28.03.1960
Sameinað þing: 30. fundur, 80. löggjafarþing.
Sjá dálk 1674 í B-deild Alþingistíðinda. (414)
42. mál, fjárlög 1960
Eysteinn Jónsson:
Herra forseti. Ég hef við ýmis tækifæri látið í ljós skoðun mína á efnahagsmálastefnu hæstv. ríkisstj., eins og hún kemur fram í afgreiðslu mála á hv. Alþ., og sé því ekki ástæðu til þess að ræða þau mál nú, en sný mér þess í stað að því að tala nokkur orð fyrir brtt. þeim, sem við hér fjórir þm. Austf. flytjum. Þær hafa því miður ekki enn þá verið lagðar á borð þingmanna, en verða það senn, og eru að svo stöddu skriflegar brtt.
Það er þá fyrst þess að geta, að við flytjum aftur nú þær till., sem við tókum til baka við 2. umr., og vísa ég til þess, sem ég sagði þá um þær till.
Þá kemur ný till. um breyt. á þeim kafla fjárlagafrv., sem fjallar um millibyggðavegi. Eins og ég gat um við 2. umr., hafa verið veittar 900 þús. kr. af millibyggðavegafé til vegagerða á Austurlandi, en þetta fé hefur samtals numið 5 millj. og 300 þús. kr. Nú er gert ráð fyrir því í frv. að hækka þetta fé upp í 61/2 millj., en Austurlandsvegum er ætluð þar aðeins 1 millj. kr., eða m.ö.o., það eiga aðeins 7.00 þús. kr. af þessari hækkun upp á 1 millj. og 200 þús. kr. að renna til Austurlands. Með þessu er framið mikið ranglæti gagnvart Austurlandi og hlutur þess stórlega skertur frá því, sem áður var, eins og allir sjá af þessum samanburði. Var þó allra sízt ástæða til þess að gera þetta, þar sem vitað er, að í engum öðrum landsfjórðungi, að undanskildum Vestfirðingafjórðungi, er meira af ólögðum þjóðvegum en einmitt í Austfirðingafjórðungi, og kemur það af því, hversu vegalengdir þar eru stórkostlegar og örðugleikar þar miklir með vegagerðina. Ég á erfitt með að trúa því, að hv. meiri hl. ætli sér að standa við þessar ranglátu uppástungur, og nú viljum við hér 4 þm. af Austurlandi gera tilraun til að fá þetta leiðrétt og leggjum fram í því sambandi till. í 4 liðum.
Fyrsti liðurinn er um að veita 200 þús. kr. af millibyggðavegafé til þess að standa undir vegagerð yfir Hellisheiði milli Vopnafjarðar og Fljótsdalshéraðs. Hér er um afar þýðingarmikla vegagerð að ræða, en nokkuð kostnaðarsama, eins og ég upplýsti raunar við 2. umr. þessa máls, og verður lítið úr framkvæmdum, nema því aðeins að fallizt sé á að veita nokkurt fé af millibyggðavegafé nú umfram það, sem nú þegar hefur verið ákveðið annars staðar frá.
Þá leggjum við til, að fjárveiting til Austurlandsvegar vestan Lagarfljóts verði hækkuð upp í 350 þús., þ.e.a.s. um 50 þús., og fjárveiting til Austurlandsvegar sunnan Lagarfljóts verði hækkuð um 100 þús., eða í 700 þús. kr. Á báðum þessum vegum eru afar miklar framkvæmdir óunnar. Nægir í því sambandi að nefna t.d. Breiðdalsheiði, bar sem vegur er algerlega ófullnægjandi, en verið að endurbæta hann, enn fremur veginn suður á Berufjarðarströnd og inn fyrir Berufjörð, sem er ólagður á mjög stórum köflum, en þetta er á aðalleiðinni umhverfis landið og mjög mikil þörf á því, að hægt sé að herða á vegagerðinni á þessum kafla.
Þá er loks till. um að veita 200 þús. kr. af þessu fé til vegagerðar á milli Breiðdalsvíkur og Stöðvarfjarðar, en þar er 7 km haft ólagt. Það hefur verið samþykkt að veita nokkurt fé til þessa vegar í fjárlögunum nú þegar að vísu, en þar er um svo lága fjárhæð að ræða, að ef verulegur skriður ætti að komast á málið, þá er brýn nauðsyn á þessari viðbót, sem þarna er stungið upp á, 200 þús. kr.
