11.02.1963
Neðri deild: 37. fundur, 83. löggjafarþing.
Sjá dálk 203 í C-deild Alþingistíðinda. (2131)
118. mál, rannsóknir í þágu atvinnuveganna
Menntmrh. (Gylfi Þ. Gíslason):
Herra forseti. Í frv. þessu er gert ráð fyrir nýskipun á íslenzkum rannsóknum í þágu atvinnuveganna, auk þess sem sett eru ákvæði um sérstaka fjáröflun, til þess að unnt verði að efla rannsóknarstarf á tilteknum sviðum. Áður en ég geri grein fyrir efni frv., tel ég rétt að fara nokkrum orðum um gildi þess og nauðsyn að efla vísindarannsóknir á Íslandi og gera stutta grein fyrir því merka starfi, sem nú er unnið á íslenzkum rannsóknarstofum í þágu atvinnuveganna.
Það er kunnara en frá þurfi að segja, hvern þátt vísindi og tækni hafa átt í þeim risavöxnu framförum, sem átt hafa sér stað með mannkyni á undanförnum áratugum, og hvílíkt gildi vísindin hafa haft, ekki aðeins fyrir þekkingu mannsins og skilning á umheiminum og sjálfum sér, heldur einnig heilsu hans og lífskjör, velmegun hans og hamingju.
Bandarískar rannsóknir hafa leitt í ljós, að um það bil 80–90% af þeirri aukningu, sem orðið hefur á þjóðarframleiðslu á mann þar í landi á undanförnum áratugum, virðast eiga rót sína að rekja til bættrar tækni, sem nýjar uppgötvanir á sviði vísinda hafa gert mögulega, og bættrar skipulagningar. Athuganir, sem gerðar hafa verið í Svíþjóð, hafa leitt í ljós, að af árlegri aukningu þjóðarframleiðslunnar, sem á síðasta áratug var talin hafa numið 3.7%, má telja, að 2.2% eða um 3/5 hlutar eigi rót sína að rekja til bættrar tækni og skipulagningar. Það er yfirleitt ríkjandi skoðun meðal fræðimanna og stjórnenda fyrirtækja, að bætt tækni og skipulagning hafi á undanförnum áratugum hvarvetna átt miklu meiri þátt í þeirri framleiðsluaukningu, sem orðið hefur, en aukin fjárfesting eða aukinn mannafli við framleiðsluna. En undirstaða tækniframfara er ný þekking, ný tæki, ný efni og nýjar aðferðir, sem eru árangur víðtæks rannsóknarstarfs.
Vísindin hafa og gerbreytt daglegu lífi mannkyns og ekki aðeins gert því kleift að stórauka neyzlu sína, heldur hafa þau jafnframt valdið því, að hún hefur gerbreytzt. Á ráðstefnu þeirri um raunvísindi, sem hér var haldin fyrir hálfu öðru ári, skýrði erlendur fyrirlesari frá því, að kunnur iðnrekandi í Bandaríkjunum hafi fyrir nokkrum árum talið, að helmingur bandarísku þjóðarinnar starfaði að framleiðslu og dreifingu vörutegunda, sem hefðu alls ekki verið til og ekki hefði verið hægt að framleiða fyrir 50 árum. Ályktun iðnrekandans var sú, að eftir 25 ár mundi helmingur bandarísku þjóðarinnar fást við framleiðslu og dreifingu á vörum, sem nú væru óþekktar.
Með þessu er auðvitað ekki verið að staðhæfa, að efling vísinda og aukning rannsóknarstarfa sé bókstaflega hið eina, sem máli skiptir fyrir framfarir og hagsæld mannkyns. Aukin menntun er t.d. forsenda þess, að unnt sé að efla vísindi og rannsóknir til frambúðar. Og efling menntunar og vísinda kemur ekki að notum, ef árangurinn er ekki hagnýttur skynsamlega og áherzla lögð á bætta stjórn og skipulagningu í framleiðslu og dreifingu. Þess vegna verður maðurinn að sækja fram á mörgum sviðum samhliða. En eitt hið mikilvægasta er áreiðanlega rannsóknarstarfsemin. Allar menningarþjóðir leggja þess vegna á það mikla áherzlu að efla hvers konar rannsóknarstörf, jafnhliða því sem þær keppa að því að bæta menntun sína.
Talið er, að helztu stórveldin verji til rannsóknarstarfa og starfsemi við hagnýtingu á niðurstöðum hreinna og hagnýtra rannsókna í framleiðslu fjárhæð, sem svarar til 2% af þjóðarframleiðslunni. Um það bil helmingur þessa fjár er talið notað í þágu landvarna, og meiri hluti þess gengur ekki til ranasókna í þrengri merkingu orðsins, heldur til þeirrar starfsemi, er miðar að því að hagnýta rannsóknarniðurstöður í sjálfri framleiðslunni. Sé miðað við það, að þjóðarframleiðsla Íslendinga á ári nemi um 8 milljörðum kr., ættu Íslendingar að verja 160 millj. árlega til rannsóknarstarfsemi í víðri merkingu, ef þeir hygðust verja hlutfallslega jafnmiklu fé til rannsóknarmála og talið er að stórveldin geri. Ef tekið er tillit til þess, að þau eru talin nota um helming þess fjár, sem þau verja til rannsóknarmála, í þágu landvarna sinna, þá ætti það fé, sem hér ætti að verja til rannsóknarstarfsemi, að nema um 80 millj. kr. árlega, ef um hlutfallslega jafnmikla rannsóknarstarfsemi að öðru leyti ætti hér að vera að ræða og hjá stórveldunum.
Ekki eru til öruggar upplýsingar um, hversu miklu fé er nú varið hér á landi til rannsóknarstarfsemi í víðri merkingu orðsins. En fullyrða má þó, að því fer víðs fjarri, að varið sé í þessu skyni fé, er nálgast þá upphæð, sem ég nefndi. Miðað við önnur lönd er það, sem hér skortir fyrst og fremst, að fyrirtæki leggi fram fé til eigin rannsóknarstarfsemi. Skýringin á því, að hér kveður nær ekkert að slíku, er að sjálfsögðu sú, hversu lítil íslenzk fyrirtæki eru. Smáþjóðum er þó ekki síður nauðsynlegt en stórveldum að stunda rannsóknarstarfsemi, og hún getur haft jafnmikla þýðingu, bæði almenna þýðingu og hagnýta, hjá smáþjóðum og stórveldum. Ekki ætti að þurfa að vera um það ágreiningur, að brýna nauðsyn beri til þess, að auknu fé sé hér á landi varið til rannsóknarmála.
Spurningar, sem maðurinn leitast við að svara með rannsóknarstörfum, eru í stórum dráttum tvenns konar. Sumar lúta að hagnýtum atriðum, viðleitni mannsins til þess að gera það betur, hraðar og ódýrar, sem hann er að gera. Aðrar eru fræðilegs eðlis, snerta löngun mannsins til þess að vita og skilja heiminn, sem hann lifir í, og sjálfan sig. Sem dæmi um hið fyrra má nefna þær framfarir, sem orðið hafa í siglingum, frá því að maðurinn þekkti aðeins seglskip og þangað til honum lærðist að byggja nýtízku vélskip. Hér var um hagnýtt reynsluverkefni að ræða, en ekki nauðsyn á skilningi á náttúruöflum eða lögmálum. Til hinna viðfangsefnanna má t.d. telja stjörnufræði, sem átt hefur ríkan þátt í þróun hreinna vísindarannsókna vegna þess, hve auðvelt er að athuga fyrirbærin, sem um er að ræða, og hins, hve tiltölulega einföld þau stærðfræðilögmál eru, sem skýra fyrirbærið. En smám saman fór að kveða æ meir að þriðju tegund viðfangsefna, þ.e.a.s. þeim, sem lutu að tilraunum til þess að hagnýta þá fræðilegu þekkingu, sem aflað hafði verið í hreinum eða tilgangslausum rannsóknum, í því skyni að búa til nýja hluti og bæta tækni. Þær rannsóknir, sem fást við slík viðfangsefni, hafa verið nefndar hagnýtar rannsóknir. Þýðing slíkra hagnýtra rannsókna hefur farið stórvaxandi á síðari árum. Hefur aukning þeirra jafnvel verið svo mikil, að stundum hefur virzt hætta á, að fyrir þær sakir drægi úr hinum hreinu eða tilgangslausu rannsóknum.
Svo hefur þó, sem betur fer, ekki orðið. Svokölluð ný ríki helga þó rannsóknarstörf sín að langmestu leyti hagnýtum rannsóknum, en eldri menningarríki hafa varðveitt áhuga sinn á hreinum eða tilgangslausum rannsóknum. Í sérhverju landi, einkum smáríkjum, er þó jafnan mikill vandi að finna hæfilegt jafnvægi milli þessara tveggja tegunda rannsókna. Nú á tímum verður hins vegar æ erfiðara að greina skýrt á milli hreinna vísindarannsókna og hagnýtra. Er því nú á tímum oft tekið að greina rannsóknarstörf í ferns konar starfsemi.
