29.10.1964
Efri deild: 8. fundur, 85. löggjafarþing.
Sjá dálk 463 í C-deild Alþingistíðinda. (2599)
38. mál, samvinnubúskapur
Flm. (Páll Þorsteinsson) :
Herra forseti. Frv. það, sem hér liggur fyrir um samvinnubúskap, er flutt af öllum þm. Framsfl., sem sæti eiga í þessari hv. d. Frv. shlj. því, er nú liggur hér fyrir, var einnig borið fram á síðasta þingi, en það kom ekki fram fyrr en nokkuð var langt liðið á þingsetuna og varð ekki útrætt. Nú er málið borið fram að nýju á öndverðu þessu þingi, og er það eindregin von okkar flm., að nú verði það tekið til gaumgæfilegrar athugunar og fái jákvæða afgreiðslu.
Þessi öld, sem við lifum á, má með sanni kallast öld tækni og vélvæðingar. Tæknin stóreykur afköstin hjá atvinnuvegunum, léttir störfin og gerir kleift að lyfta grettistökum, svo að þau viðfangsefni, sem menn taka sér fyrir hendur, verða stærri og stærri í sniðum. En tækni verður ekki beitt, nema hún styðjist við allmikið fjármagn, bæði til stofnkostnaðar og rekstrar. Þessi vélvæðing atvinnuveganna hefur valdið mjög örum breytingum, bæði á atvinnulífinu og þjóðfélagsháttum. Nýjar atvinnugreinar eru settar á stofn og tækifærin gefast fleiri og fleiri til að velja sér starf hver við sitt hæfi og hinn vinnandi maður getur því horft til margra átta, þegar hann vill velja sér starf. Af þessu leiðir það, að landbúnaðurinn hefur nú í sinni þjónustu hlutfallslega miklu færra fólk en hann hafði — við skulum segja um síðustu aldamót og fram eftir þessari öld. En þrátt fyrir þetta vex framleiðslan. Þessu veldur vélvæðingin og tæknin. Það er talið eftir skýrslum, sem hagstofan hefur gert, að árið 1910 hafi 51% af þjóðinni stundað landbúnað, árið 1920 42.9%, árið 1930 35.8%, árið 1940 30.6%, árið 1950 19.9%, og talið er, að 1960 hafi um 15% af þjóðinni stundað landbúnað. Það er vitanlega erfitt að draga glögga markalínu, þegar þjóðinni er skipt í atvinnustéttir, því að í sveitunum er og hefur jafnan verið fleira fólk en það, sem eingöngu vinnur að landbúnaði, en þessar tölur sýna þó örugglega, hver þróunin er í atvinnuskiptingu hér með þjóðinni. En þrátt fyrir þessa þróun hefur framleiðsla landbúnaðarins vaxið hröðum skrefum, svo að á síðustu 15 árum hefur mjólkurframleiðslan um það bil þrefaldazt og framleiðsla sauðfjárafurða nærri því tvöfaldazt. Þessu veldur vélvæðing landbúnaðarins, sem eykur afköstin og framleiðslumagnið.
En þó að vélvæðingin hjálpi mikið til við framleiðsluna, eru samt sum verk við landbúnaðinn, sem ekki er hægt að vinna með vélum eða þær geta ekki létt undir nema að takmörkuðu leyti. Það er yfirleitt ekki miðað við það af hálfu löggjafans, að búskapur hér á landi sé á þessum tíma rekinn almennt með miklu aðkeyptu vinnuafli. Verðlagsgrundvöllur landbúnaðarafurða er t.d. miðaður við, að það sé ekki nema lítið aðkeypt vinnuafl, sem meðalbúið notar, en vinnan hvíli að langmestu leyti á bóndanum sjálfum og fjölskyldu hans. Svipað er að segja um þau ákvæði, sem nýlega hafa verið sett um ræktun, þar sem miðað er við að veita sérstakan stuðning til ræktunar á jörðum, sem hafa minna en 25 ha. tún. 25 ha. tún gefur af sér allmikla uppskeru, en sú túnstærð er þó ekki miðuð við það að framfleyta á slíkri jörð stórbúi með miklu aðkeyptu vinnuafli. Að langmestu leyti er því búskapurinn einyrkjabúskapur. En reynslan sannar, að einyrkjabúskapur hefur mikla annmarka. Starf einyrkjans er mjög bindandi. Hann þarf einn að leysa af hendi margvísleg verkefni, sem hann er misjafnlega vel fallinn til að vinna, og ef annað hjónanna á sveitaheimilinu forfallast um skemmri eða lengri tíma, getur það valdið miklum örðugleikum, þegar einyrki á í hlut.