Ef fallizt yrði á þessar till. frá okkur, mundi vera hægt að segja, að það væri þó nær því en áður, að Austurland byggi við svipaðan hlut og aðrir landshlutar. En ef því verður haldið til streitu að afgreiða þennan kafla fjárl. eins og nú horfir, þá er stórkostlega hallað á Austurland, eins og ég hef fært rök fyrir bæði nú og eins við 2. umr. fjárlaganna. Og slíkt getur engum dulizt, sem er kunnugur málum víðs vegar um landið, og ekki heldur þeim, sem kynnir sér þær skýrslur, sem liggja fyrir hv. fjvn. frá vegamálastjórninni um ástand veganna í landinu.
Þá vil ég minnast á till., sem við flytjum við 22. gr. fjárl. en það er um síldariðnaðinn á Austurlandi. Þær till. eru um það að heimila hæstv. ríkisstj. að taka á sig ábyrgðir til þess að koma upp síldariðnaði á Austurlandi, sem ég skal nú gera nokkra grein fyrir.
Ég held, að enginn geti efazt um, að síldin er einhver mesta auðlind, sem Íslendingar eiga aðgang að, og það er mín skoðun, að síldin verði það í æ ríkari mæli. Það er ekkert ákaflega langt síðan menn treystust lítt til þess að veiða síldina, nema hún sæist á yfirborðinu, utan það, sem menn tóku í reknet. En nú hefur síldveiðum fleygt stórkostlega fram síðustu árin, þannig að viðhorfið í þessum málum er alveg gerbreytt og á enn eftir að breytast á næstunni stórkostlega í hagstæða átt fyrir Íslendinga. Það er enginn vafi á því, að menn munu finna upp sífellt nýjar og heppilegri aðferðir til þess að vita, hvar síldin er. Og ef menn vita, hvar síldin er, munu menn finna leiðir til þess að ná henni. Ég er alveg sannfærður um það fyrir mitt leyti, að þessum veiðum fleygir svo fram, að þess verður ekki langt að bíða, að það verður hægt að veiða síld í álíka óhagstæðu sjóveðri og nú er hægt að veiða þorsk í net og á línu. Þegar þessu marki verður náð, sem verður áreiðanlega mjög fljótlega, verður enn bylting í þessum efnum frá því, sem nú er, og sjálfsagt ekki minni bylting í þessum efnum á næstu árum í þessa stefnu okkur hagstæð en orðið hefur undanfarin ár. Þá verður komið að því, að síldveiðarnar verða árvissar, a.m.k. eins árvissar og þorskveiðin er nú, og þá mun það einnig koma gleggra og gleggra í ljós, eftir því sem betra verður að fylgjast með síldinni í sjónum, að síldin er víða þar, sem menn hafa áður álitið að lítið væri um hana. Það má auðvitað búast við því, að þróunin verði sú, að það þurfi að sækja eitthvað af síldveiðunum lengra frá landinu en áður hefur verið. En með þessum nýju aðferðum, sem sumpart er búið að finna og sumpart verða fundnar alveg á næstunni, verður það mögulegt, aðeins ef menn fá stærri skip en menn hafa yfir höfuð nú.
Af þessu öllu leiðir, að það verður að endurskoða alveg verksmiðjukerfi landsmanna, og reynslan á undanförnum áratugum sýnir glöggt, að ef á að vera hægt að notfæra sér síldina vel og þá nýju möguleika, sem hafa opnazt í því sambandi, verður að vera aðstaða til þess að taka á móti síldinni, vinna úr henni, ekki aðeins á Norðurlandi, heldur einnig annars staðar við landið og þá ekki sízt á Norðaustur- og Austurlandi. Þessi svæði mundi þá aðallega eiga að nefna í sambandi við sumarsíldveiðar og sennilega líka síldveiðar á öðrum tímum árs, eftir því sem menn geta fylgzt betur með því, hvar síldin raunverulega er, þegar hún sýnir sig ekki á yfirborðinu. Eins og horfir sýnist stefna hröðum skrefum að því, að við suðvestanvert landið komi upp ný og stórkostleg síldarvertíð, og sennilega einnig við sunnanvert og suðaustanvert landið.
