27.05.1960
Sameinað þing: 54. fundur, 80. löggjafarþing.
Sjá dálk 488 í D-deild Alþingistíðinda. (3255)

914. mál, skaðabótakröfur á hendur ríkissjóði

Fjmrh. (Gunnar Thoroddsen):

Herra forseti. Þar sem vitað er, enda viðurkennt af hv. fyrirspyrjanda, að tilefni fsp. er dómur þriggja hæstaréttardómara í máli ríkissjóðs og kaupfélagsins Þórs á Hellu út af brúargerð á Ytri-Rangá, hefur mér þótt rétt að láta öllum hv. alþm. í té eintak af dómi þessum og gera um leið nokkra grein fyrir meðferð þessa máls. Ég vil enn fremur beina því til hæstv. forseta, að leyft verði, að dómurinn verði prentaður í Alþt. sem fskj. með svari mínu við þessari fsp. [Sjá viðbæti. 507–516. dálk].

Nokkru eftir að ég tók sæti í ríkisstj. 20. nóv. s.l., kom lögmaður kaupfélagsins Þórs, Ólafur Þorgrímsson hrl., að máli við mig og skýrði mér frá skaðabótakröfum félagsins á hendur ríkissjóði út af þeirri ákvörðun, sem tekin var á s.l. ári af ríkisstj. að till. vegamálastjóra að breyta brúarstæði yfir Ytri-Rangá frá því, sem gert hafði verið ráð fyrir í skipulagsuppdrætti af Hellukauptúni. Ég kynnti mér málið og tjáði hæstaréttarlögmanninum að því loknu, að af hendi ríkissjóðs yrði ekki samið um neinar skaðabætur og engar bætur yrðu greiddar af hendi nema að undangengnum dómi. Þessi afstaða var í beinu framhaldi af og í samræmi við þá ákvörðun, sem hæstv. fyrrv. forsrh., Emil Jónsson, tók á s.l. ári, þegar stjórn kaupfélagsins tilkynnti þáv. stjórn bótakröfur sínar.

Nú kom tvennt til greina: Annað að láta málið ganga almenna dómstólaleið, þ.e. fyrst til héraðsdóms og síðan til hæstaréttar. Hin leiðin var sú, að sérstaklega tilnefndur gerðardómur fjallaði um málið og felldi úrskurð í því. Eftir að málið hafði verið kannað ýtarlega í rn., varð það niðurstaðan, að fyrir hagsmuni ríkisins væri sú leiðin betri og hagkvæmari að semja um gerðardóm, sem skipaður væri þremur dómendum hæstaréttar, en láta málið ganga fyrir hin tvö venjulegu dómstig. Lögmaður kaupfélagsins Þórs samþykkti fyrir hönd umbjóðanda síns þessa málsmeðferð, og 19. febr. 1960 var af hálfu beggja aðila undirritaður svofelldur gerðardómssamningur:

„Með því að nauðsyn þykir bera til að fá um það dómsúrskurð, hvort ríkissjóður Íslands kunni að bera bótaskyldu gagnvart kaupfélaginu Þór á Hellu í Rangárvallasýslu vegna fyrirhugaðra breytinga á brúarstæðinu yfir Ytri-Rangá og þá um leið á þjóðveginum á þeim slóðum, þá hafa aðilar gert með sér svo hljóðandi samkomulag:

1. Aðilar komi sér saman um að tilnefna þrjá af dómurum hæstaréttar Íslands, er skipi gerðardóm í máli þessu. Skal niðurstaða dómsins verða endir þeirrar þrætu.

2. Gerðardómurinn velur sér sjálfur dómsformann.

3. Gerðardómurinn dæmir bæði um bótaskylduna og um upphæð bóta, ef til kemur.

4. Heimilt er gerðardóminum að kveðja sér til aðstoðar sérfróða menn um mats- og virðingargjörðir, eftir því sem hann telur nauðsyn bera til.

5. Gerðardómurinn getur sjálfur hlýtt á framburð vitna.

6, Gerðardómurinn gefur málflytjendum aðila tækifæri til þess að upplýsa málið og fylgjast með gangi þess með venjulegum hætti.

7. Gerðardómurinn úrskurðar sjálfur þóknun sína svo og um málskostnaðargreiðslu milli aðila. Samningi þessum til staðfestu rita aðilar nöfn sín undir samning þennan í viðurvist þar til kallaðra vitundarvotta.