Það er því fullkomlega tímabært að dómi okkar flm. þessa frv., að leitað sé nýrra ráða við þessum vanda. Og þá kemur mjög til álita sú hugmynd, sem færð er í búning í þessu frv., að leggja grundvöll að aukinni samvinnu í búskap. Við höfum fyrir okkur dæmi um árangur samvinnuskipulags á mörgum sviðum í þjóðlífinu. Við vitum, að samvinnuskipulagið hefur lyft grettistökum á sviðum viðskipta og afurðasölu. Og það er kunnara en frá þurfi að segja, að einstaka þætti hafa bændasamtökin leyst með samvinnuskipulagi, af því að þau sáu, að verkefnin voru svo stór, að við þau yrði naumast ráðið á annan hátt og þá hefur það tekizt mjög greiðlega. Þessu til skýringar nefni ég eitt dæmi. Þegar hinar stórvirku jarðræktarvélar tóku að ryðja sér til rúms fyrir 1½ áratug eða svo, reyndist það flestum einstaklingum í bændastétt ofviða sökum kostnaðar að kaupa þær og reka. Hins vegar eru slíkar vélar og viðeigandi tæki nauðsynlegar við framkvæmdir í sveitum. Þær hafa lagt grundvöll að hinum stórstígu framförum í ræktunarmálum, sem orðið hafa á 1–2 áratugum, en þennan vanda leysti bændastéttin mjög greiðlega og ágreiningslitið á grundvelli löggjafar, sem sett var 1945, með stofnun ræktunarfélaga og samvinnu um kaup vélanna og rekstur. Og við höfum líka fyrir okkur dæmi þess, að bæði fyrr og síðar hafa vissir þættir í bústörfunum verið leystir með samvinnu og verða ekki öðruvísi leystir. Í þessu efni má nefna fjallskilin, sem framkvæmd eru eftir reglugerð, sem sveitarstjórnir eða sýslunefndir setja. Það má nefna nytjun ýmissa hlunninda, svo sem veiðiskap, selveiði o.fl., sem verða ekki nytjuð öðruvísi, en minni eða stærri hópur manna vinni saman, að þessum verkum. Og í sumum sveitum er það algengt, að samvinnubúskapur, þótt óformlegur sé víðast hvar, sé stundaður þannig, að skyldfólk vinni saman við bústörfin og hefur þetta víða gefið góða raun og sums staðar er það svo, það get ég dæmt um af nokkrum kunnugleika, að þar sem vel hefur tekizt um samvinnu við búskap á þennan hátt, þar eru yfirleitt styrkustu sveitaheimilin í hverjum hreppi.
