11.05.1964
Sameinað þing: 76. fundur, 84. löggjafarþing.
Sjá dálk 2019 í B-deild Alþingistíðinda. (1573)
Almennar stjórnmálaumræður
Benedikt Gröndal:
Herra forseti. Góðir hlustendur. Meistari Jón segir á einum stað í Postillunni: „Ég vænti, að svo hafi flestir auðgazt, að þeir eða þeirra forfeður hafi tekið nokkuð ranglega frá öðrum.“
Þegar þessi orð voru sögð, voru á Íslandi nokkrar fjölskyldur stórauðugar, en allur þorri landsmanna bjó við fátækt og skort. Nú er þetta stórlega breytt. Hér eru fáir menn, sem mundu kallast ríkir í öðrum löndum, og einnig mjög fáir, sem mundu kallast fátækir úti í þeim stóra heimi, þar sem skortur er enn á öðrum hverjum bæ. Tryggingalöggjöfin á að halda þeim óvætti frá dyrum íslenzkra heimila, hvað sem á dynur.
Samt sem áður er mikill munur á lífskjörum manna í landi okkar. Er athyglisvert, að munur á lífskjörum er miklu meiri en munur á samningsbundnu kaupi, enda kemur margt fleira til greina en kaupgreiðsla fyrir aðalstarf. Má þar nefna aðstöðu til aukastarfa, eftirvinnu, hlunninda ýmissa og skattframtala. Af þessum sökum hafa margir enn tilhneigingu til að vera sammála meistara Jóni.
Þegar svo bættist við 20 ára verðbólga, sem vaxið hefur, hverjir sem stjórnað hafa landinu, verður skiljanlegt, að baráttan fyrir kaupi og kjörum, baráttan um skiptingu þjóðarteknanna, hefur verið og er harðsótt. Verkalýðshreyfing hlýtur að sækja fast á við slíkar aðstæður. Til þess var hún stofnuð og það er hennar hlutverk.
Lífskjör landsfólksins hafa batnað mjög verulega, um það verður ekki deilt, þegar litið er á síðustu 20 ár. Þar er fyrir að þakka gjöfulli náttúru til lands og sjávar, stórbættri tækni og eljusömu fólki, sem leggur á sig langan vinnutíma. Aftur á móti verðum við að viðurkenna, að barátta launþegasamtakanna og þungar fórnir hinna lægst launuðu í verkföllum hafa ekki borið þann árangur, sem búast hefði mátt við. Dæmin blasa við augum: 15% hækkun, sem fékkst í dýru verkfalli fyrir jólin í vetur, er horfin að mestu í dýrtíð, svo að varla standa eftir nema svo sem 3%.
Af hverju hefur barátta verkalýðshreyfingarinnar hér á Íslandi ekki borið meiri ávöxt? Af hverju hefur hún ekki orðið eins farsæl og á hinum Norðurlöndunum? Höfuðorsökin er tvímælalaust sú, að hér á landi er alþýðuhreyfingin klofin. Hún stendur ekki sterk og sameinuð eins og á hinum Norðurlöndunum. Alþfl. var upphaflega stofnaður til að skipuleggja þessa baráttu í anda jafnaðarstefnunnar. Flokkurinn fór myndarlega af stað og steypti trausta hornsteina, sem áttu að bera uppi háa sali. En Trójuhestur kommúnista komst því miður of snemma inn fyrir hliðin. Alþfl. klofnaði, ekki einu sinni, heldur þrisvar sinnum. Alþýðusambandið var skilið frá flokknum og varð fljótlega að pólitísku bitbeini. Í þrjá áratugi hefur mikið af orku og starfskrafti alþýðusamtakanna farið í innbyrðis deilur og valdabaráttu, með þeirri afleiðingu, að samtökin hafa nálega lamazt. Alþýðusambandið er því miður aðeins svipur hjá sjón. Það er skipulagslega marga áratugi á eftir launþegasamtökum nágrannalandanna. Hér eru fjölmörg verkalýðsfélög á hverjum vinnustað, sem semja á mismunandi tíma og eru veikari fyrir bragðið. Fræðslustarfsemi samtakanna hefur verið vanrækt, og nýjar kynslóðir hafa vaxið upp án þess að öðlast skilning á þýðingu verkalýðssamtakanna eða hljóta það öryggi, sem þau eiga að veita. Félögin fá litla sem enga tæknilega aðstoð í baráttu sinni, og er mér minnisstætt dæmi vestan úr Ólafsvík. Þar er verið að reyna ákvæðisvinnu í frystihúsum, en verkalýðsfélagið hefur enga tækniaðstoð getað fengið frá heildarsamtökum alþýðunnar og verður í þessu máli að treysta algjörlega á sérfræðinga atvinnurekenda.