Í fyrsta lagi er um að ræða frjálsar undirstöðurannsóknir eða hreinar rannsóknir. Þær eru venjulega stundaðar af einstaklingi eða þá einstaklingur gegnir forustuhlutverki í því starfi, sem um er að ræða. Tilgangurinn er að auka þekkingu og bæta skilning á lögmálum alheimsins.
Í öðru lagi er um að ræða það, sem nefna mætti afmarkaðar undirstöðurannsóknir. Þar leitast rannsóknarmaðurinn við að leysa viðfangsefni, sem náttúran hefur skapað, og auka þekkingu og skilning mannsins, án þess að tilgangurinn sé að leiða í ljós nokkuð, sem hefur hagnýtt gildi. En rannsóknarmaðurinn hefur þó ljóslega afmarkað rannsóknarsvið sitt innan vísindanna og er því ekki lengur algerlega frjáls í vali markmiða sinna. Þar sem viðfangsefni hefur verið afmarkað og ljóst er, hvert stefna skal, má búast við vissum árangri af hagnýtingu þeirrar tækni, sem beitt er. Hér er brýn nauðsyn á góðri skipulagningu rannsóknarstarfsins og jafnvel samvinnu rannsóknarstofnana. Slíkar rannsóknir geta ekki aðeins leitt til mikilla fræðilegra uppgötvana, heldur geta þær einnig haft mikla hagnýta þýðingu. Hér má t.d. nefna rannsóknir í jarðfræði og veðurfræði og hagnýta þýðingu þeirra fyrir ræktun óræktaðra landssvæða og hafrannsóknir og þýðingu þeirra fyrir fiskveiðar.
Í þriðja lagi er svo um að ræða svonefndar hagnýtar rannsóknir, þar sem tilgangurinn er beinlínis að ná árangri, sem stuðlað getur að því að fullnægja ákveðinni þörf, og mun því gera kleift að framleiða efni eða áhöld, sem eru gagnleg á ýmsum sviðum þjóðlífsins: í iðnaði, sjávarútvegi, flutningum, við heilsugæzlu o.s.frv. Rannsóknarmaðurinn verður þess vegna að einbeita sér að þessu markmiði og má ekki leyfa sér að láta freistast til þess að láta athuganir sínar beinast í aðrar áttir, þótt slíkt gæti leitt til nýrrar þekkingar. Vonin um nytsama niðurstöðu af slíkum rannsóknum er að sjálfsögðu skýringin á því, hversu mjög þær hafa verið efldar á síðari tímum.
Í fjórða og síðasta lagi er um að ræða þá starfsemi, sem miðar að því að beita nýrri þekkingu eða nýjum aðferðum í sjálfri framleiðslunni. Og er þar um að ræða lokastigið í hagnýtingu nýjunganna. Mjög misjafnlega langur tími getur liðið frá því, að ný aðferð er uppgötvuð með hagnýtum rannsóknum, og þangað til efnið eða tækin, sem framleidd eru með þeim nýju aðferðum, koma á markað. En tími þessi hefur stytzt mjög undanfarna áratugi. Í sumum tilfellum var hann nokkur ár, en er nú nokkrir mánuðir. Hér er um það að ræða að beita aðferðum eða tækni, sem uppgötvuð hefur verið við ákveðin rannsóknarskilyrði, að beita henni við tiltekin framleiðsluskilyrði, þar sem t.d. loftslag, hráefni og starfsfólk getur verið ólíkt því, er átti sér stað við rannsóknarskilyrðin. Framleiðslumagnið getur haft mikla þýðingu. Á þessu rannsóknarsviði skipta efnahagssjónarmið meginmáli. Verðlagsbreytingar geta t.d. gert einskis virði árangurinn, sem kostað hafði mikið að ná. Hér er í rauninni um að ræða lokastig rannsóknarstarfsins. Hér gætir að fullu þjóðfélagslegra áhrifa þeirra uppgötvana, sem voru frumstig rannsóknarstarfsins. Þess vegna er nauðsynlegt að gera sér skýra grein fyrir sambandinu á milli hinna einstöku tegunda rannsóknarstarfsins og nauðsyn og samhengi þeirra, þegar mörkuð er stefna í rannsóknarmálum.
Ýmsar athuganir hafa verið gerðar á því erlendis, hversu umfangsmikil hver tegund rannsóknarstarfsins er yfirleitt. Í skýrslu, sem Evrópuráðið hefur gefið út um rannsóknarmál, er talið, að rannsóknarkostnaðurinn við afmarkaðar undirstöðurannsóknir sé þrisvar sinnum meiri en við hreinar undirstöðurannsóknir, rannsóknarkostnaðurinn við hagnýtar rannsóknir sé sex sinnum meiri en við hreinar undirstöðurannsóknir, en kostnaðurinn við hagnýtingu á framleiðslusviðinu sé hvorki meira né minna en hundrað sinnum meiri en kostnaðurinn við hreinu undirstöðurannsóknirnar. Af þessu má ekki draga þá ályktun, að nauðsyn undirstöðurannsókna sé hverfandi lítil í hlutfalli við hagnýtu rannsóknirnar eða störfin við hagnýtingu á framleiðslusviðinu. Undirstöðurannsóknirnar eru, þegar til lengdar lætur, í raun og veru forsenda alls hins rannsóknarstarfsins.
Þá langar mig til að fara nokkrum orðum um þau störf, sem unnin eru af þeim rannsóknarstofnunum hér á landi, sem vinna að hagnýtum rannsóknum í þágu atvinnuveganna, og er það, sem ég segi hér, byggt á upplýsingum frá forstöðumönnum hlutaðeigandi rannsóknarstofnana, en þetta frv. fjallar einmitt um nýskipan á starfi þessara rannsóknarstofnana.
Fyrst vík ég að rannsóknaráði ríkisins, sem stofnað var árið 1939 til aðstoðar atvmrn. við yfirstjórn atvinnudeildar háskólans. Skal rannsóknaráð skipað þrem mönnum eftir tilnefningu þriggja stærstu þingflokkanna. Hlutverk þess er: 1) Að vinna að eflingu rannsókna á náttúru landsins, samræma slíkar rannsóknir og safna niðurstöðum þeirra. 2) Að vera ríkisstj. til aðstoðar við yfirstjórn þeirrar rannsóknarstarfsemi, sem ríkið heldur uppi, og á annan hátt, eftir því sem æskilegt þykir. 3) Að annast eða sjá um tilteknar rannsóknir, eftir því sem ríkisstj. kann að óska og fé er veitt til í fjárl. eða af náttúrufræðideild menningarsjóðs. 4) Að gæta hagsmuna íslenzkra náttúrufræðinga gagnvart útlendingum, sem hingað koma til rannsókna, og koma fram af landsins hálfu við fræðimenn annarra þjóða, að því leyti sem við á.
Meginstarf rannsóknaráðs og framkvæmdastjóra þess hefur verið aðstoð við yfirstjórn atvinnudeildar háskólans í samráði við ráðuneyti og deildarstjóra. Á síðari árum hefur starf rannsóknaráðs í vaxandi mæli beinzt að eflingu raunvísindarannsókna almennt, að því að vinna að bættri aðstöðu rannsóknarstarfseminnar og öflun fjármagns til hennar, sem og samræmingu og skipulagningu rannsóknarstarfsins. Rannsóknaráð fjallar um fjárhagsáætlanir hinna einstöku deilda atvinnudeildarinnar, en dagleg framkvæmd er að mestu í höndum deildarstjóra. Rannsóknaráð kemur fram gagnvart erlendum vísindamönnum, sem stunda rannsóknir á náttúru landsins. Er umsókn um slík leyfi ávallt afgreidd í nánu samráði við þá íslenzku vísindamenn, sem fyrst og fremst annast rannsóknir á því sviði, sem um er að ræða. Jafnframt hefur ráðið haft forgöngu um tilteknar rannsóknir á mögulegri hagnýtingu náttúrugæða, en síðar oft falið verkefnið stofnunum, sem því geta sinnt til frambúðar.