Reykjavík, 19. febrúar 1960,

f.h. ríkissjóðs,

Sigtryggur Klemenzson,

Sigurður Jóhannsson,

f.h. kaupfélagsins Þórs,

Ólafur Þorgrímsson.“

Það hefur tíðkazt frá fornu fari að leggja mál í gerð, bæði ágreining milli einstaklinga og milli hins opinbera og einstaklinga. Geta legið til þess ýmsar ástæður, en segja má, að höfuðástæður séu þær, að gerðardómsmeðferð tekur oftast skemmri tíma og er ódýrari en venjuleg málsmeðferð. Í mörgum lögum er svo fyrir mælt, að ágreiningur, sem upp kann að koma milli aðila í sambandi við tilteknar framkvæmdir, skuli ekki ganga venjulega dómstólaleið, heldur fara fyrir gerðardóm. Enn fremur er altítt í verksamningum um ýmsar framkvæmdir, að samið er um það fyrir fram, að ágreiningur, sem upp kann að koma um framkvæmd samningsins, skaðabætur og annað, skuli ekki fara fyrir venjulega dómstóla, heldur dæmdur af gerðardómi. Og loks er það algengt, þegar tiltekinn ágreiningur er upp kominn, að aðilar, þ. á m. ríkið, telji sér betur henta að semja um gerðardómsmeðferð en venjulega dómstólaleið. Fyrir þessu er fjöldi fordæma. Skal ég hér nefna örfá, þar sem ríkisstjórnir Íslands á undanförnum árum hafa talið rétt að semja um gerðardómsmeðferð:

1) Árið 1950 kom upp ágreiningur milli ríkisstj. Íslands og útgerðarfélags Akureyringa út af kaupverði á togurum. Varð um það samkomulag að láta málið ekki ganga til dómstóla, heldur skyldi það lagt í gerð, og skipuðu gerðardóminn eins og nú þrír dómendur hæstaréttar og kváðu upp fullnaðarúrskurð í málinu.

2) Sams konar ágreiningur kom upp milli ríkisstj. og h/f Júpíters, og var hafður sami háttur á að leggja málið í gerð.

3) Árið 1951 kröfðust eigendur jarðarinnar Þingness í Borgarfirði skaðabóta frá ríkissjóði vegna veiðiítaks í Grímsá í Borgarfirði, en ríkissjóður var þar aðili vegna Hvanneyrar-, Hests- og Reykholtskirkju. Landbúnaðar- og kirkjumálaráðherra samdi þá um það við eigendur Þingness að láta málið ekki ganga venjulega dómstólaleið, heldur fara fyrir gerðardóm. Í þeim gerðardómi var einn af dómendum hæstaréttar, og skipaði hann forsæti.

4) Árið 1952 hafði h/f Björgvin uppi skaðabótakröfur á hendur ríkissjóði vegna sölu á ísvörðum fiski í Þýzkalandi. Rikisstj. ákvað að leggja málið fyrir gerðardóm, en ekki hina almennu dómstóla. Í honum átti sæti einn af dómendum hæstaréttar og skipaði forsæti.

5) 1953 varð ágreiningur milli kennara gagnfræðaskóla Vesturbæjar og menntmrn. út af launakjörum. Málið var lagt í gerð, og áttu þrír af dómendum hæstaréttar sæti í þeim gerðardómi.

6) 1953 ákvað ríkisstj., að gerðardómur þriggja tilgreindra manna skyldi úrskurða bætur og endurgjald til eigenda Hafnajarða í Hafnahreppi í Gullbringusýslu fyrir landssvæði og beitarrétt.

7) 1954 var ákveðið, að gerðardómur skyldi meta leigu á landssvæði í Miðnesheiði úr landi jarðarinnar Sandgerðis.

8) 1951 var gerður samningur milli flugráðs fyrir ríkisins hönd og tiltekins verktaka um að fullgera flugbraut í Egilsstaðalandi í Suður-Múlasýslu. Enda þótt í samningnum væri allnákvæm verklýsing, kom seinna til ágreinings milli aðila, m.a. vegna þess, að verktaki hafði ekki lokið verkinu á tilsettum tíma, en verktaki taldi sig hafa orðið fyrir töfum sem verksall, þ.e.a.s. ríkið, bæri ábyrgð á. Verktakinn gerði kröfu til skaðabótagreiðslu frá flugráði eða ríkissjóði vegna tafa þessara við framkvæmd verksins, og árið 1954 var samið um það milli verktakans og flugráðs, að gert yrði út um kröfur hans á hendur ríkinu af þriggja manna gerðardómi.

9) 1956 var samið um það, að sérstakir þar til kvaddir menn skyldu meta til fullnaðar tjón, sem orðið hafði í landinu Vogum í Vatnsleysustrandahreppi vegna skotæfinga varnarliðsins.

10) Á árinu 1959 reis ágreiningur um það, hvort ríkissjóður ætti að greiða skaðabætur og þá hversu háar fyrir takmörkun á netjalögnum í Hvítá í Borgarfirði. Ríkisstj. ákvað að láta málið ekki ganga hina venjulegu dómstólaleið, heldur var gerðardómi falið málið til úrskurðar.

Af þessu yfirliti, sem er engan veginn tæmandi, má sjá, að það hefur verið mjög algengt, að ríkisstjórnir á ýmsum tímum sömdu um að leggja deilumál, m.a. stórfelld skaðabótamál, fyrir gerðardóma, en ekki fyrir hina venjulegu dómstóla.

Ég gat þess áðan, hver væru hin almennu rök fyrir því, að stundum þætti betur henta, bæði hjá einstaklingum og opinberum aðilum, að leggja mál í gerð heldur en láta það fara hina venjulegu dómstólaleið, Skal ég rekja þetta nokkru nánar varðandi þetta tiltekna mál.

