02.03.1966
Sameinað þing: 29. fundur, 86. löggjafarþing.
Sjá dálk 215 í D-deild Alþingistíðinda. (2922)
120. mál, endurskoðun á aðild Íslands að Atlantshafsbandalagi og Norður-Atlantshafssamningi
Flm. (Gils Guðmundsson):
Herra forseti. Till. sú á þskj. 241, sem við flytjum þrír þm., snertir stórmál, einn hinn stærsta og umdeildasta þátt íslenzkra utanríkismála á síðari árum. Enda þótt svo sé, að aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu hafi jafnan verið og sé án efa enn deiluefni mikið, tel ég ekki að þessu sinni ástæðu til að fara út í þá sálma, nema þá sérstakt tilefni gefist til. Hitt vil ég undirstrika, og ég vil leggja á það ríka áherzlu, að ég tel nauðsynlegt, að á Alþ. fari fram oftar og með skipulegri hætti en verið hefur málefnalegar umr. um utanríkismál eða a.m.k. einstaka mikilvæga þætti þeirra mála. Það er til að mynda fráleitt, að ekki skuli a.m.k. árlega fara hér fram umr. um málefni Sameinuðu þjóðanna og afstöðu Íslands til þeirra helztu mála, sem þar eru ofarlega á baugi hverju sinni. Hið sama gildir að mínu viti um aðild Íslands að Norðurlandaráði og þátttöku í störfum þess. Loks má segja, að aðild okkar að Atlantshafsbandalagi geri það eðlilegt og sjálfsagt, að um málefni þessa bandalags sé rætt öðru hverju á Alþ., skýrslur fluttar, sem síðan leiði til almennra umr. um þær hér á þingi. Ég tek algerlega og eindregið undir þau orð ýmissa hv. þm., sem fram hafa komið að undanförnu, að það á að gefa Alþ. skýrslur um alþjóðaráðstefnur og mikilvæga fundi, sem fulltrúar þings og þjóðar sækja. Og ég ítreka það, að umr. um utanríkismál og íslenzka utanríkisstefnu þurfa að verða hér tíðari en verið hefur og þær þurfa að komast í sæmilega fast og ákveðið form. En til þess að slíkar umr. geti orðið málefnalegar og líklegar til að bregða sæmilega skýru ljósi á viðhorf og stefnur, er í ýmsum tilfellum nauðsynlegt, að aflað sé upplýsinga og gagna og þau gerð alþm. aðgengileg. Það er ekki sízt með hliðsjón af því, sem ég hef nú sagt, að till. á þskj. 241 er flutt. Tillgr. sjálf er á þessa leið:
„Alþ. ályktar að kjósa 7 manna n. til að kanna, svo sem við verður komið, hvaða hugmyndir eru uppi meðal aðildarríkja Atlantshafsbandalagsins um skipulag þess og framtíð. Jafnframt skal n. fjalla um afstöðu Íslands til Norður-Atlantshafssamningsins frá 1949, jafnt í ljósi fenginnar reynslu sem breyttra aðstæðna og þeirra upplýsinga, er fyrir liggja og fram kunna að koma um viðhorf aðildarríkja til samningsins. Skal n. með sérstöku tilliti til ákvæðis samningsins um uppsagnarheimild árið 1969 semja rökstudda grg. um málið og leggja hana fyrir næsta reglulegt Alþ.“
Þessi till. er flutt nú með sérstöku tilliti til þess, að eftir 3 ár rennur upp sú stund, að hvert aðildarríki Atlantshafsbandalagsins getur sagt upp samningi þeim, sem aðildin byggist á. Hinn svonefndi Norður-Atlantshafssamningur var undirritaður 4. apríl 1949 og gekk í gildi 24. ágúst sama ár. Í 12. gr. samningsins segir á þessa leið:
„Þegar 20 ár eru liðin frá gildistöku samnings þessa, getur hver aðili sagt honum upp með eins árs fyrirvara talið frá afhendingu tilkynningar þess efnis til ríkisstj. Bandaríkja Ameríku, en hún skýrir ríkisstj. annarra aðila frá afhendingu slíkra tilkynninga.“
