04.11.1960
Efri deild: 16. fundur, 81. löggjafarþing.
Sjá dálk 635 í C-deild Alþingistíðinda. (2202)

33. mál, fiskveiðilandhelgi Íslands

Páll Þorsteinsson:

Herra forseti. Þjóðaratkvæðagreiðslan, sem fram fór dagana 20.–23. maí 1944, sýndi, að „þegar býður þjóðarsómi“, getur íslenzka þjóðin verið einhuga. Með lýðveldisstofnuninni var náð lokamarki eftir langa baráttu. Þjóðin fagnaði frelsinu og hafði fyrir augum þá reynslu, að með auknu stjórnfrelsi hefur velmegun þjóðarinnar sí og æ farið vaxandi. Samhengið milli þessa tvenns er hægt að rekja stig af stigi.

Þegar litið er á sögu landhelgismálsins, verður ljóst, að þróun þess um aldarskeið hefur orðið í öfugu hlutfalli við þróun sjálfstæðisbaráttunnar. Um langan aldur, að ég ætla frá 1682 til 1859, hafði íslenzka þjóðin 16 sjómílna landhelgi, en 8 árum eftir að þjóðfundurinn var haldinn og 5 árum eftir að síðustu bönd hinnar illræmdu einokunarverzlunar voru leyst, var kreppt að íslenzku landhelginni þannig, að landhelgisgæzlan var ekki látin taka til nema 4 sjómílna, og þessi ákvörðun var tekin af erlendu valdi, þannig að dönsk stjórnarvöld ákváðu, að gæzlan skyldi þá og eftirleiðis aðeins látin taka til 4 sjómílna, þótt fyrir lægju áskoranir Alþingis um, að landhelgisgæzlan yrði látin ná til 16 sjómílna, eins og verið hafði um langan aldur.

Um síðustu aldamót var mikill vorhugur með íslenzku þjóðinni. Kynslóðin, sem þá hóf störf, gekk vissulega til verka með þeim ásetningi að vinna að framförum í landinu, vinna að þjóðarendurfæðingu. Rétt eftir aldamótin var og náð nýjum áfanga í frelsisbaráttunni, en um svipað leyti eða rétt eftir aldamótin er enn kreppt að íslenzku þjóðinni í landhelgismálinu með því, að af hálfu erlends valds var fyrir hönd íslenzku þjóðarinnar gerður samningur til 50 ára um 3 sjómílna landhelgi. Það var því að vonum, að íslenzka þjóðin fagnaði, þegar sá tími kom, að þessi landhelgissamningstími rann út, og þjóðin hefur vissulega fagnað hverjum áfanga, sem náðst hefur í landhelgismálinu til útfærslu landhelginnar og öruggari gæzlu hennar. Þessi einhugur þjóðarinnar í landhelgismálinu hefur ekki breytzt, þótt stjórnarskipti hafi orðið. 1948, þegar lögin um verndun landgrunnsins voru sett, sem reglugerðir síðar eru byggðar á, var hér þriggja flokka stjórn, Sósfl. í stjórnarandstöðu. 1952, þegar fiskveiðilandhelgin var færð út í 4 sjómílur, var hér tveggja flokka stjórn, Alþfl, og Sósfl. í stjórnarandstöðu. Og 1958, þegar fiskveiðilandhelgin var færð út í 12 sjómílur, var hér þriggja flokka stjórn, Sjálfstfl. í stjórnarandstöðu. En ávallt þegar nýjum áfanga hefur verið náð í landhelgismálinu, hefur þjóðin staðið einhuga á bak við þær ráðstafanir. Þessi einhugur þjóðarinnar í landhelgismálinu stafar vitanlega af því, að hún veit og skilur til fulls, að hér er um lífshagsmunamál hennar að ræða. Vísindin leggja okkur upp í hendur rök fyrir því. En jafnframt er landhelgismálið þáttur af sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar, endurheimt fornra landsréttinda, sem þjóðin missti úr höndum sér vegna ráðstafana erlends valds.

Alþingi hefur haft forustu í landhelgismálinu, og af hálfu stjórnmálaflokkanna hefur það komið fram, að þeir hafa viljað vinna að málinu í samræmi við þá þjóðareiningu, sem um það hefur skapazt, og reynt að sameina sjónarmið flokkanna um leiðir að markinu. Þessi viðleitni stjórnmálaflokkanna bar þann árangur, að með ályktuninni 5. maí 1959 náðist algert samkomulag milli flokkanna um orðalag ályktunarinnar, og hún var samþykkt hér á hv. Alþingi að ég ætla einróma.