Jón Baldvinsson sá hættuna, er Alþýðufl. klofnaði 1937, og varaði við starfsemi kommúnista. Hann minnti okkur á, að eðli verkalýðshreyfingarinnar er ekki skyndiupphlaup, hávaðafundir og ævintýri, heldur markvisst, sleitulaust strit fyrir málefnunum sjálfum. Ef ráðum Jóns Baldvinssonar og þeirra Alþfl.- manna, sem hann studdu, hefði verið fylgt, væri verkalýðshreyfingin betur á vegi stödd í dag. Undir stjórn kommúnista hefur verið of mikið um skyndiupphlaup, hávaðafundi og ævintýri. Árangurinn sér hvert mannsbarn.
En af hverju beita kommúnistar þessum starfsaðferðum? Ég ætla að lofa manni, sem heitir Eysteinn Jónsson, að svara þeirri spurningu. Hann sagði í eldhúsumræðum fyrir réttum 9 árum, 11. maí 1955, þessi orð hér á Alþ.: „Við vitum af kenningum kommúnista, til hvers verkalýðsfélögin eru að þeirra skilningi. Þau eru til þess að herða stéttabaráttuna, magna átökin. Það verða að eiga sér stað langvinnar deilur og árekstrar. Kjarabarátta án tjóns og átaka er einskis virði að dómi ósvikins kommúnista, verri en ekkert, því að þeir fyrirlita umbætur. Verkföll verkfallanna vegna, það eru þeirra áhugamál.°
Mér sýnist Eysteinn Jónsson hafa hitt naglann á höfuðið með þessum orðum. Hitt er einkennilegt, að hann virðist sjálfur hafa gleymt þessari skoðun sinni, jafnskjótt og hann komst í stjórnarandstöðu.
Það er gömul saga, að kommúnistar hatast við jafnaðarmenn meira en við aðra flokka. Þetta er eðlilegt. Ef jafnaðarmönnum tekst að koma fram stefnu sinni með friði og frelsi, þá sér alþýðan, að bylting og valdataka kommúnismans er tilgangslaus. Þess vegna átti að ganga af Alþfl. dauðum við klofninguna 1937 og aftur 1956. En lífsþróttur jafnaðarstefnunnar er ódrepandi með öllu. Alþfl. rétti sig við, nýtt æskufólk gekk til liðs við hann, hann hóf nýja sókn og stendur enn jafnoki kommúnista að fylgi með þjóðinni. Og smám saman sannar reynslan, að leið Jóns Baldvinssonar, sem við höfum fylgt til þessa dags, er farsælli og árangursríkari en skyndiupphlaup og hávaðafundir kommúnista. Það hefur stundum verið erfitt fyrir Alþýðuflokksmenn að berjast með kommúnista á næsta leiti. Þegar Alþfl. hefur sagt: einn, hafa kommúnistar umyrðalaust sagt: tveir. Hafi Alþfl. sagt: tveir, eru kommúnistar þegar búnir að segja: þrír. Þannig hafa taumlaus yfirboð gengið í þrjá áratugi. Það er auðvelt að stunda svo ábyrgðarlausa stefnu. En stundum getur verið erfitt að sitja við sinn keip, þótt maður viti sig hafa betri málstað, sem muni skila fólkinu meiri raunhæfum kjarabótum, áður en lýkur.
Við skulum nefna nokkur dæmi. Verkfallið 1955 var eitt hið mesta, sem hér hefur verið háð, og er mörgum í fersku minni. Emil Jónsson var ekki á meðal þeirra, sem hæst létu í þeim átökum. En þar sem hann sat og tottaði pípuna, kom honum til hugar leið til að leysa verkfallið og koma samtímis fram miklu hagsmunamáli verkalýðsins. Hann lagði fram till. um atvinnuleysistryggingar, sem átti meginþátt í lausn átakanna. Og um leið eignaðist íslenzk alþýða nýtt vopn í lífsbaráttu sinni. Atvinnuleysistryggingasjóðurinn er nú mörg hundruð millj, kr., og hann gæti bjargað þúsundum heimila, ef aftur skylli á atvinnuleysi. Meðan það gerist ekki, góðu heilli, lánar sjóðurinn til atvinnuframkvæmda víðs vegar um land og er orðinn máttug lyftistöng fyrir framleiðsluna. Ég held, að Jóni Baldvinssyni hefði líkað þetta vel.