Nú hafa verið byggðar miklar síldarverksmiðjur á Norðurlandi og Norðausturlandi, og þannig var komið þróun þessara mála fyrir nokkrum árum, að samþykkt voru lög um, að ríkið byggði verksmiðju á Austurlandi, sunnan Langaness. En þá komu síldarleysisárin og ómögulegt var að fá nokkur samtök um að verja nokkru verulegu fjármagni til þess að byggja upp síldariðnað. Það varð slíkt áfall, síldarleysið, að það var ekki hægt að fá neitt fjármagn til þess að byggja upp nýjan síldariðnað. Ef til vill var ekki eins síldarlaust á þessum árum og menn álitu, en menn höfðu þá ekki heldur þau tæki til þess að leita eftir síldinni, sem menn hafa núna. En hvað um það, þetta urðu síldarleysisár í reynd, og það var ómögulegt að fá nokkurt fjármagn til þess að byggja þessa síldarverksmiðju, sem átti að reisa og heimilt var að reisa á Austurlandi. Og þannig stóð þetta um nokkur ár. En Austfirðingar voru óánægðir með þetta og gátu ekki hugsað sér að þetta stæði svona áfram, trúðu því, að það væri meira um síld við Austurland en fram kæmi. Það stafaði m.a. af því, að þar var ekki aðstaða í landi til að taka á móti síldinni og því ekki leitað eftir henni með slíkri atorku þar út af og verið hefði, ef þar hefði verið aðstaða til að taka á móti henni.
Og þar kom, að Austfirðingar hófust handa um þessi efni sjálfir og fengu stuðning ríkisvaldsins með ríkisábyrgðum. Það fékkst ekki, að síldarverksmiðjan yrði byggð eins og heimild var þó til, en þeir fengu stuðning ríkisvaldsins með ríkisábyrgðum og líka þannig, að ríkissj. stuðlaði að því að útvega lán til þess að k:koma þarna upp nokkrum síldariðnaði. Seyðfirðingar riðu á vaðið og fengu ríkisábyrgð til að byggja verksmiðju, að vísu ekki mjög stóra, og síðan komu í kjölfarið Vopnfirðingar og Neskaupstaðarmenn. En vegna þess, hve erfitt var að fá fjármagn í verksmiðjur á þessum árum, var gripið til þess ráðs að fá keypt tæki í síldarverksmiðjum við Húnaflóa, sem höfðu verið ónotaðar árum saman. Þessi tæki fengust keypt og voru flutt austur og sett þar niður, og lán fengust til þess að koma þessu í framkvæmd. Og það er skemmst af því að segja, að þó að þessar verksmiðjur hafi verið byggðar mjög af vanefnum og séu í raun og veru alls ekki fullkláraðar enn, hafa þær nú þegar á þessum árum, síðan þær voru reistar, framleitt geysilega mikið og bjargað stórkostlegum verðmætum fyrir þjóðarbúið og orðið til ómetanlegs hagræðis fyrir fiskveiðiflotann. T.d. var það svo bæði s.l. sumar og árið áður, að mjög mikill hluti af þeirri síld, sem kom í bræðslu, var unninn í þessum tiltölulega litlu verksmiðjum fyrir sunnan Langanes. Sérstaklega var þetta stórfellt s.l. ár, því að þá unnu þessar litlu verksmiðjur fyrir sunnan Langanes úr 360 þús. síldarmála, og menn kunnugir síldveiðum, sem ég hef rætt þessi mál við, mjög kunnugir, álíta, að það sé lágt áætlað, að þetta hefði getað orðið 250 þús. málum meira, ef verksmiðjurnar hefðu verið nokkru stærri fyrir sunnan Langanes. Þannig var t.d. ástatt á stundum, að skip urðu að bíða í röðum marga daga, jafnvel upp í sjö daga eða lengur, eftir löndun í þessum verksmiðjum, sem þarna voru. Og oft og tíðum var það þannig, að það var ómögulegt að fara norður fyrir Langanes með hlaðin skip, því að eins og allir vita, sem hafa komið nálægt þessum málum, þarf ekkert verulegt að vera að veðri til þess, að það sé óviðráðanlegt að sigla svo langar leiðir með nokkra verulega farma af bræðslusíld.
Reynsla undanfarinna ára hefur orðið til þess. að Austfirðingar hafa fengið vaxandi áhuga, eins og eðlilegt er, fyrir því að auka síldariðnaðinn á Austurlandi, og ekki aðeins Austfirðingar, heldur hafa einnig allir þeir, sem hafa komið nálægt þessum málum, eða a.m.k. allir þeir, sem stunda sjálfar síldveiðarnar, séð það, að eitt brýnasta verkefnið í þessum málum væri það að auka bræðsluafköstin fyrir sunnan Langanes. T.d. hafa 55 þekktir síldveiðiskipstjórar skrifað undir sérstaka áskorun um, að byggð yrði ný síldar verksmiðja á Eskifirði.