Í þessum umr. hefur það verið rakið, að í utanrmn. hafi verið unnið mikið starf í sambandi við landhelgismálið og að sú samstaða, sem varð í málinu með ályktuninni frá 5. maí 1959, hafi byggzt á langri athugun í utanrmn. Ég hef ekki átt sæti í þeirri n. og er ekki kunnugur því, hvað þar hefur farið fram, og skal ekki gera það að umræðuefni. En mér þykir hlýða að minnast hér á sumt af því, sem fram hefur komið í sambandi við landhelgismálið hér á hv. Alþingi, hvað birt hefur verið þingmönnum og þjóðinni af hálfu stjórnarvaldanna og þá einkum af hálfu núv. hæstv. ríkisstj.

Þegar núv. ríkisstj. gerði Alþingi grein fyrir stefnu sinni 21. nóv. 1959, þ.e. fyrir tæpu ári, gaf hún við það tækifæri svo hljóðandi yfirlýsingu, með leyfi hæstv. forseta: „Þá þykir ríkisstjórninni rétt að taka fram, að stefna hennar í landhelgismálinu er óbreytt, eins og hún kemur fram í samþykkt Alþingis hinn 5. maí 1959.“ Og til áherzlu, þegar þessi yfirlýsing er birt í aðalmálgagni ríkisstj., Morgunblaðinu, þá er henni valin stór fyrirsögn, þannig: „Óbreytt stefna í landhelgismálinu.“

Meðan Genfarráðstefnan stóð yfir, þar sem fjallað var um rétt þjóða til útfærslu landhelgi, urðu nokkrar umr. um þessi mál hér á hv. Alþingi. Þá var af hálfu núv. ríkisstj. gefin yfirlýsing um stefnu hennar í málinu. Sú yfirlýsing er birt í Morgunblaðinu undir stórfyrirsögn: „Undansláttarlaus krafa um 12 mílna fiskveiðilögsögu.“ Og yfirlýsingin hljóðar þannig: „Utanrmn. Alþingis hélt fund síðdegis í gær“ (þ.e. 8. apríl). „Sátu ráðherrar jafnframt fundinn. Var þar rætt um viðhorfið í landhelgismálinu eftir síðustu fregnir af ráðstefnunni í Genf. Settur utanrrh., Emil Jónsson, gaf á fundinum eftirfarandi yfirlýsingu fyrir hönd ríkisstj.: Ríkisstjórnin er öll sammála um, að halda beri fast á þeirri stefnu, sem mörkuð hefur verið af fulltrúum Íslands í Genf, þ.e. undansláttarlausri kröfu um 12 mílna fiskveiðilögsögu, og enn fremur, að möguleikum verði haldið opnum um frekari stækkun fiskveiðilögsögunnar. Að öðru leyti verði fulltrúum Íslands á ráðstefnunni falið að taka ákvörðun um afstöðu til einstakra tillagna og að bera sjálfir fram tillögur, eftir því sem þeir meta að gagni bezt hagsmunum Íslands og ofangreindu aðalsjónarmiði.“

Á meðan Genfarráðstefnan stóð yfir, var rætt um landhelgismálið hér á hv. Alþingi oftar en í það skipti, sem sú yfirlýsing var gefin, sem ég var að greina frá. Hinn 25. apríl s.l. höfðu borizt hingað fréttir af Genfarráðstefnunni, og þá kom fram það sjónarmið flokkanna, m.a. núv. stjórnarflokka, sem túlkað er í Morgunblaðinu 26. apríl, þar sem segir: „Íslendingar semja ekki við Breta um takmörkun sögulegra réttinda.“ Og í umr., sem hér fóru fram á hv. Alþingi þennan dag, komst hæstv. forsrh. (ÓTh) þannig að orði, með leyfi hæstv. forseta, — ég skal taka fram, að ég hef ekki við höndina afrit þingskrifara af stálþræðinum, en ég hef fyrir mér Morgunblaðið, og þau orð, sem ég vitna til, eru feitletruð innan gæsalappa í Morgunblaðinu, og tel ég það trausta heimild, — forsrh. fórust þannig orð: „Ég hef ekkert umboð frá neinum í þessu þjóðfélagi til þess að afsala Íslandi 12 mílna fiskveiðilandhelgi bara af því, að einhver önnur þjóð fær ekki 12 mílna landhelgi. Annað er fátæka mannsins einasta lamb, það er okkar fiskur, hitt er hápólitískt og hernaðarlegt mál.“ Og þegar úrslit atkvgr. í Genf urðu kunn, túlkar aðalmálgagn ríkisstj, afstöðu Íslands og viðhorf ríkisstj. í landhelgismálinu með stórfyrirsögn þannig: „Féll á atkvæði Íslands. Hinum sögulega órétti bægt frá.“