Fyrsta almenna leitin að heitu vatni og gufu með jarðborunum var í höndum rannsóknaráðs og framkvæmdastjóra þess, og svo var til ársins 1945, en síðan hefur raforkumálastjórnin farið með þau mál. Hið sama á við um leit að þangi og þaragróðri. Hún var hafin af rannsóknaráði, en er nú einnig í höndum raforkumálastjórnar. Mórannsóknir og móvinnsla var hafin af ráðinu snemma á styrjaldarárunum, og hefur þeim rannsóknum verið haldið áfram af iðnaðardeild atvinnudeildar háskólans. Þá hefur ráðið stutt ýmsar náttúrurannsóknir, svo sem rannsóknir á fuglalífi og víðtækar jarðefnarannsóknir. Má þar nefna leit að biksteini og athuganir á kísilleir í Mývatni. Ráðið hefur einnig haft afskipti af verksmiðjurannsóknum, svo sem rannsóknum á framleiðslu áburðar og sements, í samvinnu við sérfræðinga atvinnudeildar. Þá kom ráðið á sínum tíma á fót tilraunastöð í meinafræði að Keldum, en hún var síðar afhent læknadeild háskólans. Rannsóknaráðið beitti sér og fyrir feitmetis- og fjörefnarannsóknum, sem síðar voru fluttar á rannsóknastofu Fiskifélags Íslands. Það kom á fót segulmælingastöð í Mosfellssveit, og starfrækti framkvæmdastjóri þess hana. Sú stofnun er nú rekin á vegum eðlisfræðistofnunar háskólans, enda stofnandi hennar nú prófessor við háskólann. Á síðari árum hefur rannsóknaráð stutt grasmjöls- og heyverkunartilraunir og ýmis einstök verkefni atvinnudeildar háskólans. Þá efndi ráðið til athugunar á því, hversu miklu fjármagni væri varið til rannsókna og tilrauna hér á landi árið 1957, og þróun rannsóknarmála á tímabilinu 1950–1960.
Atvinnudeild háskólans tók til starfa árið 1937 og greinist í þrjár deildir: fiskideild, búnaðardeild og iðnaðardeild.
Í fiskideild er fengizt við sjórannsóknir, plöntusvifsrannsóknir, dýrasvifsrannsóknir, fiskseiðarannsóknir, síldarrannsóknir, þorskfiskarannsóknir, flatfiskarannsóknir og karfarannsóknir.
Í fiskideildinni er ekki aðeins lögð stund á hagnýtar rannsóknir, heldur einnig undirstöðurannsóknir, sem þó hafa sumar hverjar haft mikla beina eða óbeina hagnýta þýðingu. Sem dæmi um það má nefna sjórannsóknir þær, sem deildin hefur stundað og varpað hafa ljósi á straumkerfi og eðli sjávar hér við land, einkum úti fyrir Norðurlandi. Þá má nefna rannsóknir deildarinnar á uppruna rauðátunnar hér við land, en þær hafa haft mikla þýðingu fyrir skilning á göngum síldarinnar. Rannsóknir á tímgun karfa hafa og leitt í ljós ýmislegt, sem áður var ekki vitað, og aukið skilning á mörgu í háttum hans.
Fiskideild hefur stundað sjórannsóknir síðan 1947. Rannsóknirnar hafa einkum beinzt að hafsvæðunum vestan- og norðanlands með sérstöku tilliti til síldveiðanna. Þessar rannsóknir hafa leitt í ljós, að straumkerfið í hafinu norður af Íslandi er með töluvert öðrum hætti en menn gerðu áður ráð fyrir. Enn fremur hafa þær leitt í ljós, hvaða sjávartegundir eru fyrir Norðurlandi og í hvað ríkum mæli á hverjum tíma. Enn fremur hafa straumaskil verið staðsett o.s.frv. Þá hafa merkar sjórannsóknir verið stundaðar við aðra landshluta. Nú beinast þær í ríkara mæli en áður að hrygningarsvæðum nytjafiska fyrir Suðvesturlandi, auk þess sem þeim er haldið áfram á öðrum svæðum til að fylgjast með sveiflum, sem þar eiga sér stað.
Í vorleiðöngrum Ægis undanfarin 5 ár hafa verið stundaðar rannsóknir á framleiðni þörungasvifs. Þessar rannsóknir hafa verið auknar á síðustu árum og ná nú til fleiri svæða og tíma en í fyrstu. Þær hafa þegar veitt mikilsverðar upplýsingar um plöntulíf og plöntusnauð svæði umhverfis landið.
Rannsóknir á dýrasvifi hafa einkum beinzt að rauðátu og öðrum svifkrabbadýrum, sem eru mikilvæg fæða fyrir ýmsa nytjafiska á Íslandsmiðum. Þannig hefur mikil áherzla verið lögð á rauðáturannsóknir í sambandi við síldveiðarnar. Rannsóknir þessar hafa m.a. leitt í ljós, að rauðáta á Norðurlandssvæðinu á sumrin á uppruna sinn að rekja til svæða við vestanvert Norðurland, en ekki suðvestur í hafi, eins og áður var haldið. Enn fremur hafa þær veitt mikilvægar upplýsingar um útbreiðslusvæði ýmissa átutegunda, sem hafa mikil áhrif á torfumyndun síldar. Niðurstöður þeirra plöntusvifs- og dýrasvifsrannsókna, sem deildin hefur stundað, eru hinar mikilvægustu fyrir skilning á göngum og hegðun síldarinnar, svo sem torfumyndun o.fl., einkum úti fyrir Norðurlandi á sumrin. Árangur þessara rannsókna hefur og mjög auðveldað síldarleit og þannig beinlínis stuðlað að aukinni síldveiði.
Fiskseiðarannsóknir hafa verið stundaðar í fiskideild um nokkurra ára bil, en þó ekki orðið fastur liður í starfseminni fyrr en síðustu tvö árin. Nú þegar liggur fyrir margvíslegur árangur þessara rannsókna, svo sem vitneskja um útbreiðslu og rek seiða ýmissa fisktegunda hér við land. Enn fremur hefur nú tekizt að staðsetja útbreiðslu á karfagotssvæðum í Grænlandshafi, og er þar um að ræða hinar mikilvægustu upplýsingar til skilnings á háttum þessa fisks.
Rannsóknir á þorskfiskum, einkum þorski og ýsu, hafa lengst af verið fastur og umfangsmikill þáttur í rannsóknum fiskideildar. Hin síðari ár hafa þær einkum beinzt að rannsókn á styrkleika stofna, árgangaskipun og áhrifum veiða á stofninn. Grundvallast þessar rannsóknir á gögnum, sem safnað er í leiðöngrum og helztu verstöðvum. Á grundvelli þessara rannsókna hefur verið unnt að reikna út væntanlegt aflamagn frá ári til árs, og hafa þær spár, sem gerðar hafa verið, komið vel heim við raunveruleg aflabrögð bátanna.
Rannsóknir á möskvastærð hafa verið framkvæmdar í samvinnu við aðrar þjóðir. Árangur þeirra hefur verið notaður við ákvarðanir um breytingar á möskvastærð botnvarpa til frekari tryggingar á skynsamlegri hagnýtingu fiskstofna.
Síldarrannsóknir hafa verið og eru veigamikill þáttur í starfsemi fiskideildar. Um síldveiðitímann eru stöðugt framkvæmdar rannsóknir á afla, bæði norðanlands og suðvestanlands. Þessar rannsóknir beinast m.a. að því að greina að hina ýmsu síldarstofna, gera sér grein fyrir aldurssamsetningu o.s.frv. Þessum rannsóknum er ætlað að leiða í ljós, af hvaða uppruna síldin er, og um leið árgangaskipun, og má þá oft gera sér nokkra grein fyrir, hvað í vændum er af íslenzkum síldarstofnum. Þá hefur síldarleitin verið snar þáttur í síldarrannsóknum. Þessar rannsóknir hafa m.a. veitt mikilsverðar upplýsingar um göngur og hegðun síldarstofna og torfumyndun. Öllum mun nú ljós hin ómetanlega þýðing, sem síldarrannsóknirnar og síldarleitin hafa haft fyrir síldveiðarnar undanfarið og komið hefur fram í stórauknu aflamagni.
Síðan 1955 hafa karfarannsóknir verið fastur liður í starfsemi fiskideildar. Rannsóknir á tímgun karfans hafa leitt til athyglisverðrar niðurstöðu, sem varpað hefur ljósi á ýmsa þætti í hegðun hans. Karfarannsóknir hafa verið framkvæmdar í fiskileitarleiðöngrum og á karfa í vinnslustöðvum. Með þeim hafa fengizt mikilsverðar upplýsingar um útbreiðslu og stærð karfa á ýmsum svæðum og kynsamsetningu hans. Enn fremur hafa þær varpað ljósi á sambandið milli hita sjávar og útbreiðslu karfans. Í karfaleitarleiðöngrum hefur verið stuðzt við árangur þessara rannsókna, en í þeim hafa fundizt hin auðugu karfamið við Austur-Grænland og Nýfundnaland, en þau höfðu og hafa enn mikla þýðingu fyrir karfaveiðar í Norður-Atlantshafi.