Annað dæmi er launajafnrétti kvenna. Árum saman var verkalýðshreyfingin búin að berjast fyrir þessu máli og skorti ekki þróttmikla kröfugerð, t.d. af hálfu Hannibals Valdimarssonar, sem þó gat ekki komið málinu áleiðis, meðan hann var sjálfur félmrh. Þá gerðist það, að ungur Alþýðuflokksþingmaður, Jón Þorsteinsson, lagði fram frv. á Alþingi um að leysa málið í 6 áföngum. Alþfl, tók málið upp í ríkisstj. Ólafur Thors þurfti að halda saman ráðuneyti sínu og fékk Sjálfstfl. og atvinnurekendur til að segja já. Frv. var samþ. Konurnar hafa nú fengið kaup sitt hækkað stig af stigi, án tillits til annarra kaupbreytinga. Þær geta þakkað Alþfl. fyrir rúmlega 50 millj. kr. kauphækkanir, sem þær hafa nú þegar fengið. Ég held, að Jóni Baldvinssyni hefði líkað þetta vel.
Við skulum taka þriðja dæmið af sviði húsnæðismála, sem eru þýðingarmesta hagsmunamál alls þorra íslendinga. Ég hygg, að allar ríkisstjórnir, hvaða flokkar sem átt hafa hlut að þeim, hafi reynt eftir megni að útvega sem mest fé til íbúðabygginga. En einhvern veginn atvikaðist það á síðasta áratug, að verkamannabústaðir gleymdust, og lítið fé var veitt beinlínis til að útrýma heilsuspillandi húsnæði. Jafnvei vinstri stjórnin áorkaði litlu á þessu sviði.
En Alþfl. gleymdi ekki sínum gömlu málum. Í núv. ríkisstj. tók flokkurinn þessi mál upp og krafðist þess, að nýju lífi væri blásið í verkamannabústaðakerfið, en meira fé veitt til að útrýma heilsuspillandi húsnæði. Hvort tveggja þetta er beinlínis fyrir þú, sem hafa minnstar tekjur og minnsta getu til að bjarga sér. Árangurinn varð sá, að nú er aftur hafin bygging verkamannabústaða um allt land, og ætlunin er að veita lán allt að 300 þús. kr. á íbúð til 100 slíkra bústaða á þessu ári. Ég held, að Jóni Baldvinssyni hefði líkað þetta vel.
Ég gæti lengi talið dæmin til að sýna þann árangur, sem Alþfl. hefur náð í kjaramálum alþýðunnar, mál, sem ekkí verða með nokkru máll þökkuð kommúnistum, þrátt fyrir skyndiupphlaup og hávaðafundi þeirra. Stærstar eru raunar almannatryggingarnar, en þær einar hafa verið nægileg réttlæting á því stjórnarsamstarfi, sem Alþfl. nú hefur við Sjálfstfl. Raunar vilja allir flokkar eigna sér stuðning við almannatryggingar nú á dögum. En hver trúir því, að tryggingar hefðu verið auknar, eins og raun ber vitni síðustu ár, ef Alþfl. hefði ekki notið við?
En það sannast einnig í stjórnmálunum, sem Davíð kvað, að „fáir njóta eldanna, sem fyrstir kveikja þá“.
Þrátt fyrir vaxandi velferðarríki skortir enn mikið á, að tekjuskipting sé eins og hún ætti að vera í landi okkar. Verkefni blasa hvarvetna við augum, og verðbólgan er óstöðvuð enn. Þess vegna heldur kjarabaráttan áfram á öllum sviðum, og keyrði raunar um þverbak á s.l. ári, þegar gera þurfti nýja kaupsamninga þrisvar sinnum.
Lausn á vinnudeilum hefur lengi verið eitt erfiðasta vandamál þjóðarinnar. Oft hefur verið talað um að breyta vinnulöggjöfinni til að greiða úr þessu máli, en ekkert orðið úr framkvæmdum. Árið 1957 létu framsóknarmenn þrjá flokksmenn sína semja frv. að nýrri vinnulöggjöf, og þeir voru ekki að tvínóna við hlutina. Lögðu þeir til, að verkföll yrðu hreinlega bönnuð og kaup bundið í tvö ár án frekari aðgerða. Tíminn talar lítið um þetta frv, nú á dögum.