Nú hafa þessi mál verið til athugunar bæði hjá heimamönnum á Austurlandi og eins hafa þm. Austfirðinga haft samráð við heimamenn um þessi efni. Eftir að hafa íhugað þessi mál vandlega. og borið sig saman við menn annars staðar að af landinu, sem hafa skilning á þessu máli, skrifuðu þm. Austf. hæstv. ríkisstj. í desember og fóru fram á, að ríkisstj. beitti sér fyrir því að veita ríkisábyrgðir og aðstoð við útvegun lánsfjár til aukningar síldariðnaði á Austurlandi, í fyrsta lagi til endurbóta á þeim verksmiðjum, sem fyrir eru í Neskaupstað, Seyðisfirði og á Vopnafirði, sem eru mjög aðkallandi, þannig að það mætti auka afköst þessara verksmiðja. Í öðru lagi var farið fram á, að veitt yrði ríkisábyrgð fyrir nýrri, ekki mjög stórri verksmiðju á Eskifirði, annaðhvort 1500 eða 2000 mála verksmiðju. Í þriðja lagi var farið fram á, að ríkisstj. veitti ríkisábyrgð til þess að koma upp síldarvinnslu í smáum stíl í sem flestum kauptúnum á Austurlandi, og yrði yfir höfuð sú stefna á þeim stöðum að sameina síldarvinnsluna vinnslu úr fiskúrgangi, en slíkt má vel takast, þegar um lítil afköst er að ræða, en lífsnauðsyn að koma nokkurri síldarvinnslu upp alls staðar þar, sem síldarsöltun á að geta komið til greina. Það er óhugsandi, að síldarsöltun eigi sér stað, þar sem ekki er hægt að leggja upp slatta í síldarverksmiðjur til vinnslu og raunar úrgang líka frá söltuninni.
Stefnan var þess vegna sú, eins og ég hef þegar sagt, að endurbæta þær verksmiðjur, sem fyrir voru, og koma upp einni meðalstórri á Eskifirði, sbr. áskorun síldarskipstjóranna, sem ég var að lýsa, og loks að stuðla að því, að í sem allra flestum kauptúnum kæmi upp vinnsla í smærri stíl til stuðnings við söltun. Og sú áætlun, sem lögð var fyrir hæstv. ríkisstj. í þessu sambandi, nam 35 millj. kr. með gamla verðlaginu.
Hér er ekki hægt að segja að sé um neinar stórfelldar framkvæmdir að ræða, þegar þess er gætt, hve mikið er í húfi og hversu geysileg verðmæti hér eru í aðra hönd, þegar þessi tæki fá hráefni og geta unnið eins og rökstudd ástæða er til þess að ætla að verði, bæði samanborið við reynsluna og hina nýju síld veiðitækni, sem ég aðeins hef minnzt á.
Við fórum fram á það, þingmennirnir, að hæstv. ríkisstj. útvegaði t.d. 20 millj. eða svo af því lánsfé, sem hún gengi í að útvega til uppbyggingar atvinnulífsins, til síldariðnaðarins á Austurlandi. Við höfum af og til átt viðræður við hæstv. ríkisstj. um þessi mál síðan og ekki fengið svör frá hennar hendi um það, hvað hún vildi gera í þessu, þangað til nú, að við höfum fengið svar, sem er að finna í brtt. frá hv. fjvn. En það er, að hæstv. ríkisstj. hefur tekið upp — eða fjvn. í samráði við hana — að ábyrgjast lán, sem nemi allt að 10 millj. kr., til þess að endurbæta þær verksmiðjur. sem fyrir eru á Austurlandi.
Auðvitað er mjög þýðingarmikið að endurbæta þær verksmiðjur, sem fyrir eru á Austurlandi, en það er samt ekki hægt að horfa fram hjá því, að ef ekkert annað verður gert, verður ekki um neinar verulegar endurbætur að ræða í þessu máli. Og verðum við þá fyrir stórfelldum vonbrigðum og þeir, sem hér eiga hlut að máli, ef ekkert annað verður aðhafzt. Það er enginn vafi á því, að það er lífsnauðsyn bæði fyrir þjóðfélagið í heild og fyrir alla þá, sem eiga afkomu sína undir síldveiðum, að afköstin eða möguleikarnir til að taka á móti síld einmitt fyrir sunnan Langanes séu auknir verulega, en ekki látið við það eitt sitja að endurbæta þær verksmiðjur, sem fyrir eru. Enn fremur er ekki hægt fremur en fyrr að taka á móti síld í þeim kauptúnum, þar sem ekki er hægt að taka á móti neinu hráefni til bræðslu. Og þess vegna höfum við leyft okkur, fjórir þm. Austf., að leggja fram þær brtt., sem ég gat um áðan. Það er fyrst brtt. um að heimila hæstv. ríkisstj. að taka ábyrgð á allt að 15 millj. kr. láni til að koma upp síldarverksmiðju á Eskifirði, þó ekki yfir 85% af andvirði, en það hefur orðið venja á undanförnum árum, að ríkisábyrgðir hafa farið upp í 85% af andvirði síldarverksmiðja. Og svo er önnur till., þar sem við leggjum til, að hæstv. ríkisstj. verði heimilað að ábyrgjast allt að 15 millj. kr. lán til þess að stuðla að því, að upp komi síldariðnaður í þeim kauptúnum sunnan Langaness, þar sem ekki er hægt nú að taka á móti síld til bræðslu.