Þá hafa fiskmerkingar verið snar þáttur í rannsóknum fiskideildar. Mikið hefur verið merkt af þorski, síld og skarkola, en minna af öðrum tegundum. Tilraunir hafa einnig verið gerðar til merkingar á karfa, en án árangurs. Merkingar þessara fisktegunda hafa þegar veitt mikilsverðar upplýsingar um göngur þeirra. Þannig hefur tekizt að færa sönnur á göngur síldar milli Noregs og Íslands, á þorskgöngur milli Íslands og Grænlands, svo og göngur þorsks, ýsu og skarkola hér við land, t.d. göngur skarkola af uppvaxtarsvæðunum í flóum og fjörðum á hrygningarsvæðin, einkum við Suðvesturland og vesturströndina á vetrum. Þá er farið að nota árangur síldarmerkinganna við útreikninga á stofnstærð síldarinnar, og unnið er að því, að unnt verði að gera sams konar útreikninga fyrir aðrar tegundir.
Síðustu árin hafa rannsóknir á rækju á Vestfjörðum verið framkvæmdar á vegum fiskideildar. Þær hófust því miður of seint, til þess að unnt yrði að forða rækjunni í Ísafjarðardjúpi frá ofveiði. Á grundvelli þessara rannsókna hefur nú verið ákveðinn hámarksafli, sem landa má árlega. Með því hefur vonandi tekizt að forða rækjustofninum í Arnarfirði, og vonir standa til, að rækjustofninn í Ísafjarðardjúpi rétti við.
Á sínum tíma voru gerðar allvíðtækar rannsóknir í Faxaflóa í því skyni að leiða í ljós þýðingu þessa svæðis sem uppeldisstöðvar fyrir ýmsa nytjafiska. Að þessum rannsóknum loknum voru vísindamenn sammála um, að loka bæri Faxaflóa fyrir togveiðum í tilraunaskyni. Í samræmi við þessa niðurstöðu var sett reglugerð um vísindalega friðun fiskimiðanna árið 1952. Árangur þessara ráðstafana hefur nú fyrir löngu komið í ljós í stórauknu aflamagni af ýsu og skarkola. Reglubundnar rannsóknir eru nú framkvæmdar umhverfis landið allt til þess að fylgjast með áhrifum friðunar.
Rannsóknir fiskideildar eru nú ekki einvörðungu bundnar við hafsvæði umhverfis landið. Íslenzk fiskiskip hafa haslað sér völl á fjarlægum slóðum, að miklu leyti vegna árangurs rannsóknarstarfsemi, sem stunduð hefur verið á vegum deildarinnar. Af þessu hefur m.a. leitt, að Íslendingar hafa í æ ríkara mæli gerzt aðilar að samvinnu við aðrar þjóðir um rannsókn á hafsvæðum, sem eru svo víðáttumikil, að ekki er hægt að ætlast til þess með sanngirni, að eitt land annist þær. Í þessu sambandi má nefna samvinnu um sameiginlegar rannsóknir á hafinu milli Íslands og Færeyja og Grænlandshafi. Náin samvinna er milli fiskideildar og skozkrar rannsóknarstofnunar um svifrannsóknir á Norður-Atlantshafi. Rannsóknir þessar hafa m.a. leitt í ljós mikilsverðar upplýsingar um magn og útbreiðslu karfasvæða á þessari leið. Skip Eimskipafélagsins annast söfnun gagna með þar til gerðum tækjum í Ameríkuferðum sínum. Gullfoss er búinn tæki, sem gefur til kynna magn þörungasvifs á leiðinni milli Íslands og Skotlands, en í þeim ferðum sinum fer hann yfir mikilsverð hrygningarsvæði nytjafiska.
Þá skal ég geta helztu verkefna, sem unnið er að í landbúnaðardeild atvinnudeildar háskólans. Í jarðvegsrannsóknum hefur undanfarin ár mest áherzla verið lögð á rannsóknir í sambandi við áburðarnotkun og þá fyrst og fremst, hvernig auka megi hagkvæmnina á því sviði, en bændur nota nú árlega tilbúinn áburð fyrir um 100 millj. kr. Eru þessar tilraunir sumpart gerðar í samvinnu við tilraunastöðvar jarðræktar. Á s.l. hausti voru nokkuð á þriðja hundrað bændum veittar ráðleggingar um áburðarnotkun að undangenginni rannsókn jarðvegssýnishorna. Greinilegt var, að sums staðar var áburðarnotkun komin fram úr því, sem talizt getur svara raunverulegum kostnaði. Annars staðar virtist mega auka hagkvæmni með því að breyta magni áburðartegunda innbyrðis. Enn fremur hafa verið framkvæmdar efnagreiningar í sambandi við flokkun og kortlagningu íslenzks jarðvegs og gefin út yfirlitskort og rit um hann. Á vegum búnaðardeildar eru og framkvæmdar mjög víðtækar rannsóknir á nytjagróðri. Eru skipulagðar ræktunartilraunir einkum gerðar á tilraunastöð deildarinnar í landi Korpúlfsstaða. Auk þess eru gerðar tilraunir víða um land til þess að rannsaka sérstök viðfangsefni. Stofnunin hefur samstarf við tilraunabúin og bændaskólana, þannig að hún annast grundvallarathuganir á ræktun og vali nytjajurta, en tilraunabúin reyna síðan nánar almennt notkunargildi þeirra í ýmsum byggðarlögum. Sem dæmi má nefna grasræktartilraunir, sem mikil áherzla er lögð á. Árlega eru gerðar samanburðartilraunir á ræktun fjölda grasastofna. Að fengnum upplýsingum um ágæti einhvers stofns er hann sendur á tilraunabúin til frekari rannsókna, og að þeim loknum er unnt að gefa innkaupastofnunum upplýsingar um, hvar kaupa beri útsæði. Þannig er og farið að hvað snertir úrval annarra fóðurjurta, korn og grænmeti.
Reynt er að stuðla að ræktun nýrra nytjajurta og leitað að leiðum til hagkvæmari nýtingar. Má t.d. nefna fóðurkálsræktun, sem tekin var upp á vegum deildarinnar og er nú stunduð af bændum til mikilla búbóta. Rannsakað er, hvernig hentugast sé að rækta beitiland og hvernig haga skuli meðferð þess. Þá eru og gerðar víðtækar rannsóknir á því, hvernig auka megi beitiland með uppgræðslu örfoka lands. Hafa athuganir þessar leitt í ljós, að græða má beitiland í allt að 600 m hæð á afréttum.
Þá hefur verið hafin tilraun með kornrækt í stórum stíl á ólíkum jarðvegi, sandjörð, móa- og mýrajarðvegi, og gerðar samanburðartilraunir með mismunandi tegundir og afbrigði af korni. Val bænda á afbrigðum til kornræktar er nú að langmestu leyti byggt á niðurstöðum þessara tilrauna. Tekin hefur verið upp notkun stórvaxinna kartöfluafbrigða, jarðarberja o.fl. Búnaðardeild annast fræræktun af íslenzku gulrótaafbrigði og sér landinu fyrir nægu gulrófnafræi.
Unnið er að kynbótum á íslenzkum grastegundum, sem væntanlega verða þolmeiri hinum erlendu tegundum. Er ræktun þessi liður í baráttunni gegn kali í túnum, sem leitazt hefur verið við að rannsaka og vinna bug á. Þá er innflytjendum fræs og fræsölum veitt sú þjónusta að ákvarða spírunarhæfni fræs og gæði þess og ráðleggingar veittar um grasfræblöndun, sáðmagn og valin sáðlönd.
Þá starfar búnaðardeild að gróðurrannsóknum og gróðurkortagerð til þess að ákveða beitarþol landsins, einkum afréttarlanda. Hefur það mikið hagnýtt gildi í sambandi við vænleika sauðfjárins að þekkja beitarþol afréttarlanda, og er fyrirhugað að ljúka þessum rannsóknum fyrir land allt á næstu 8–10 árum.
Gerðar hafa verið víðtækar tilraunir til þess að auka gróður beitilands á láglendi og hálendi, og hafa þær leitt til mikilvægrar niðurstöðu.
Á sviði jurtasjúkdóma og meindýrarannsókna hefur verið unnið að rannsóknum á gróðursjúkdómum og útbreiðslu þeirra og veittar leiðbeiningar um varnir gegn þeim. Einnig hafa verið rannsökuð skaðleg skordýr og fleiri lægri dýr í húsum og gróðri. Gefin hafa verið út leiðbeiningarrit um varnir og eyðingu meindýra, unnið er að vöruskoðun, einkum með tilliti til nothæfni matvæla vegna meindýra og til varnar því, að skaðleg erlend skordýr taki sér bólfestu hér á landi. Rannsóknir á ám og vötnum hafa verið framkvæmdar með tilliti til gagnsemi skordýra sem átu fyrir vatnafiska. Einnig hafa verið stundaðar rannsóknir á skaðsemi vatnadýra, sem ásækja fólk og búfé, svo sem mývargsins.