Ég ætla, að þessi dæmi, sem ég hef tekið af því, sem fram hefur komið í málinu af hálfu hæstv. ríkisstj. hér á hv. Alþingi, séu nægilega mörg til þess að sýna, að þjóðin hefur vænzt þess af hæstv. ríkisstj., að stefna hennar væri í samræmi við þann einhug þjóðarinnar, sem skapazt hefur, stefna hennar væri undansláttarlaus krafa um 12 mílna fiskveiðilögsögu. Það er því eðlilegt, að þjóðin hafi hrokkið ónotalega við þær síðustu fregnir, sem borizt hafa af aðgerðum í landhelgismálinu, enda sýna hinar fjölmörgu ályktanir, sem berast hvaðanæva utan af landsbyggðinni, að svo er. Það er staðreynd, sem bæði þm. og þjóðinni er kunnugt um, að það hafa farið fram viðræður milli íslenzkra fulltrúa og brezkra fulltrúa um landhelgismálið. En í yfirlýsingu, sem hæstv. forsrh. gaf, þegar Alþingi var sett nú í haust, kom það fram, að það ættu sér aðeins stað viðræður, þar sem báðir aðilar skýrðu sjónarmið sín. En af ræðu þeirri, sem hæstv. dómsmrh. flutti hér í þessu máli, verður ekki annað séð en beinlínis sé stefnt að því af hálfu hæstv. ríkisstj. að vinna að samningum og ganga til samninga við Breta um meiri eða minni undanslátt á 12 mílna fiskveiðilögsögu Íslands. Hæstv. dómsmrh. segir í ræðu sinni orðrétt m.a. þetta: „Verið er að kanna, hvort hægt sé að semja um miklu skemmri tíma með því að tryggja Íslendingum fiskveiðar á þeim tíma jafnvel eða betur en gert er með 12 mílna lögsögunni. Þetta er viðfangsefnið.“ „Þetta er viðfangsefnið,“ orðrétt eftir hæstv. dómsmrh., að verið er að kanna að semja við Breta um málið.

Það er enn fremur staðreynd, að í brezkum blöðum hefur verið skýrt frá því, að brezka stjórnin hafi fengið í hendur ákveðnar íslenzkar tillögur í landhelgismálinu, hafi brezka stjórnin afhent þessar till. fulltrúum brezkra útgerðarmanna. Út af þessu leyfi ég mér að bera fram þá fyrirspurn til hæstv. ríkisstj.: Hefur ríkisstj. gert ákveðnar tillögur í sambandi við samninga við Breta um landhelgismálið? Og ef svo er: Hvert er efni þeirra tillagna?

Í ræðu þeirri, sem hæstv. utanrrh. hélt um þetta mál, lagði hann áherzlu á það, að íslenzku þjóðinni og íslenzkum stjórnvöldum bæri að stuðla að friði og góðri sambúð þjóða. Þetta er ekki nýtt. Þetta hefur vitanlega alltaf verið og á að vera stefna Íslands í alþjóðamálum. En þetta lá einnig fyrir 1958, þegar ákveðið var að færa fiskveiðilögsöguna út í 12 mílur, og íslenzkum stjórnvöldum var það ekki ókunnugt þá og ekki þingflokkunum, sem sameinuðust um málið, að a.m.k. Bretar höfðu gefið það í skyn, að þeirri ráðstöfun yrði ekki mætt með velvilja af þeirra hálfu. En hæstv. utanrrh. virtist gleyma því, að áhrif þjóðarinnar að þessu leyti um að stuðla að friði og góðri sambúð þjóða eru komin undir því, að þjóðin standi saman og að þeir, sem forustu hafa í málum hennar, hagi þannig störfum í hinum þýðingarmestu þjóðmálum, eins og landhelgismálinu, að þjóðin geti staðið einhuga með þeim.

Þá lagði hæstv. utanrrh. áherzlu á það, að ríkisstj. ætti að haga svo störfum og stefnu sinni í landhelgismálinu, að komið yrði í veg fyrir tjón gagnvart íslenzkum þegnum. Ekki er þetta heldur nýr vísdómur. Þetta hefur vitanlega átt að vera markmið allra ríkisstj. En ef við hefðum átt að leggja aðaláherzlu á þetta í sambandi við landhelgismálið, hefði afstaða Íslands í Genf sjálfsagt orðið með öðrum hætti en þar varð, hefði það sjónarmið að friðmælast við Breta átt að ráða afstöðu okkar og aðgerðum í landhelgismálinu. Það var þó kunnugt, að árekstrar höfðu orðið, allt frá því að ákvæði reglugerðarinnar komu í gildi og þangað til Genfarráðstefnan var háð, þannig að það lá fyrir þá, hver afstaða Breta og aðgerðir þeirra voru.