Samkvæmt þessu mundi hæstv. ríkisstj. hafa í hendi sér að skoða þær áætlanir og athuga þær fyrirætlanir, sem eru á prjónunum í þessum plássum, og yrði allt framkvæmt í samráði við hana að sjálfsögðu. Eins mundi hæstv. ríkisstj. hafa það í hendi sér að ákveða, hversu mikið yrði ábyrgzt fyrir hvern stað af þessum smærri plássum, sem hugsa um að koma upp aðstöðu til bræðslu til þess að styðja að söltun o.s.frv. Er ekki ástæða til að fara út í það í einstökum atriðum nú í dag. Aðalatriðið er þetta, hvort hv. þm. vilja ekki stuðla að því, að það geti orðið stigin þessi skref til þess að byggja upp síldariðnaðinn fyrir sunnan Langanes. Það eru allt of litlir möguleikar einmitt þar til þess að taka á móti síld. Það þurfa að vera möguleikar til að taka á móti bræðslusíld svo að segja um allt landið. Þeir eru núna verulegir fyrir norðan, en ákaflega takmarkaðir fyrir austan, og það hefur orðið að stórfelldu tjóni undanfarið, hversu litlir möguleikar hafa þarna verið til þess að taka á móti síldinni. Og ef einhverjir skyldu halda, að það væri sérstök áhætta í því að leggja nokkurt fjármagn í þetta, vegna þess að þarna mundu verksmiðjur standa ónotaðar, þá vil ég lýsa þeirri skoðun minni, að ég ber engan kvíðboga fyrir því, að það fjármagn næðist ekki, af þeirri einföldu ástæðu, að ég er sannfærður um, að með hinni nýju tækni í síldveiðum verður hægt að stunda síldveiði hér á allt annan hátt alveg á næstunni en gert hefur verið fram að þessu. Síldveiðarnar verða miklu árvissari en þær hafa verið. Þegar menn geta vitað, hvar síldin er, finna menn möguleika til að ná henni, þó að hún sé niðri í sjónum. Þannig verður þetta. Menn verða kannske að sækja síldina nokkru lengra en verið hefur, en þá fá menn sér bara stærri skip, og einmitt af þessum ástæðum þurfa verksmiðjurnar að vera sem allra víðast á ströndinni.
Það er alveg hiklaus stefna manna á Austurlandi að koma heldur upp síldarvinnslu á nokkuð mörgum stöðum en risastórum verksmiðjum á einum stað, vegna þess að það er miklu farsælla fyrir byggðarlögin, að þannig sé á þessu haldið, enda líka fyrir síldarútveginn, því að þá er svo víða hægt að leggja upp síld, bæði til söltunar og bræðslu. Á Austurlandi vilja menn ekki taka upp þá stefnu t.d. að byggja risastóra bræðsluverksmiðju á einum stað. Þó að menn kannske gætu fundið það út með því að reikna á blaði, að það væri ódýrast að fá þannig mikil afköst, vilja menn ekki aðhyllast þá stefnu, heldur hina stefnuna, að hafa verksmiðjurnar ekki risastórar, en að þær séu viðar. Þá verður mestur stuðningur að síldariðnaðinum fyrir íbúana í bessum plássum og nýtist líka langsamlega bezt fyrir flotann, því að þá er svo víða hægt að landa síld.
Ég sé ekki ástæðu til að hafa fleiri orð um þetta mál, þó að það sé geysilega þýðingarmikið, vegna þess að ég geri ráð fyrir því, að flestir hv. þm. séu nokkuð kunnugir einmitt þessum síldarmálum, sem eru stór þáttur í okkar þjóðarbúskap. En ég vil mjög eindregið skora á hv. þm. að kynna sér þetta viðhorf og styðja okkur í því að fá þessar ábyrgðarheimildir samþykktar.