Á sviði búfjárræktar hafa verið gerðar umfangsmiklar rannsóknir á vaxtarlífeðlisfræði, kjötgæðum, frjósemi og ullargæðum fjárins og hvernig hægt sé að bæta og auka afurðir þess með ræktun stofna, sem byggðir eru á úrvali eftir ætterni og útlitsgervi. Unnið hefur verið að samanburði á sauðfjárstofnum, m.a. á kynblendingum af skozkum kynjum og íslenzku fé. Þá hafa verið gerðar rannsóknir á því, hvernig sauðalitir og ullar- og gærugæði erfast. Einnig hafa verið stundaðar rannsóknir á öðrum hagnýtum eiginleikum sauðfjár, svo sem vaxtarhraða lamba, afurðasemi áa o.fl.
Á sviði fóðurrannsókna og fóðurtilrauna hefur verið unnið að rannsóknum á ýmsum fóðurtegundum, einkum meltanleikarannsóknum og steinefnarannsóknum á innlendum fóðurtegundum. Gerðar hafa verið fjölmargar fóðrunartilraunir til þess að finna, hvernig hagkvæmast er að fóðra sauðfé. Einnig hafa verið gerðar tilraunir með fitun sláturlamba að haustinu á túnbeit og ýmiss konar grænfóðri. Framkvæmdar hafa verið tilraunir með nautgripi, bæði í sambandi við mjólkurframleiðslu og kálfauppeldi. Einnig hafa verið gerðar beitartilraunir með mjólkurkýr á ræktuðu landi. Hafa þessar tilraunir að mestu leyti farið fram við tilraunabúið í Laugardælum og í samvinnu við ráðamenn Laugardælabúsins. Þá er starf búnaðardeildar að verulegu leyti fólgið í leiðbeiningastarfsemi, sem er grundvöllur að hagnýtum árangri tilraunastarfseminnar.
Iðnaðardeild atvinnudeildar háskólans tók við stofnun atvinnudeildarinnar við störfum efnarannsóknarstofu ríkisins, sem komið hafði verið á fót 1906, en var lögð niður, um leið og atvinnudeild háskólans tók til starfa. Helztu verksvið iðnaðardeildar eru þessi:
1) Almennar efnarannsóknir, þ.e.a.s. efnagreining aðsendra sýnishorna af ýmsu tagi. Slík þjónusta er ekki veitt annars staðar og er því mjög nauðsynleg, en erfitt er hins vegar að sinna henni nú um sinn, vegna þess að efnafræðingar deildarinnar hafa verið ráðnir til sérstakra verkefna.
2) Iðnaðardeild efnagreinir sýnishorn af fóðurblöndum, grasi, heyi o.fl., einkum fyrir búnaðardeild. Þá eru og efnagreind sýnishorn frá borgarlækni í sambandi við matvælaeftirlit.
3) Stundaðar eru iðnaðartilraunir. Efnafræðingur vinnur að tilraunum með framleiðslu á þilplötum úr hálmi og hefur þegar tekizt að búa til smáar plötur, bæði úr hefilspónum og hálmi. En hugmyndin er, að hráefnið verði hálmur, sem til mun falla við kornrækt. Lím, sem notað er við framleiðsluna, verður einnig búið til hérlendis.
4) Unnið hefur verið að jarðvegsrannsóknum fyrir raforkumálaskrifstofuna vegna undirbúnings virkjana á ýmsum stöðum.
5) Rannsóknarstarfsemi á sviði jarðefnafræði hefur aukizt mjög á undanförnum tveimur árum. Þær rannsóknir hafa nær eingöngu verið gerðar í samvinnu við þá, sem annast jarðhitarannsóknir raforkumálaskrifstofunnar. Er hér um að ræða bergfræðirannsóknir, einkum rannsóknir á borkjörnum, t.d. úr 2200 m djúpri holu á Reykjavíkursvæðinu. Enn fremur er hér um að ræða rannsóknir á heitu vatni og hveralofti frá borholum í Hveragerði og víðar. Gerðar hafa verið efnagreiningar á vatnasvæði Mýrdalsjökuls í sambandi við Jöklarannsóknafélagið með það fyrir augum að rekja breytingar, sem kynnu að verða á efnainnihaldi jökulánna sem undanfari Kötlugoss.
6) Stundaðar eru byggingarefnarannsóknir, svo sem prófun steypuefna og styrkleikaprófun steyputeninga. Unnið er að rannsóknaprófunum á steypuefni og sementi, malbiki, asfalti, tjöru, ofaníburði í vegi, einangrunarefnum, plastefnum o.fl. Unnið var fyrir ýmsa aðila, svo sem húsameistara Reykjavíkur, borgarverkfræðing, Hitaveitu Reykjavíkur, ýmis byggingarfélög og vegagerð ríkissjóðs.
7) Þá stundar deildin leit að ofaníburðarefni og steypuefni, og hefur einn jarðfræðingur unnið að þessu verkefni í nokkur ár. Rannsóknir þessar eru að talsverðu leyti kostaðar af vegagerð ríkissjóðs og ræktunarsjóði í sameiningu.
Af sjálfstæðum verkefnum, sem unnið hefur verið að á rannsóknarstofu iðnaðardeildar, má nefna rannsóknir á einangrunargildi byggingarefna, rannsókn á síldarolíu og öðrum fituefnum, rannsóknir á skyrgerð og votheysgerð, rannsóknir á jarðfræði og jarðefnum, rannsóknir á vatnsbólum í flestum kaupstöðum og kauptúnum, rannsóknir á verkun súrheys með íblöndunarefni, rannsóknir á mómýrum og rannsóknir í sambandi við Heklugos og Öskjugos.
Á sviði jarðfræði og jarðefnafræði hefur deildin unnið að rannsóknum, sem liggja nú niðri um skeið, og má þar nefna rannsóknir á kísilleir í Mývatni og víðar, rannsóknir á biksteini, rannsóknir á frauðgrýti á Snæfellsnesi, rannsóknir á surtarbrandi og mó og rannsókn á neyzluvatni og vatnsrannsóknir vegna fiskeldis, sem og leit að málmum.
Ástæða er til að vekja athygli á því, að enn þá hefur nær ekkert að því kveðið, að iðnaðardeild tæki að sér stærri rannsóknarverkefni fyrir einstakar verksmiðjur eða iðnfyrirtæki. Eftir því hefur ekki verið leitað, enda má segja, að aðstaða hafi þar verið ófullkomin til slíkra rannsókna, sérstaklega til að gera tæknilegar tilraunir.
Rannsóknarstofa Fiskifélags Íslands hefur undanfarið starfað í tveim deildum: efnafræði-og efnaverkfræðideild og gerlafræði- og niðursuðudeild. Starfsemi efnafræði- og efnaverkfræðideildar skiptist í sýnishornarannsóknir eða eftirlit með hráefnum, framleiðslu og útflutningsafurðum fiskiðnaðarins annars vegar og sjálfstæðar rannsóknir hins vegar. Um helmingur starfsliðsins er að staðaldri bundinn við rannsóknir á sýnishornum, aðallega á sýnishornum af mjöli, lýsi og nýrri, saltaðri eða frystri síld. Á árinu 1961 bárust deildinni um 1800 sýnishorn til rannsóknar. Af sjálfstæðum rannsóknum, sem nú standa yfir, má nefna tilraunir með mismunandi verkun saltsíldar úr Suðurlandssíld. Er gerlafræðideildin aðili að þessum rannsóknum, en þær eru unnar að tilhlutan og í samvinnu við síldarútvegsnefnd.
Annað verkefni, sem unnið er að, er rotvörn bræðslusíldar, og er það starf að nokkru unnið í samvinnu við síldarverksmiðjur ríkisins. Í sambandi við þetta rannsóknarstarf hefur rannsóknarstofan tekið upp eftirlit með nitrit-innihaldi í útfluttu síldarmjöli, en það fer nú mjög í vöxt, að bræðslusíld sé rotvarin með natrium-nítrit, sem er baneitrað efni. Verður því framleiðslan að vera undir eftirliti, ef forðast á alvarleg skakkaföll.
Þá má og nefna rannsóknir á innihaldi fisk- og síldarmjölsframleiðslunnar af nýtanlegu lycini. Innihald mjöls af nýtanlegu lycini er mælikvarði á næringargildi þess og gefur ótvírætt til kynna, hvort mjöl hefur skemmzt í framleiðslu eða við slæm geymsluskilyrði. Það er útbreidd skoðun meðal fræðimanna og framleiðenda, að þess verði skammt að bíða, að söluverð fisk- og síldarmjöls verði miðað við það magn af nýtanlegu lycini, sem í því reynist vera.
Af öðrum verkefnum, sem efnafræði- og efnaverkfræðideildin hefur haft með höndum, má nefna þessi:
1) Árið 1955 hóf rannsóknarstofan skipulegar rannsóknir á leiðum til þess að hagnýta fiskslóg. Síðar tók hún upp samvinnu við nokkrar verksmiðjur á Suður- og Suðvesturlandi um lausn vandamálsins með þeim árangri, að nú er allt slóg hirt og framleitt úr því fiskimjöl, en áður fóru um 10 þús. lestir forgörðum á ári, og samsvarar það um 2000 lestum af fiskimjöli.