Ég vil segja, að meginástæðan fyrir ákvörðun um gerðardómsmeðferð hafi verið kostnaðarhliðin. Ég hef látið reikna, miðað við gjaldskrá Lögmannafélags Íslands, hver kostnaður hefði orðið við venjulegt mál fyrir héraðsdómi og hæstarétti, og er þá að sjálfsögðu miðað við sömu niðurstöðu um bótagreiðslur og hinir 3 hæstaréttardómendur komust að. Í slíku máli fyrir héraðsdómi og hæstarétti hefði þurft að kveðja til matsmenn, væntanlega bæði undirmat og yfirmat, til að framkvæma þá skoðun og það mat, sem gerðardómendur sjálfir inntu af hendi nú. Fyrir tveim dómstigum hefði málskostnaður orðið sem hér segir: Þóknun til lögmanna fyrir báðum dómum samkv. lágmarksgjaldskrá Lögmannafélagsins 174 þús. kr. Kostnaður við undir- og yfirmat lágmark 100 þús. kr. Annar kostnaður a.m.k. 25 þús. kr. Samtals hefði því kostnaður við slíkt mat fyrir báðum dómum orðið a.m.k. 299 þús. kr. Kostnaður við gerðardóminn varð hins vegar sem hér segir: Þóknun gerðardómsmanna 57 þús. kr., þóknun lögmanna 80 þús. kr., annar kostnaður kr. 2577.10. Samtals varð því kostnaður við gerðardóminn rúml. 139 þús. kr., hefði orðið fyrir tveim dómstigum a.m.k. sem algert lágmark 299 þús. kr., og samkv. þessu munar a.m.k. um 160 þús. kr., sem kostnaður hefði orðið meiri við dómstólaleiðina venjulegu heldur en gerðardómsmeðferð, og hefur sú upphæð, eins og úrslit málsins urðu, því sparazt ríkissjóði.

Í þessu sambandi er þó ótalið eitt stórt atriði, sem ég hef ekki tekið með í þennan samanburð, og það er vaxtastríðið. Úrskurður gerðardómsins var á þá leið, að kaupfélaginu voru dæmdar 750 þús. kr. í skaðabætur og skuli ríkissjóður greiða 10% í vexti frá 1. júní n.k., ef bæturnar eru ekki inntar af hendi fyrir þann tíma. Ef málið hefði farið hina venjulegu leið og endanlegur dómur hæstaréttar komið fyrst eftir t.d. 2½ ár, þá er vel hugsanlegt, að hæstiréttur hefði dæmt ríkissjóð til að greiða vexti af skaðabótaupphæðinni í 2–3 ár. Með núgildandi vöxtum, 10%, nema vextir af þessu í tvö ár 150 þús. kr. í þrjú ár 225 þús. kr. En þótt svo háir vextir, sem nú eru, haldist ekki svo lengi, þá hefðu vextir fyrir þetta tímabil þó bersýnilega numið einhverju á annað hundrað þús. kr. Ég segi um þetta atriði: Frá hvaða tíma vextir hefðu verið dæmdir, er ekkert hægt að fullyrða, en ég taldi það einnig nokkru skipta að eiga ekki á hættu, að á ríkissjóð féllu slíkar vaxtagreiðslur til viðbótar hugsanlegri skaðabótaupphæð, ef hægt væri hjá því að komast.

Fyrir gerðardóminum var að sjálfsögðu fjallað nákvæmlega um sömu atriði og gert hefði verið fyrir hinum reglulegu dómstólum, eins og skýrt er fram tekið í gerðardómssamningnum, þ.e. hvort ríkissjóður væri skaðabótaskyldur og ef svo væri, þá um ákvörðun bótahæðar. Niðurstaðan hlaut að verða sú sama og jafnörugg fyrir þessum gerðardómi, sem skipaður var þremur hæstaréttardómurum, eins og ef hæstiréttur hefði um málið fjallað.

Þegar samið er um gerðardóma í málum, er það að sjálfsögðu með margvíslegum hætti, hvernig dómendur eru tilnefndir. Stundum er tilnefndur einn maður frá hvorum aðila og samkomulag um oddamann o.s.frv. Í þessu máli kom frá minni hendi ekkert slíkt til greina. Það var meginatriði og ákvörðunarástæða, að í þessum gerðardómi sætu hæstaréttardómendur einir, til þess þar með að tryggja, að niðurstaða gerðardómsins yrði sú sama og orðið hefði í hæstarétti með venjulegri málsóknarleið.

Fsp. hv. þm. er á þessa leið: „Er það stefna ríkisstj. að láta gerðardóma fella úrskurði um skaðabótakröfur, sem gerðar eru á hendur ríkissjóði, í stað þess að dómstólarnir fjalli um þær?“ Svar mitt við fsp. er því þetta: Ríkisstj. mun eins og fyrri ríkisstj. meta það hverju sinni, hvort betur henti hagsmunum ríkisins að láta hina almennu dómstóla eða gerðardóma fjalla um bótakröfur á hendur ríkissjóði, og velja þá leiðina, sem að hennar dómi er hagkvæmust fyrir þjóðina.