi að planleggja þessa stóriðju með slíku móti, að við getum borgað þau lán, sem við tökum, með þeim afurðum, sem við framleiðum.
Þetta er það, sem ég vildi sérstaklega leggja áherzlu á í sambandi við þetta stórmál, sem hér liggur fyrir. Ég mun, af því að forseti mun ætla sér að fara að ljúka þessum fundi, ekki hafa þetta mál lengra nú, þó að tilefni væri til, en mun flytja kannske brtt. við þetta mál, sem ég vona að gætu komið til athugunar líka í þeirri nefnd, sem málið fer til.