2) Rannsóknarstofan hefur frá fyrstu tíð haft náin tengsl við þorskalýsisiðnað landsmanna og hefur lagt sitthvað af mörkum til hagsbóta fyrir hann. Má í því sambandi nefna, að nú er í notkun í fjölmörgum lifrarbræðslum eftirvinnsluaðferð, sem rannsóknarstofan skipulagði. Kostir þessarar aðferðar eru þeir, að hún er mjög einföld í framkvæmd og þarf ekki neinar dýrar eða margbrotnar vélar við framleiðsluna, en lýsistap er minna en áður hefur þekkzt, þegar henni er beitt.
3) Árið 1953 var yfirborðsgula á saltfiski mikið vandamál hér á landi. Er talið, að hún hafi þá á fáum mánuðum valdið tjóni, er nam milljónum króna. Vandamál þetta var leyst á rannsóknarstofunni, en það kom í ljós, að gulan stafaði af kopar í saltinu. Rétt þykir að benda á, að saltguluvandamálið var ekki einskorðað við Ísland, heldur áttu allar þjóðir, er framleiða saltfisk, við sömu erfiðleika að etja. Var leitað að lausn á þessum vanda á rannsóknarstofum fiskiðnaðarins í Halifax, Bergen og Aberdeen. En yngsta og minnsta rannsóknarstofnunin leysti vandann, og var sannarlega ánægjulegt til þess að vita. Síðan þetta gerðist, hefur saltgula nokkrum sinnum gert vart við sig, en tjónið hefur jafnan orðið lítið, þar sem orsakirnar eru kunnar.
4) Tekizt hefur á rannsóknarstofunni að framleiða þurrkolíu úr vissum tegundum lýsis, og stendur hún venjulegri fernisolíu ekki að baki hvað gæði snertir. Horfur eru á, að innan skamms verði farið að framleiða þessa olíu hér á landi til innanlandsnotkunar.
Aðalverkefni gerlafræði- og niðursuðudeildar hafa verið :
1) Rannsóknir á niðursuðuvörum, sem ætlaðar eru til útflutnings.
2) Gerlarannsóknir á fiski, nýjum og frystum og á ýmsum stigum verkunar.
3) Gerlarannsóknir á drykkjarvatni og vatni úr sjó, sem notaður er til þrífa í fiskverkunarhúsum og fiskiskipum.
4) Gerlarannsóknir á alls konar matvælum, aðallega mjólkurvörum, fyrir heilbrigðisyfirvöld. Enn fremur stunda báðar deildirnar víðtæka leiðbeiningastarfsemi í flestum greinum fiskiðnaðar.
Þetta stutta yfirlit yfir rannsóknarstörf þau, sem stunduð eru í þeim rannsóknarstofnunum, sem nú fjalla um hagnýtar rannsóknir í þágu atvinnuveganna og þetta frv. tekur til, leiðir ótvírætt í ljós, að á þessu sviði hefur á undanförnum árum verið stunduð stórmerk starfsemi, sem hefur haft geysimikla hagnýta þýðingu fyrir íslenzka atvinnuvegi, auk þess sem hún hefur mjög bætt þekkingu okkar á mikilvægum atriðum í sambandi við þjóðarbúskapinn. Ég hika ekki við að fullyrða, að rannsóknarstarfsemin hafi stuðlað svo mjög að auknum afköstum íslenzkra atvinnuvega og þá um leið að svo mikilli aukningu þjóðarframleiðslunnar, að þar sé um að ræða margfaldar þær fjárhæðir, sem rannsóknarstarfsemin hefur kostað. Má því áreiðanlega með sanni segja, að fé það, sem varið hefur verið á undanförnum áratugum til íslenzkrar rannsóknarstarfsemi í þágu atvinnuveganna, hafi borið margfaldan ávöxt og vafasamt, að nokkru opinberu fé á Íslandi hafi verið betur varið en því, sem veitt hefur verið til íslenzkra rannsóknarstofnana.
Íslenzk rannsóknarstarfsemi er að sjálfsögðu miklu víðtækari en þau störf, sem ég hef nú rætt. Hér eru í öðrum stofnunum stundaðar mikilvægar undirstöðurannsóknir, sem svo jafnframt hafa beina eða óbeina hagnýta þýðingu. Á ég þar t.d. við rannsóknarstöð háskólans í meinafræði að Keldum, rannsóknarstofu háskólans hér í Reykjavík, eðlisfræðistofnun háskólans, rannsóknir þær, sem stundaðar eru á vegum Náttúrugripasafns Íslands og sjálfstætt frv. er nú einnig flutt um, jarðhitadeild raforkumálastjórnar, verkfæranefnd ríkisins og síðast, en ekki sízt, rannsóknir einstakra háskólakennara, hvers á sínu sviði, en þær eru margar veigamiklar og mikilvægar. En þar sem þessar rannsóknir teljast fyrst og fremst til undirstöðurannsókna, en þetta frv. fjallar fyrst og fremst um hagnýtar rannsóknir í þágu atvinnuveganna, mun ég ekki fjölyrða frekar um þessa rannsóknarstarfsemi. Ég vil þó láta þess getið, að í undirbúningi er að koma á fót raunvísindadeild við háskólann, þar sem fyrst og fremst verði sinnt undirstöðurannsóknum í raunvísindum.
Þá skal ég víkja að efni þessa frv. og þeim breytingum á ríkjandi skipulagi rannsóknarmála, sem það gerir ráð fyrir.
Árið 1957 var þáverandi framkvæmdastjóri rannsóknaráðs ríkisins, Þorbjörn Sigurgeirsson, skipaður prófessor við verkfræðideild háskólans. Var Steingrímur Hermannsson verkfræðingur þá skipaður eftirmaður hans sem framkvæmdastjóri rannsóknaráðs ríkisins. Skömmu eftir að hann tók við starfi sínu, ræddi ég við hann um nauðsyn nýskipunar íslenzkra rannsóknarmála, en hann er jafnframt framkvæmdastjóri nefndar, sem Alþingi hafði kosið vorið 1955 og hlaut nafnið atvinnumálanefnd ríkisins. Þeirri nefnd hafði Alþingi m.a. falið að gera till. um, hvernig bezt yrði til frambúðar skipulögð og samræmd starfsemi þeirra rannsóknastofnana, sem nú vinna að rannsóknum á náttúruauði landsins, en hún hafði fram að þeim tíma fyrst og fremst sinnt öðrum verkefnum sínum, en nær ekkert fjallað um skipulagsmálin. Hafði ég látið mér til hugar koma að fela tilteknum mönnum að gera till. um nýskipan rannsóknarmálanna, en framkvæmdastjóri atvinnumálanefndar tjáði mér þá, að nefndin hefði áhuga á og væri reiðubúin til að hefja þetta starf þegar í stað.
Í framhaldi af þessu hóf n. síðan árið 1958 að endurskoða gildandi lög um rannsóknir í þágu atvinnuveganna, og unnu einkum að þeirri endurskoðun ásamt framkvæmdastjóra nefndarinnar, Steingrími Hermannssyni, þeir Jóhann Jakobsson efnafræðingur, Már Elísson hagfræðingur, Runólfur Þórðarson verkfræðingur og Þorbjörn Sigurgeirsson prófessor.
Í maímánuði 1960 afhenti atvmn. ríkisstj. frv. til laga um rannsóknir í þágu atvinnuveganna, og stóðu að því allir nm. nema Einar Olgeirsson, sem afhenti síðar annað frv. Eru bæði þessi frv. prentuð sem fskj. með þessu frv.
Síðan hefur mál þetta verið til rækilegrar athugunar hjá ríkisstj. og ýmsum öðrum aðilum. Í ljós kom, að talsvert skiptar skoðanir voru meðal íslenzkra vísindamanna á ýmsum mikilvægum atriðum í skipulagi rannsóknarmálanna. Þótti mér því rétt að efna til sem víðtækastra umræðna um málið, áður en ríkisstj. markaði endanlega stefnu sína á þessu sviði. Var þess vegna efnt til sérstakrar ráðstefnu um framtíðarskipun raunvísindarannsókna á Íslandi, og var hún haldin í Háskóla Íslands í ágústmánuði 1961. Sátu þá ráðstefnu nær allir íslenzkir raunvísindamenn og ýmsir embættismenn, sem um þessi mál fjalla. Var frv. meiri hl. atvmn. rætt þar mjög ýtarlega sem og rannsóknarmálin almennt, og hefur í frv. því, sem hér liggur fyrir, verið reynt að hafa hliðsjón af þeim sjónarmiðum, sem þar komu fram og menn voru yfirleitt sammála um.
Þá hefur málið verið ýtarlega rætt við einstaka vísindamenn og fulltrúa atvinnuvega.