Nokkrar umræður urðu um vinnulöggjöfina milli núverandi stjórnarflokka í byrjun stjórnarsamstarfsins. En fljótlega kom í ljós, að þar var samkomulag óhugsandi, svo langt bil var á milli skoðana Sjálfstfl. og Alþfl. á þessu sviði. Er þetta eitt af þeim málum, þar sem djúp er staðfest á milli stjórnarflokkanna, en þau hafa verið lögð til hliðar, á meðan samkomulag er um að vinna að öðrum atriðum. Hitt er svo rétt, að stjórnarflokkarnir hafa ekki haldið slíkum ágreiningsmálum á lofti, þó að ýmsir haldi af einfeldni, að þau séu ekki til. Það er ekki vænlegt að fylgja háttum framsóknarmanna og kommúnista og vera með rýtinginn að baki samstarfsflokki í stjórn. Ef það kerfi samsteypustjórna, sem íslenzka þjóðin hefur kosið yfir sig, á að blessast, verða flokkar að vinna heiðarlega saman að þeim verkefnum, sem þeir sameinast um að leysa, þegar þeir mynda ríkisstjórn.
Flokksstjórn Alþfl. kom saman í febrúarmánuði s.l. og fjallaði m.a. um kjara- og verðlagsmálin. Var það till. fundarins, að teknar yrðu upp viðræður á víðtækum grundvelli til að leita samkomulags um nýtt jafnvægi í þessum málum. Ýmsum kunna að þykja slíkar viðræður vafasamar og reynsla fyrir því, að þær leiði ekki alltaf til árangurs. Hins vegar verðum við minnast þess, að hvernig sem haldið er á þessum málum, verður að finna lausn, sem mikill meiri hl. þjóðarinnar annaðhvort er fylgjandi eða fæst til að eira.
Þjóðskipulag okkar byggist á lýðræði. Alþingi og ríkisstj. hafa að vísu mikið vald og geta skv. hljóðan lagabókstafs gert æðimargt. En í raun réttri er kjarni lýðræðisins samkomulag milli ólíkra aðila og andstæðra hagsmuna. Þess vegna verður aftur og aftur að setjast að samningaborði og grípa ekki til annarra ráða, nema í ýtrustu neyð, þegar þjóðarhagur krefst þess.
Samtöl hafa nú farið fram milli verkalýðshreyfingarinnar og ríkisstj. Virðast báðir aðilar hafa nokkuð lært af reynslu síðasta árs, ef þróun fyrri ára hefur þá ekkert skilið eftir. Forustumenn Alþýðusambandsins segjast vilja friðsamlegt samkomulag, og ríkisstj. vill án efa mikið til vinna, að það takist.
Fyrir nokkrum árum töluðu forustumenn allra flokka, þ. á m. kommúnista, um hin hröðu víxláhrif, sem dýrtíðaruppbót kaups átti þátt í. Þessi uppbót var afnumin af núv. ríkisstj., og átti þar með að draga úr verðbólguhættu. Nú hefur reynslan hins vegar sannað, að verðbólga getur magnazt engu að síður og samið er um kaup allt að 3 sinnum á ári. Virðast menn komnir á þá skoðun, að taka beri upp aftur verðtryggingu kaups í einhverju formi. Þetta atriði eitt ætti að vera mikilvægur grunnur til að byggja samkomulag á, samkomulag, sem helzt væri til eins eða tveggja ára. Mörg fleiri atriði koma til greina, og er of snemmt að ræða þau opinberlega, en allt gefur þetta vonir, og enginn getur efazt um, að þjóðin vilji friðsamlega lausn, sem tryggi launþegum eins hagstæð kjör og þjóðarframleiðslan getur framast staðið undir.
Á þessu vori verður lýðveldið okkar 20 ára gamalt. Þá munu margir renna huganum til vorsins 1944, þegar þjóðin endurheimti fullt frelsi og stofnaði nútíma lýðveldi. Þá ríkti samhugur allra landsmanna um að duga nú vei og vinna að farsæld þessa litla og sérstæða þjóðfélags okkar hér úti á hjara veraldar.
Eigum við ekki að gefa lýðveldinu þá afmælisgjöf að tryggja friðsamlega lausn á kjaramálum til 2 ára og skapa þannig nýjan grundvöll undir þróttmikla lotu í sókn til betra lífs fyrir alla þjóðina? Getum við ekki endurvakið andann frá 1944 og hugsað einu sinni öll um heildina, en ekki um einstaka hagsmunahópa eða stéttir? Ég vona það.
Svo þakka ég þeim, sem hlýddu. Góða nótt.