Við flm. þessa frv. teljum því alveg tímabært, að lagður sé með nýrri löggjöf grundvöllur að aukinni samvinnu í búskap og í því skyni er frv. þetta flutt. Við leggjum fram þetta frv. til þess að fá lagalegan grundvöll undir stofnun samvinnubúa. En það er ekki tilgangur frv. að beita til þess valdboði eða þvingun. Það er ekki stefnt að því með þessu frv., að löggjafarvaldið knýi til samvinnu í búskap eða að útrýma einstaklingsbúskap. Við gerum ráð fyrir því og teljum sjálfsagt, að þótt þetta frv. verði lögfest og það komi til framkvæmda, þá þróist einstaklingsbúskapur og samvinnubúskapur jafnvel hlið við hlið og það hlýtur að fara eftir vilja fólksins og aðstöðu á hverjum stað, hvoru forminu verður fylgt. En augljóst er, að samvinnubúskapur hefur ýmsa kosti fram yfir einyrkjabúskap og mun gera sveitafólkinu kleift að losna við annmarka, sem einyrkjabúskap fylgja. Þar sem tveir bændur eða fleiri starfa saman að búrekstri, getur komizt á hagkvæm verkaskipting, framkvæmdir orðið hlutfallslega meiri en hjá einyrkjum, vélaaflið notazt betur og búin orðið hlutfallslega stærri. Það má þó telja enn mikilvægara, að með samstarfi í búskap skapast öryggi, sem nú vantar víða tilfinnanlega, þannig að búið verður ekki í bráðri hættu, þótt einn maður forfallist, þar sem samstarfsmenn hlaupa þá undir bagga. Með samvinnubúskap mun og gefast kostur á meira frjálsræði til að taka þátt í nútíma þjóðlífi, en einyrkjabúskapur leyfir.
Í I. kafla þessa frv. er það skilgreint, hvað samvinnubúskapur er samkv. frv., ef að lögum verður. En það er samvinnubúskapur samkv. lögum þessum, ef tveir bændur eða fleiri saman reka í félagi samkv. samningi eitt bú, þar sem aðilar vinna saman við búið, vélar og tæki vegna búrekstrarins eru sameign og jörð og útihús eru til sameiginlegra afnota vegna búskaparins. Hér er það ekki gert að skilyrði, að eignarhlutföll í fasteigninni, þar sem búið er, séu jöfn. Það er allvíða svo ástatt, að öldruð hjón eiga stóra og kostaríka fasteign, en vantar vinnuafl til þess að nýta hana. Í grennd við þau eru svo ung hjón, sem vilja stofna til búskapar, en vantar jarðnæði. Þarna ætti að vera opin leið samkv. frv. til þess að mynda samvinnubú, þar sem eldri hjónin gætu lagt fram meira af fasteigninni, en yngri hjónin meira af starfsorkunni, báðum til hagsbóta.
Samkv. II. kafla frv. geta tveir bændur eða fleiri, sem búa á sömu jörð, stofnað samvinnubú, ef þeim þykir það henta. Enn fremur er svo kveðið á í III. kafla frv., að nýbýlastjórn sé heimilt að hlutast til um, að komið verði á fót samvinnubúskap samkv. l. þessum í byggðahverfum, sem reist eru að tilhlutan nýbýlastjórnar samkv. l. um landnám, ræktun og byggingar í sveitum. Þá gerum við ráð fyrir, að hugsað verði fyrir því, áður en mannvirki eru reist, að fyrirhugað sé á þessu svæði að reka samvinnubúskap og þá mannvirkin sniðin með tilliti til þess.
IV. kafli frv. er nýmæli, sem felur í sér ákvæði um það, að sé hætta á, að byggð eyðist í sveitarfélagi að dómi nýbýlastjórnar og hlutaðeigandi sveitarstjórnar, þar sem skilyrði eru góð til búskapar frá náttúrunnar hendi, þá sé Landnámi ríkisins heimilt, að fengnu samþykki eða eftir ósk hlutaðeigandi sveitarstjórnar, að stofna þar til samvinnubúskapar, ef talið er, að með því verði komið í veg fyrir eyðingu byggðarinnar. Á undanförnum árum hefur mjög verið rætt um jafnvægi í byggð landsins og nauðsyn þess, að ríkisvaldið stuðlaði að því að viðhalda slíku jafnvægi. Þó að skemmra hafi verið gengið í því efni, en við framsóknarmenn höfum lagt til, er áreiðanlega mjög mörgum mönnum í þessu landi ljós þörfin á því, að það mál sé tekið föstum tökum. Við höfum nú nýlega átt þess kost að fræðast um það, hvað frændur okkar Norðmenn hafa gert á því sviði. Þeir hafa tekið þetta mál miklu fastari tökum og skipulegar, en okkur Íslendingum hefur enn auðnazt að gera. Og þeim dylst það ekki, hvaða gildi það hefur fyrir norsku þjóðina og þjóðlífið þar í landi að halda öllum landshlutum þar í byggð og stuðla að jafnvægi í byggð landsins. Enda er það svo, að landið okkar er séreign þessarar þjóðar. En þessari eign og réttindum yfir henni og landhelginni fær þjóðin a.m.k. bezt haldið með því, að hún geri sér það ljóst, að hún á að nytja þetta land ein. Landbúnaðurinn er líka sá atvinnuvegur, sem dreifir byggðinni og bindur þjóðina við landið umfram aðrar atvinnugreinar.