Þá sagði hæstv. utanrrh. í ræðu sinni, að hér væri ekki um neina hættu að ræða í sambandi við þetta mál, vegna þess að hæstv. ríkisstj. mundi ekki gera samninga um afslátt á 12 mílna fiskveiðilandhelginni, nema fyrir lægi afdráttarlaus viðurkenning Breta um rétt Íslendinga til 12 mílna fiskveiðilögsögu, um leið og gengið yrði frá samningum. Út af þessu vil ég spyrja: Var ekki till., sem fjallað var um í Genf, um undanþágu til fiskveiða innan 12 mílna í 10 ár með því skilyrði, að allar þjóðir viðurkenndu afdráttarlaust 12 mílna fiskveiðilandhelgina að þeim tíma liðnum, — var ekki þeirri tillögu bægt frá með atkvæði Íslands þrátt fyrir þetta skilyrði?

Þessi röksemdafærsla hæstv. utanrrh. missir gersamlega marks til að réttlæta þær fyrirætlanir, sem ríkisstj. virðist nú hafa í landhelgismálinu.

En þegar hér er komið máli, er eðlilegt að spyrja: Á hvaða réttargrundvelli eiga þeir samningar að gerast eða fara fram, sem nú er verið að undirbúa eða fjalla um í sambandi við landhelgismálið? Það vakti eftirtekt mína og sennilega fleiri, sem hlýtt hafa á þessar umr. um þetta frv., að í málflutningi þeirra tveggja hæstv. ráðh., sem um málið hafa talað, er alger eyða að þessu leyti. Hæstv. dómsmrh. greindi í ræðu sinni þrjú stig hins sögulega réttar. Hann talaði um eilífa kvöð til undanþágu til fiskveiða innan 12 mílna markanna. Hann talaði um slíkar undanþágur á 10 ára tímabili. Og hann impraði einnig á slíkum undanþágum um skemmri tíma, t.d. um 5 ár.

Í Genf, þegar gengið var til úrslita um þær till., sem þar lágu fyrir, var ekki tekizt á um hina eilífu sögulegu kvöð, sem hæstv. dómsmrh. vék að. Það, sem tekizt var á um þar, var undanþága í 10 ár, á 10 ára tímabili, og það var þetta stig hins sögulega réttar, undanþága í 10 ár, sem aðalmálgagn hæstv. ríkisstj. kallaði hinn sögulega órétt, sem bægt hafði verið frá með atkvæði Íslands. Það, sem er óréttur, verður ekki réttmæt regla við það eitt, að tíminn styttist. Á því er ekki eðlismunur, heldur aðeins stigmunur á áhrifum ráðstafananna. Og var hinum sögulega órétti bægt frá í Genf með atkvæði Íslands til þess eins, að sex mánuðum síðar yrði hann hafður að grundvelli í samningamakki um afslátt á 12 mílna fiskveiðilandhelgi Íslands?

En ef réttargrundvöllurinn, sem samningarnir eiga að byggjast á, er hinn sögulegi réttur, þ.e. eitthvert stig hans, hvernig verður þá viðhorf annarra þjóða, sem eiga hinn sögulega rétt? Geta þær þá ekki gert kröfu um sams konar aðstöðu og Bretum yrði veitt?

E.t.v. ætlar hæstv. ríkisstj. að leggja það til grundvallar samningum að láta undan ofbeldi, slá undan gagnvart þeirri einu þjóð, sem hefur ekki viðurkennt í verki 12 mílna fiskveiðilögsögu Íslands. Ef það á að vera meginreglan, þá hygg ég, að virðing annarra þjóða fyrir hinu íslenzka ríki vaxi ekki við þá meðferð málsins, heldur miklu fremur hið gagnstæða.

En e.t.v. er þessu þannig varið, að hæstv. ríkisstj. hugsi sér að gera í landhelgismálinu eins konar verzlunarsamning við Breta. En hvernig fer þá, ef fleiri þjóðir óska svipaðra viðskipta á þeim grundvelli?