Við flm. þessarar till. teljum, að bæði frá sjónarmiði þeirra, sem voru fylgjandi aðild Íslands að Atlantshafsbandalagi, og frá sjónarmiði okkar hinna, sem höfum verið og erum henni andvígir, sé eðlilegt, að nú sé gerð rækileg gangskör að því að endurskoða þessi mál öll, bæði með tilliti til fenginnar reynslu svo og með tilliti til breyttra viðhorfa í heimsmálum frá þeim tíma, sem samningurinn var gerður. Það ætti að vera keppikefli allra, að um þetta mikilvæga mál gætu legið fyrir sem gleggstar upplýsingar, svo að þær rökræður, sem hljóta að fara fram um íslenzka aðild að Atlantshafsbandalaginu í framtíðinni, geti byggzt á sæmilega traustum grunni og þá væntanlega orðið málefnalegri en ella mundi. Eitt er það enn, sem ætti að hvetja Alþ. til sérstakrar athugunar þessara mála nú og á næstu missirum. Þess hefur mátt sjá ýmis merki að undanförnu, að þjóðir þær, sumar a.m.k., sem standa að Atlantshafssáttmálanum og eru í Atlantshafsbandalaginu, hugleiða mjög stefnu sína og viðhorf gagnvart bandalaginu og virðast þess albúnar að taka hana til endurskoðunar. Það virðist til að mynda að fullu ljóst, að stjórnendur Frakklands eru þess næsta ófúsir að eiga aðild að bandalaginu í algerlega óbreyttri mynd. Vitað er, að uppi hafa verið og uppi eru deilur um það, hvort heimila skuli Vestur-Þýzkalandi íhlutunareða umráðarétt yfir hluta af kjarnorkuherafla bandalagsins. Frakkar eru þessu mjög andvígir. Þeir eru því mjög andvígir, að Þjóðverjum verði veittur slíkur réttur, en hins vegar liggur það fyrir, að Bandaríkin og e.t.v. fleiri aðildarríki bandalagsins virðast sækja það nokkuð fast, að orðið verði við kröfum Þjóðverja í þessu efni. Þetta stóra mál er enn óútkljáð, en á lausn þess kann að vera afstaða sumra aðildarríkja til frambúðaraðildar að Atlantshafsbandalaginu. Í Noregi og víðar hafa verið uppi umr. um Atlantshafsbandalagið, stefnu þess og framtíð. Má og gera ráð fyrir, að slíkar umr. eigi sér stað í vaxandi mæli, eftir því sem nær dregur þeim tíma, er Atlantshafssáttmálinn heimilar úrsögn.
Flm. þessarar þáltill. hafa frá upphafi verið algerlega andvígir aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu, og þeir eru það enn. Á hinn bóginn hefur mikill meiri hl. Alþ. verið fylgjandi slíkri aðild. Enda þótt sú skoðun meiri hl. Alþ. kunni að vera óbreytt, tel ég og við flm. það fyllilega tímabært og í alla staði mjög eðlilegt, að Alþ. afli sér sem víðtækastra og haldbeztra upplýsinga og gagna um þetta mál allt frá sem flestum hliðum. Hér er einungis til þess ætlazt, að slík gagnasöfnun verði framkvæmd, til þess að þær ákvarðanir, sem teknar verða í nálægri framtíð um aðild Íslands að bandalaginu eða úrsögn þess úr því, verði reistar á sem raunhæfustum forsendum. Það sé a.m.k. tryggt, svo sem við verður komið, að helztu efnisatriði málsins liggi fyrir, svo að enginn þurfi að velkjast í vafa um þau. Þetta eru að vísu sjálfsögð vinnubrögð í hverju stórmáli og þá ekki sízt í máli, sem djúpstæðum ágreiningi hefur valdið og líklegt er til þess að hafa áhrif á örlög þjóðarinnar jafnvel um ófyrirsjáanlega framtíð.
Við flm. leggjum til, að Alþ. kjósi 7 manna nefnd til að vinna það rannsóknarstarf, sem till. fjallar um. Segja má að vísu, að ef allt væri með eðlilegum hætti um störf utanrmn., hefði fyllilega komið til mála að fela henni slíkt verkefni, og raunar mætti segja, að þess konar gagnasöfnun varðandi viðamikil utanríkismál ætti að vera eitt af verkefnum slíkrar n. og hún hefði sjálfkrafa frumkvæði að því. En það er nú kunnara en frá þurfi að segja, að utanrmn. hefur næstum því verið lögð niður, nema þá rétt að nafninu til, og tel ég það vissulega til lítils sóma fyrir Alþ. og til fullkominnar vansæmdar fyrir þann þingmeirihl., sem að slíkri ráðabreytni stendur eða hefur staðið. En þó að mér sé nú ekki fullkunnugt um, hvort utanrmn. virðulegs sameinaðs Alþingis er lífs eða liðin, vil ég nú gjarnan, að á þetta reyni, og legg þess vegna til, að till. þessari verði nú að lokinni fyrri umr. vísað til utanrmn.