Þetta frv. er í höfuðatriðum í samræmi við frv. meiri hl. atvmn. Í nokkrum atriðum er þó um frávik að ræða, og mun ég geta þeirra síðar, en helztu breytingarnar, sem gerðar eru á ríkjandi skipulagi, eru þessar:
Nú er rannsóknaráð skipað þrem mönnum, og eiga þeir að vera tilnefndir af þrem stærstu þingflokkunum. Auk þess að stunda sjálfstæðar rannsóknir á rannsóknaráð að aðstoða við yfirstjórn einstakra deilda atvinnudeildar háskólans. Í þessu frv. er gert ráð fyrir því, að rannsóknaráð ríkisins verði ráðgjafarstofnun, sem vinni að eflingu hagnýtra rannsókna í landinu, en einnig að eflingu undirstöðurannsókna, að því leyti sem þau verkefni eru eigi í höndum Háskóla Íslands og þá jafnan í fullu samráði við hann.
Aðalverkefni rannsóknaráðs ríkisins eiga að vera efling og samræming hagnýtra rannsókna og undirstöðurannsókna í landinu. Það á að hafa samráð við hinar ýmsu rannsóknarstofnanir og fá sem gleggsta yfirsýn yfir alla rannsóknarstarfsemi í landinu og gera tillögur til úrbóta, ef það telur rannsóknarstarfsemina ófullnægjandi, rannsóknarskilyrði ófullkomin eða markvert rannsóknarverkefni vænlegt.
Þá á ráðið að hafa með höndum athuganir á nýtingu náttúruauðæfa landsins til nýrra atvinnuvega og atvinnugreina, gera tillögur um framlög ríkisins til rannsóknarmála og fylgjast með ráðstöfun opinberra fjárframlaga til þeirra rannsóknarstofnana, sem lögin taka til. Það á að hafa með höndum öflun fjármagns til rannsóknarstarfseminnar almennt til viðbótar framlagi ríkisins og tillögugerð um skiptingu þess milli rannsóknarstofnana og rannsóknarverkefna. Það á að hafa í sínum vörzlum skýrslur um rannsóknir á sviði raunvísinda, sem kostaðar eru af opinberu fé, semja árlega skýrslu um rannsóknarstarfsemi í landinu og enn fremur stuðla að söfnun erlendra rita og annarra upplýsinga um vísindastörf, rannsóknarstörf og tækni og úrvinnslu þeirra til hagnýtingar fyrir atvinnuvegi landsins. Enn fremur á það að beita sér fyrir skjótri hagnýtingu tæknilegra nýjunga í atvinnuvegunum með kynningarstarfsemi og upplýsingaþjónustu.
Verkefni rannsóknaráðs á þannig samkvæmt þessu frv. fyrst og fremst að vera í því fólgið að vera ráðgjafi ríkisstj. og Alþingis í rannsóknarmálum. Það á að aðstoða hið opinbera við mótun stefnu í rannsóknarmálum. Ráðið á hins vegar ekki að hafa með höndum yfirstjórn rannsóknarstofnana, svo sem nú á sér stað, og er það meginbreytingin frá ríkjandi skipulagi.
Gert er ráð fyrir því, að í rannsóknaráði eigi sæti 17 menn, og eru þeir fulltrúar atvinnuvega, Seðlabankans, háskólans og Alþingis. Ráðið skal vera ólaunað, en kjósa úr sínum hópi 5 manna framkvæmdanefnd. Þá er gert ráð fyrir því, að rannsóknaráð heyri undir menntmrh., sem skipar formann þess og framkvæmdastjóra.
Í frv. meiri hl. atvmn. var gert ráð fyrir, að verkefni rannsóknaráðs væru nokkru meiri en lagt er til í þessu frv. Það var t.d. gert ráð fyrir því, að stofnanir og einstaklingar, sem fá framlag úr ríkissjóði til rannsókna, skuli láta rannsóknaráði í té upplýsingar og hafa samstarf við það, þegar þess væri óskað og við yrði komið. Þar var og gert ráð fyrir því, að rannsóknaráð skyldi hafa yfirumsjón með landssvæðum, framkvæmdum og sameiginlegum byggingum og tækjum, sem ríkið reisti handa rannsóknarstofnunum.
Meiri hl. atvmn. lagði til, að rannsóknaráð heyrði undir forsrh. og væri hann formaður ráðsins. Það tíðkast hins vegar ekki á Íslandi, að forsrh. fari sem slíkur með ákveðin stjórnarmálefni, nema þá f. h. ríkisstj. í heild, og ekki heldur, að hann sé formaður í opinberum nefndum. Í nágrannalöndunum er sami háttur á í þessum efnum. Eðlilegast hefur því þótt, að rannsóknaráð heyri undir þann ráðh., sem fer almennt með málefni, sem skyldust eru verkefnum rannsóknaráðs, hliðstætt því, að gert er ráð fyrir, að hinar einstöku rannsóknarstofnanir heyri undir þá ráðh., sem fara með mál þess atvinnuvegar, sem rannsóknarstofnununum er ætlað að vinna fyrir. Þar eð menntmrh. fer með mál, er varða vísindi, og þær stofnanir, sem telja verður miðstöðvar undirstöðurannsókna á Íslandi, þ.e. háskólinn og náttúrugripasafnið, heyra undir hann, er í frv. gert ráð fyrir, að rannsóknaráð heyri undir menntmrh.
Í frv. er gert ráð fyrir, að á vegum ríkisins skuli starfræktar þessar rannsóknarstofnanir: hafrannsóknarstofnun, rannsóknarstofnun fiskiðnaðarins, rannsóknarstofnun landbúnaðarins, rannsóknarstofnun iðnaðarins og rannsóknarstofnun byggingariðnaðarins.
Meginbreyting frá ríkjandi skipulagi er sú, að atvinnudeild háskólans verður lögð niður. Hafrannsóknarstofnunin kemur í stað fiskideildar og rannsóknarstofnun landbúnaðarins í stað búnaðardeildar, en í stað iðnaðardeildar koma tvær stofnanir: rannsóknarstofnun iðnaðarins og rannsóknarstofnun byggingariðnaðarins. Rannsóknarstofnun fiskiðnaðarins kemur í stað rannsóknarstofu Fiskifélags Íslands.
Nú lýtur hver deild atvinnudeildar háskólans stjórn deildarstjóra undir yfirstjórn rannsóknaráðs og atvmrn. Í þessu frv. er gert ráð fyrir því, að hver rannsóknarstofnun verði sjálfstæð ríkisstofnun, sem heyri undir hlutaðeigandi fagráðuneyti. Rannsóknaráð á engin afskipti að hafa af stjórn rannsóknarstofnananna. Hins vegar er hverri þeirra fengin sérstök stjórn, og auk þess er gert ráð fyrir skipun ráðgjafarnefndar við stofnanirnar. Í stjórn hafrannsóknarstofnunarinnar skulu vera þrír menn: forstjóri stofnunarinnar, fiskimálastjóri og maður tilnefndur af ráðgjafarnefndinni. Stjórn rannsóknarstofnunar fiskiðnaðarins skal skipuð með sama hætti, þannig að þar eigi sæti forstjóri stofnunarinnar, fiskimálastjóri og maður tilnefndur af ráðgjafarnefndinni. Í stjórn rannsóknarstofnunar landbúnaðarins skulu eiga sæti forstjóri stofnunarinnar, búnaðarmálastjóri og maður tilnefndur af tilraunaráði rannsóknarstofnunarinnar, en það er ráðgjafarnefnd hennar. Í stjórn rannsóknarstofnunar iðnaðarins skulu hins vegar eiga sæti fimm menn: forstjóri rannsóknarstofnunarinnar, einn tilnefndur af Félagi íslenzkra iðnrekenda, einn af Sambandi íslenzkra samvinnufélaga og tveir menn, sem ráðherra skipar án tilnefningar. Í stjórn rannsóknarstofnunar byggingariðnaðarins eiga hins vegar sæti þrír menn: forstjórinn, einn tilnefndur af Landssambandi iðnaðarmanna og einn, sem ráðh. skipar án tilnefningar.
Við allar stofnanirnar er gert ráð fyrir því, að skipa megi ráðgjafarnefndir, sem skipaðar eru fulltrúum ýmissa samtaka atvinnuveganna, ýmissa félagssamtaka, ef ósk kemur fram um það frá einum eða fleiri af þeim aðilum, sem gert er ráð fyrir að gefinn sé kostur á að tilnefna fulltrúa í ráðgjafarnefndina. En tilgangurinn með heimildinni til skipunar ráðgjafarnefnda er að skapa tengsl milli rannsóknarstofnananna og hlutaðeigandi atvinnuvega, sem þeim er ætlað að vinna fyrir. Við rannsóknarstofnun landbúnaðarins er ráðgjafarnefndin nefnd tilraunaráð.