Og hvað sem þessu líður, þá er eitt víst: Hæstv. ríkisstj. hefur ekkert umboð frá þjóðinni til þess að verzla með hina 12 mílna fiskveiðilögsögu. Í kosningunum, sem fram fóru á s.l. ári, var það afdráttarlaust látið í ljós af hálfu allra stjórnmálaflokkanna, að þeir mundu standa örugglega á verði í landhelgismálinu og ekki beita sér fyrir neinum afslætti af því, sem orðið var. Og það er vissulega svo, að hæstv. forsrh. hitti naglann á höfuðið 25. apríl s.l., þegar hann mælti hér á hv. Alþ. þessi orð: „Ég hef ekkert umboð frá neinum í þessu þjóðfélagi til þess að afsala Íslandi 12 mílna fiskveiðilandhelgi, sem er fátæka mannsins einasta lamb.“

Það hlýtur öllum að vera ljóst, að ef gengið verður til samninga við Breta um landhelgismálið, afslátt á því, sem þegar er orðið, þá hefur það alvarleg áhrif, bæði út á við og inn á við. Með því er vissulega skapað varhugavert fordæmi, sem vitnað kann að verða til síðar, þegar þjóðin vill fara næsta áfanga í landhelgismálinu. Og innbyrðis er stefnt að því með slíkum samningum að rjúfa þá þjóðareiningu, sem skapazt hefur um landhelgismálið. En í viðbót við þetta virðist það helzt liggja fyrir, að því er ráða má af því, sem fram hefur komið, að í sambandi við slíka samninga, ef gerðir verða, mundi verða gert upp á milli einstakra landshluta.

Þau skref, sem stigin hafa verið til þessa með útfærslunni 1952 og 1958, hafa verið þannig, að útfærslan hefur verið jöfn frá grunnlínupunktum um allt land. Með því hefur verið tryggt jafnrétti landshlutanna í sambandi við málið. Nú liggur það ekki ljóst fyrir, hvernig málið er hugsað að þessu leyti. En hæstv. dómsmrh. vék þó að því í ræðu sinni um þetta mál, að það kynnu að verða veittar einhverjar undanþágur innan 12 mílna fiskveiðilögsögunnar eða það yrði að hafa í huga að fá jafngildi þess, sem látið yrði af hendi, á öðrum stöðum. Þetta virðist helzt benda til þess, að það sé fyrirhugað að hafa landhelgisbeltið mjög misbreitt, og það virðist helzt benda til þess, að það sé jafnvel fyrirhugað að hafa eins konar makaskipti á hafsvæðum. Ég skal ekki fara lengra út í þetta atriði, en vil aðeins láta þá skoðun í ljós, að það mundi ekki vera lítill vandi á höndum, ef út í slíkt mat og slíka verzlun í landhelgismálinu yrði farið. En það virðist helzt vera svo, að í viðbót við undansláttinn gagnvart Bretum kunni að koma misrétti milli landshlutanna innbyrðis. Hver sem reynslan verður í þessu efni, þá er það víst, að um þetta er nú þegar hugsað víða úti um land. Eftir því verður tekið og eftir því verður munað, hvernig frá slíku verður gengið, og það verður metið við hæstv. ríkisstj. eftir því, sem efni standa til.

Það eru margir í þessu landi, sem vantreysta hæstv. núv. ríkisstj. Menn sjá, að heildarstefna hennar er að ýmsu leyti óheillavænleg. Á það hefur oft verið bent, hve kosningaloforð stjórnarflokkanna frá síðustu kosningum eru gersamlega brotin með stefnu hæstv. ríkisstj. En því skal ég ekki blanda inn í þessar umr. En þegar hæstv. ríkisstj. kynnti stefnu sína á Alþ. 21. nóv. 1959, höfðu menn ástæðu til að ætla, að hún mundi ekki bregðast þeirri stefnu, sem mörkuð hafði verið og samkomulag náðst um milli flokkanna í landhelgismálinu. Það munu ýmsir hafa hugsað svo : Fátt er svo með öllu illt, að ekki boði nokkuð gott. — En það, sem nú er fram komið í umr. um þetta mál og virðist vera á döfinni, er því miður þannig, að jafnvel þetta takmarkaða traust á hæstv. ríkisstj. virðist ætla að reynast oftraust.

Með frv. því, sem hér liggur fyrir, er stefnt að því að lögfesta þá skipan, sem ákveðin var með reglugerðinni um útfærslu í 12 mílur og þjóðareining hafði skapazt um. Það er stefnt að því með frv., að Alþ. taki í taumana og forði þjóðinni frá óhöppum og vansæmd, sem ríkisstj. virðist ætla að leiða yfir hana í sambandi við landhelgismálið. Þetta eru gild rök fyrir því að samþykkja þetta frv. og láta afgreiðslu þess ekki dragast.