Í þessum kafla, IV. kafla frv., er gert ráð fyrir því, eins og ég hef þegar gert grein fyrir, að það sé heimilt samkv. frv., ef að lögum verður, að stofna til samvinnubúskapar, þar sem skilyrði eru góð, í því skyni að koma í veg fyrir, að byggðarlög fari í eyði og ef ráðizt er í framkvæmdir samkv. þessum kafla frv., þá gerum við ráð fyrir, að ríkissjóður leggi fram í því skyni 10 millj. kr. árlega næstu 10 ár, en framkvæmdir séu á vegum Landnáms ríkisins.
Um fjárframlög samkv. frv. til samvinnubúskapar að öðru leyti eru þau ákvæði, að samvinnubú hafi sama rétt til lántöku í stofnlánadeild landbúnaðarins og til framlaga samkv. jarðræktarlögum og l. um stofnlánadeild landbúnaðarins, landnám, ræktun og byggingar í sveitum eins og aðilar að búinu hefðu haft, ef þeir hefðu búið hver út af fyrir sig á sérstakri bújörð. En auk þess skal nýbýlastjórn heimilt, ef stofnun samvinnubús hefur í för með sér sérstakan kostnað á byrjunarstigi umfram venjulegan einkabússtofnkostnað, að veita stofnendum óafturkræft framlag, eftir því sem fé verður til þess veitt á fjárl. Enn fremur skal stofnlánadeild landbúnaðarins heimilt að veita samvinnubúi stofnlán til þess að standa straum af slíkum kostnaði, ef nýbýlastjórn mælir með því. En um þennan sérstuðning verði sett nánari ákvæði í reglugerð.
Í frv. er svo fyrir mælt, að ef stofnað er til samvinnubúskapar samkv. þessum ákvæðum, skuli gerður um það stofnsamningur milli aðila og sé honum þinglýst. Í 11. gr. frv. er svo nánar kveðið á um það, hvaða ákvæði sé skylt að setja í stofnsamningi. Við gerum ráð fyrir, svo sem sjálfsagt má telja, að Teiknistofa landbúnaðarins, Búnaðarfélag Íslands og Búreikningaskrifstofa ríkisins, hver stofnun á sínu sviði, veiti aðstoð við framkvæmd þessara laga. Og nýbýlastjórn er með frv. beinlínis lögð sú skylda á herðar að láta í té eyðublöð undir stofnsamning og leiðbeina við gerð samnings og hafa eftirlit með framkvæmdum. Það má telja eðlilegt að leggja þessa skyldu á herðar þeirrar ríkisstofnunar, sem hefur þegar það hlutverk með höndum að hafa eftirlit með stofnun nýbýla, bæði einstakra býla og byggðahverfa, enn fremur eftirlit með eyðijörðum og greiða fyrir því, veita leiðbeiningar og fyrirgreiðslu um, að jarðir verði byggðar og hefur til umráða nokkurt framlag til þess að veita einstaklingum slíka fyrirgreiðslu.
Ég hef þá með þessum orðum drepið á aðalatriði frv. Ég sé ekki ástæðu til að fara um málið fleiri orðum, nema sérstakt tilefni gefist til þess, en ég vil endurtaka það, sem ég sagði í upphafi máls míns, að við flm. væntum þess eindregið, að þetta mál, sem flutt er nú á öndverðu þessu þingi, fái gaumgæfilega athugun og jákvæða afgreiðslu, áður en þessu þingi lýkur.