Í frv. meiri hl. atvmn. var gert ráð fyrir því, að fiskideild atvinnudeildar háskólans og rannsóknarstofa Fiskifélags Íslands yrðu sameinaðar í eina stofnun, rannsóknarstofnun sjávarútvegsins, sem skiptast skyldi í hafrannsóknadeild og fiskiðnaðardeild. Að vandlega athuguðu máli var ekki talið rétt að leggja til, að þessar tvær rannsóknarstofnanir yrðu sameinaðar, enda lögðu stofnanirnar báðar mjög eindregið gegn því.
Þá var í frv. meiri hl. atvmn. gert ráð fyrir talsvert annarri skipan á stjórnum rannsóknarstofnananna en gert er í þessu frv. Í stjórn rannsóknarstofnunar sjávarútvegsins skyldu vera þrír menn: einn tilnefndur af stjórn Fiskifélags Íslands, annar af ráðgjafarnefnd hafrannsóknadeildar og þriðji af ráðgjafarnefnd fiskiðnaðardeildar. Í stjórn rannsóknarstofnunar landbúnaðarins skyldu vera þrír: einn skipaður af ráðh. og skyldi hann vera formaður, en einn af stjórn Búnaðarfélags Íslands og einn af framleiðsluráði landbúnaðarins. Í stjórn rannsóknarstofnunar iðnaðarins skyldu einnig vera þrír menn, einn skipaður af ráðh. og skyldi hann vera formaður, einn af Félagi ísl. iðnrekenda og einn af Sambandi íslenzkra samvinnufélaga. Í stjórn rannsóknarstofnunar byggingariðnaðarins skyldi og einn skipaður af ráðh. sem formaður stjórnarinnar, en tveir eftir tilnefningu ráðgjafarnefndar stofnunarinnar.
Í frv. meiri hl. atvmn. var m.ö.o. ekki gert ráð fyrir því, að meiri hl. stjórnar stofnananna væri fulltrúar ríkisvaldsins, skipaðir af ráðh. Í þessu frv. er lagt til, að meiri hl. stjórnar sé jafnan opinberir starfsmenn, sem skipaðir hafa verið til starfa sinna af ráðh. Þá er og alls staðar gert ráð fyrir því, að forstjóri stofnunarinnar eigi sæti í stjórninni og sé jafnframt formaður hennar. Er það gert til þess að tryggja, að nauðsynleg sérþekking sé jafnan fyrir hendi í stjórn stofnananna, stuðli að festu í framkvæmdastjórn og í því skyni að efla samstarf stjórnar og þeirra, sem í stofnuninni vinna.
Í þessu frv. er lagt til, að í stjórnum allra rannsóknarstofnananna séu 3 menn, nema í stjórn rannsóknarstofnunar iðnaðarins. Þar er gert ráð fyrir 5 mönnum. Er alls staðar gert ráð fyrir því, að forstjóri rannsóknarstofnunarinnar eigi sæti í stjórninni og sé formaður hennar, eins og ég gat um áðan. Hinir stjórnarmennirnir skulu skipaðir eins og hér segir: Í stjórn hafrannsóknarstofnunarinnar og rannsóknarstofnunar fiskiðnaðarins skal fiskimálastjóri eiga sæti og enn fremur maður tilnefndur af ráðgjafarnefnd hlutaðeigandi rannsóknarstofnunar. Í stjórn rannsóknarstofnunar landbúnaðarins skal búnaðarmálastjóri eiga sæti og maður tilnefndur af tilraunaráði stofnunarinnar. Í stjórn rannsóknarstofnunar iðnaðarins skulu eiga sæti tveir menn tilnefndir af Félagi ísl. iðnrekenda og Sambandi ísl. samvinnufélaga og aðrir tveir tilnefndir af iðnmrh., m.a. vegna opinberra iðnfyrirtækja og þeirra iðnrekenda, sem standa utan fyrrnefndra samtaka. Í stjórn rannsóknarstofnunar byggingariðnaðarins skulu eiga sæti maður tilnefndur af Landssambandi iðnaðarmanna og maður tilnefndur af iðnmrh.
Í frv. atvmn. er gert ráð fyrir því, að ráðgjafarnefndir skuli skipaðar við allar rannsóknarstofnanir. Þessu hefur verið breytt á þann veg, að ráðherra hafi heimild til að koma þessum ráðgjafarnefndum á fót, ef þeir aðilar eða þau samtök, sem eiga að tilnefna fulltrúa í þær, æskja þess.
Nokkrar breytingar hafa verið gerðar á skipan ráðgjafarnefnda frá því, sem gert er ráð fyrir í frv. atvmn., en þar er ekki um mikilvæg atriði að ræða. Í þessu frv. er og gert ráð fyrir því, að hlutaðeigandi ráðherra skipi helztu starfsmenn, þ.e. framkvæmdastjóra rannsóknaráðs, forstjóra einstakra rannsóknarstofnana og alla sérfræðinga, en annað starfsfólk ráði hlutaðeigandi stjórnarnefnd. Er þetta í samræmi við þá venju, er hér tíðkast. Í frv. meiri hl. atvmn. er hins vegar ekki gert ráð fyrir því, að ráðherra skipi þessa aðila, heldur á rannsóknaráð að ráða framkvæmdastjóra sinn og stjórnir stofnananna framkvæmdastjórn þeirra og annað starfslið. Meginhluti rekstrarfjár og stofnkostnaður þessara rannsóknarstofnana er greiddur úr ríkissjóði, og hlutaðeigandi ráðherra ber stjórnskipulega ábyrgð á þeim eins og öðrum ríkisfyrirtækjum. Þykir því sjálfsagt að ráðherra skipi helztu starfsmenn á þessu sviði.
Í frv. eru mikilvæg nýmæli um sérstaka fjáröflun til tveggja rannsóknarstofnana, þ.e. rannsóknarstofnunar iðnaðarins og rannsóknarstofnunar byggingariðnaðarins. Gert er ráð fyrir því, að iðnfyrirtæki, verksmiðjur og verkstæði greiði gjald, er nemur 2 af kaupi verkafólks og fagmanna, til að standa straum af hluta af kostnaði rannsóknarstofnunar iðnaðarins. Undanþegin eru fyrirtæki, sem vinna úr sjófangi og landbúnaðarafurðum, svo og sements- og áburðarframleiðsla. Vinnulaun þessa starfsfólks námu árið 1959 464 millj. kr., og hefði þetta gjald þá numið 928 þús. kr. Ber brýna nauðsyn til þess að stórefla hér rannsóknir í þágu iðnaðar landsmanna, og má telja, að hér sé um hóflegt gjald að ræða, miðað við þann mikla ávinning, sem öflug rannsóknarstofnun gæti veitt iðnaðinum. Þá er og gert ráð fyrir því, að af öllu innfluttu timbri, sementi og steypustyrktarjárni skuli greiða ½% aðflutningsgjald og ½% framleiðslugjald af sementi, sem framleitt er hér á landi, og skuli gjöld þessi renna til rannsóknarstofnunar byggingariðnaðarins
Miðað við innflutning og framleiðslu á árinu 1961 hefði gjaldið þá numið 860–900 þús. kr. Til samanburðar má geta þess, að framlag sjávarútvegsins til fiskideildar rannsóknarstofu Fiskifélagsins og byggingar rannsóknarskips var um 3 millj. kr. á árinu 1961.
Þá vil ég vekja sérstaka athygli á því nýmæli í frv., að gera skuli í fjárlögum ráð fyrir fjárveitingu til hverrar rannsóknarstofnunar, er nemi 15% af árslaunum sérfræðinga við stofnunina, og megi verja þessu fé til þess að verðlauna afburðaframmistöðu sérfræðinga við störf sín. Ætti þetta að geta orðið vísindamönnum hvatning til að leggja fram krafta sína til lausnar viðfangsefninu og veita þeim verðskuldaða viðurkenningu fyrir vel unnið starf.
Um frv. minni hl. atvmn., Einars Olgeirssonar, er það að segja, að það gerir ráð fyrir talsvert annarri skipan rannsóknaráðs en gert er í frv. meiri hl. og þessu frv. Þar er og ekki gert ráð fyrir sérstökum stjórnum í hinum einstöku rannsóknarstofnunum. Aftur á móti er þar einnig lagt til, að ráðgjafarnefndir séu við stofnanirnar. Ætlazt er hins vegar til, að ráðherra skipi forstjóra rannsóknarstofnananna.
Að síðustu vil ég taka fram, að ég álít, að sú nýskipan, sem gert er ráð fyrir í þessu frv. á íslenzkum rannsóknum í þágu atvinnuveganna, mundi verða rannsóknunum til mikillar eflingar og vísindamönnunum til nýrrar hvatningar. Með hliðsjón af því, að fátt eða ekkert er íslenzku þjóðfélagi nauðsynlegra en að efla rannsóknir sínar, tel ég, að samþykkt þessa frv. muni horfa til heilla og framfara.
Að svo mæltu leyfi ég mér, herra forseti, að leggja til, að þessu frv. verði að lokinni þessari umr. vísað til 2. umr. og hv. menntmn.